الەم ءۇشىن ءدىن تاقىرىبى - اسا نازىك، تەز تۇتاناتىن تۇيتكىلدى دۇنيە. ءبىز دە وسىدان شەتكەرى ەمەسپىز. بەيبىتشىلىك پەن دىنارالىق تاتۋلىقتى تۋ ەتكەنىمەن، قازاقستاننىڭ دىنگە قاتىستى ىشكى ماسەلەسى دە الا-قۇلا ەكەندىگى - ايقىن اڭعارىلاتىن اقيقات. ايتسە دە الەم ءۇشىن الەم-تاپىرىق تۇستا ءماجىلىس بارىنە - ىشكى جاعدايعا دا، سىرتقى سالماققا دا كوز جۇما قارايتىنداي. كەشە پارلامەنتتىڭ تومەنگى پالاتاسى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن قاسيەتتى تاق اراسىنداعى ءوزارا قاتىناستار تۋرالى كەلىسىمدى راتيفيكاتسيالاۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىن ماقۇلداپ تاستادى. دەگەنمەن وسى قۇجات كوپشىلىك دەپۋتاتتىڭ كوڭىلىنەن شىقپايتىنداي اسەردە بولدى.

الەم ءۇشىن ءدىن تاقىرىبى - اسا نازىك، تەز تۇتاناتىن تۇيتكىلدى دۇنيە. ءبىز دە وسىدان شەتكەرى ەمەسپىز. بەيبىتشىلىك پەن دىنارالىق تاتۋلىقتى تۋ ەتكەنىمەن، قازاقستاننىڭ دىنگە قاتىستى ىشكى ماسەلەسى دە الا-قۇلا ەكەندىگى - ايقىن اڭعارىلاتىن اقيقات. ايتسە دە الەم ءۇشىن الەم-تاپىرىق تۇستا ءماجىلىس بارىنە - ىشكى جاعدايعا دا، سىرتقى سالماققا دا كوز جۇما قارايتىنداي. كەشە پارلامەنتتىڭ تومەنگى پالاتاسى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن قاسيەتتى تاق اراسىنداعى ءوزارا قاتىناستار تۋرالى كەلىسىمدى راتيفيكاتسيالاۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىن ماقۇلداپ تاستادى. دەگەنمەن وسى قۇجات كوپشىلىك دەپۋتاتتىڭ كوڭىلىنەن شىقپايتىنداي اسەردە بولدى.

البەتتە، ءوزارا قاتىناستار تۋرالى ەلىمىزدىڭ مۇنداي كەلىسىمدەرى كوبىنەسە ناقتى مەملەكەتتەرمەن جاسالاتىن ءتارىزدى ەدى. ال ءريمنىڭ قاق ورتاسىنداعى ۆاتيكان اكىم­شىلىگىنىڭ ءدىني بيلىگىمەن قارىم-قاتىناس ورناتۋ بۇرىن-سوڭدى تاريحىمىزدا بولماعانى بەلگىلى. سوندىقتان دا ماسەلەنىڭ مانىسىنە بارماس بۇرىن دەپۋ­تاتتار الدىندا بايانداما جاساعان ءدىن ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى قايرات لاما شاريف مىرزا قاسيەتتى تاقتىڭ دەڭگەيىنە توقتالىپ ءوتتى. ايتۋىنشا، قاسيەتتى تاق - ريم پاپاسى مەن ريم كۋرياسىنىڭ رەسمي جيناقتالعان اتاۋى. ول ءوزىنىڭ ەگەمەندى اۋماعى - ۆاتيكان مەملەكەتىن باسقارا­دى. ونىڭ باسشىسى ريم پاپاسىنا جوعارى زاڭ شىعا­رۋشى، اتقارۋشى جانە سوت بيلىگى قوسا بەرىلگەن. سو­نىمەن قاتار قاسيەتتى تاق حالىقارالىق قۇقىقتىق دەر­بەس سۋبەكتى رەتىندە دە الەمگە تانىمال. بۇۇ مەن باسقا دا بىرقاتار حالىقارالىق ۇيىمداردا تۇراقتى با­قىلاۋشى مارتەبەسىنە يە. سوندىقتان بولسا كەرەك، شەت مەملەكەتتەر ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستارىن ۆاتيكان قالا-مەملەكەتىمەن ەمەس، قاسيەتتى تاقپەن ور­نا­تاتىنعا ۇقسايدى. ماسەلەن، قازىرگى كۇندەرى قاسيەتتى تاق 70-تەن استام مەملەكەتپەن، سونىڭ ىشىندە يزرايل، ءازىر­بايجان، لاتۆيا سەكىلدى مەملەكەتتەرمەن كەلىسىم جاساسقان. 

ال قازاقستان ءۇشىن ۆاتيكاننىڭ ماڭىزى قانداي؟ بۇعان سوناۋ جىلدارى ريم پاپاسىنىڭ بۇكىل تمد اراسىندا تۇڭعىش رەت قازاق دالاسىنا قادام باسقانىن عانا ەمەس، رەسمي استانا باستاما جاساعان الەمدىك ءجا­نە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ سەزىنە ءدال وسى كا­تو­ليك كاردينالدارىنىڭ بارىنشا قولداۋ بىلدىرگەنىن ايتۋعا دا بولادى.  ەلوردادا وتكەن دىندەر سەزىنىڭ ءتور­تەۋىنە دە قاسيەتتى تاق ەڭ جوعارى دەلەگاتسيامەن قا­تىسقان. ال ءدىن ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى قايرات لاما شاريف مىرزا 1998 جىلى قول قويىلعان كەلىسىمدى را­تي­فيكاتسيالاۋ قاجەتتىلىگىن ەلىمىزدەگى «ءدىني قىزمەت ءجا­نە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭىنىڭ قولدانىسقا ەنۋىمەن تۇسىندىرەدى. 

شىركەۋ ءدىن تاراتۋمەن اينالىسپايدى دەگەنگە كىم سەنەدى؟

كەلىسىمنىڭ تۇتاستاي ماتىنىنە كەلسەك، ونى استارلاعان سايىن كەلەڭسىز دۇنيەلەر الدىدان شىعاتىنداي. ءما­سەلەن، قازاقستان ەلىمىزدەگى كاتوليك شىركەۋىنە قىزمەتكە تاعايىندالعان شەتەلدىكتىڭ ەلىمىزگە كەلۋىنە رۇقسات بەرەتىن بولادى. سوسىن الگىندەي شىركەۋلەر ادىلەت ور­گان­دارىندا تىركەلگەن سوڭ، وزدەرىنىڭ كانوندىق قۇ­قىق كو­دەكسىندە قاراستىرىلعان ارحيوتسەزدەر، ديو­تسەز­دەر نەمەسە اپوستولدىق اكىمشىلىكتەر، پريحودتار، ءدىني قاۋىمدار، ميسسيالار، سەميناريالار، كوللەد­جدەر، مەكتەپتەر نەمەسە تاربيە مەكەمەلەرىنىڭ ءبارى ءبىز­دىڭ ەلىمىزدە دە زاڭدى تۇلعالارعا ءتان قۇقىقتىق قابىلەتكە يە بولادى ەكەن. 

ءسويتىپ، الماعايىپ جىلدارى ەل­دە قاۋ­لاپ كەتكەن ميسسيونەر­لەر­مەن كۇرەستى ەندى قول­عا الىپ جات­قان­دا، ەكىنشى ءبىر زاڭمەن ولاردىڭ ەلدە ەركىن سايرانداۋىنا جول اشا­تىن ءتارىزدىمىز. ءدال وسىنداي كۇدىك دە­پۋ­تاتتاردا دا بولدى. ماسەلەن، «سەمي­نا­ريا­لار، كوللەدجدەر، مەكتەپتەر نەمەسە ءتار­­بيە مەكەمەلەرىن اشۋعا رۇقسات بەرىپ، سو­­نى زاڭدى تۇلعا دەپ تىركەۋدىڭ قازاقستان ءۇشىن قانشالىقتى قاجەتتىلىگى بار؟» - دەپ سۇ­رايدى دەپۋتات روزاقۇل حالمۇرادوۆ ءدىن ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ توراعاسىنان. ال اگەنتتىك باسشىسى لاما شاريف مىرزا كاتوليك ءشىر­كەۋىنە ەركىندىك بەرۋدەن ەش قاۋىپتىڭ بول­مايتىنىنا سەندىرىپ باعۋعا تىرىسادى. سو­سىن 20 جىل ىشىندە ەلىمىزدەگى ريم كا­تو­ليك شىركەۋى 81 پريحودقا عانا يە بولعانىن، سو­نىڭ ىشىندە قاراعاندى قالاسىندا ءبىر عا­نا سەميناريا بار ەكەنىن تىلگە تيەك ەتەدى. «تا­مىز ايىندا قاراعاندى قالاسىندا ولار ورتالىق ازياداعى ەڭ ۇلكەن ءشىر­كەۋلەرىن اشتى. سوندىقتان دا الداعى ۋا­قىت­تا بۇلاردىڭ كەڭەيۋىنە تابيعي جاعىنان ەش مۇمكىندىك جوق (!). ويتكەنى قازاقستاندا 150 مىڭ كاتوليكتەر بار دەپ ەسەپتەلەدى. ولاي بولسا، قازىرگى 80 پريحودتا سولاردىڭ ءدىني قىزمەتىن، ءدىني راسىمدەرىن ورىنداۋعا تو­لىق مۇمكىندىكتەر بەرىلەدى. سول ءۇشىن ال­داعى ۋاقىتتا بۇدان باسقا سەميناريالار اشىلۋى مۇمكىن دەگەندى كورىپ وتىرعان جوقپىز»، - دەپ جاۋاپ قاتتى قايرات لاما شا­­ريف.  ايتسە دە وسى جاۋاپتان توراعانىڭ ءوز سوزىنە ءوزى قارسى شىعىپ وتىرعانىن اڭ­عارعاندايمىز. ويتكەنى بيىل عانا قا­را­عاندىدا ورتالىق ازياداعى ەڭ ۇلكەن كاتوليك شىركەۋى اشىلىپتى، ەندەشە، بۇكىل وڭىردەگى كاتوليكتەر سوعان ۇمتىلماي ما؟ ال كورشى ەلدەردەن اعىلعان وندايلاردىڭ قاجەتتىلىگى ءۇشىن ءبىز تاعى دا سەميناريالار اشىپ بەرۋگە، ولاردى ءوز دىنىندە وقىتۋعا جاعداي جاساۋعا ءماجبۇر بولمايمىز با؟ ءدال وسى جاعى بىزگە دە تۇسىنىكسىزدەۋ كورىندى. «ءبىز ەلىمىزدە ءوزىمىزدىڭ مۇسىلماندارعا نا­ماز وقۋعا زاڭ ارقىلى شەكتەۋ قويىپ تاستادىق. ماسەلەن، اسكەري قىزمەتشىلەردىڭ ناماز وقۋعا قۇقىعى جوق. سولاي بولا تۇرا، باسقا دىنگە ەسىگىمىزدى ايقارا اشىپ جات­قان­دايمىز»، - دەپ ناليدى روزاقۇل حال­مۇ­را­دوۆ. دەگەنمەن ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى «كەلىسىم كۇ­­شىنە ەنسە، كاتوليكتەر قاپتاپ كەتەدى» دە­گەن پىكىرگە ەش يلانبايتىندىعىن تانىتتى. ءتىپ­تى ءدىنتانۋشى قايرات لاما شاريف مىر­زانىڭ ءوزى كاتوليك شىركەۋىنىڭ پرو­زەلە­تيزم­مەن، ياعني باسقا ءدىننىڭ وكىلدەرىن وزىنە تار­تۋ­­مەن اينالىسپايتىنىن ايتىپ اق­­­­تال­­عانداي سىڭاي ءبىلدىردى. «ولاردىڭ جەك­سەنبىلىك عيباداتحانالارىن ارالاپ كور­گەندە بىردە-ءبىر قازاق ۇلتىنىڭ وكىلىن كور­مەدىك»، - دەيدى ول. حوش! كاتوليك ءشىر­كەۋى قازاقستانعا قاۋىپ ەمەس ەكەن دەلىك. دە­گەنمەن سول كاتوليكتىڭ ءىزىن الا باسقا دا تو­لىپ جاتقان شىركەۋلەر «ءبىزدىڭ دە قا­زاق­ستاندا ورنىققىمىز كەلەدى، سەميناريا، مەك­تەپ اشقىمىز بار» دەپ ۇمتىلسا، ولار­دىڭ بەتىن قالاي قايتارامىز؟ شىركەۋ ءبىت­كەننىڭ ءبارى قازاق دالاسىندا مەكەمە اشا بەر­سە نە بولماق؟ بۇل، ءبىر جاعىنان، 70 پا­يىزدان استامى مۇسىلمان جاماعاتىن قۇرايتىن قازاقستاندىقتار ءۇشىن تۇسىنىكسىز، ەكىنشى جاعىنان ەلباسىنىڭ: «ءبىزدىڭ ەلىمىز اركىم ءوز سەكتاسىن اكەلىپ قوياتىنداي قوقىس تاس­تايتىن جەر ەمەس» دەگەن سوزىنە قايشى كە­­لەتىندەي كورىنەدى. دەگەنمەن مۇنداي كە­لىسىمنىڭ ءبىز بىلمەيتىن استارى دا بار شىعار. ال ول جاعىن اگەنتتىك باسشىسى اشىپ ايت­قان ەمەس.  

توقتالا كەتەتىن تاعى ءبىر جايت، دەپۋتات ءتو­لەگەن يبراەۆ سوڭعى ۋاقىتتا مۇسىلمان قا­ۋىمداستىعى مەن ۆاتيكان اراسىنداعى قا­رىم-قاتىناسقا سەلكەۋ ءتۇسىپ وتىرعانىن اي­تا كەلە، «بۇل زاڭ قابىلدانسا، مۇسىلمان ەل­دەرى قازاقستاننىڭ قادامىن قالاي باعالار ەدى؟» دەگەندى العا تارتتى.  قايرات قا­يىربەكۇلى بۇدان دا قاۋىپ كورمەدى. «جاقىندا عانا ريم پاپاسى ليۆانعا ساپار شەكتى. مۇندا دا كاتوليكتەر مەن مۇسىل­مان­­دار اراسىندا وتە جاقسى قارىم-قا­تى­ناس بار ەكەنىن بايقاپ وتىرمىز. 2008 جى­لى ساۋد ارابياسىنىڭ كورولى دە ريم پا­­پاسىمەن كەزدەسكەن بولاتىن. ونىڭ ءۇس­تى­نە، ريم-كاتوليك شىركەۋى حالىقارلىق دەڭ­گەيدە الەمدىك ءداستۇرلى دىندەر قا­تا­رىنا جا­تادى. سوندىقتان دا بۇل قادام ەش­قان­داي تۇسىنبەۋشىلىك تۋدىرمايدى دەپ سە­نەمىز»، - دەيدى قايرات لاما شاريف.  

ءسوزىنىڭ سوڭىندا توراعا قايرات قايىر­بە­كۇلى ەلىمىزدەگى ءداستۇرلى دىنگە قاتىستى دا ءوز ۇستانىمىن ءبىلدىرىپ كەتتى. «شىن مانىندە، ءبىز جاڭا زاڭدى قابىلداعاندا ونىڭ كى­رىس­پەسىندە «قازاقستاندا ءابۋ حانيفا ءماز­ھا­بىن تاراتامىز» دەپ باسا ايتتىق. قازىرگى باس­تى ماقساتىمىز، سونداي-اق ءدىن ىستەرى اگەنت­تىگىنىڭ، ءدىني باسقارما مەن مە­شىت­تەردىڭ باستى جۇمىسى ءابۋ حانيفا ءمازھابى ار­قىلى، ياعني 12 عاسىر بويى قا­زاق دالا­سىن­دا ءداستۇرلى تۇردە تاراپ كەلگەن وسى ءماز­ھاب ارقىلى قالىڭ جۇرت­شى­لىققا ءدىندى ءتۇ­سىندىرۋ بولىپ تابىلادى. ارينە، ءدىني باس­قارماداعى يمامداردىڭ بىلىكتىلىگى بار­لىق وڭىرلەرگە جەتىڭكىرەمەي وتىر. سول ءۇشىن ار­نايى كۋرستار ۇيىم­داس­تىرىپ جاتىر. ال­داعى ۋاقىتتا ءدىني باس­قار­ما بۇل باعىتتا ارنايى اتتەستاتسيا وتكىزۋگە ءازىر»، - دەدى لاما شاريف. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇگىنگى كۇنى ەلىمىزدە 2 300 مەشىتتى قايتادان تىركەۋ جۇ­مىس­تارى ءجۇر­گىزىلىپ جاتىر. بۇل رەتتە ءدىني باس­قارما ءوز اۋىل­داعى مولداسى جوق مە­شىت­تەردىڭ جۇ­مىسىن توقتاتۋ نەمەسە ولار­­دى ناماز­حا­ناعا اينالدىرۋ تۋرالى شە­شىم قابىل­دا­ماق. 

بەس دەپۋتات قالىس قالدى

ءسويتىپ، قىزۋ تالقىدان سوڭ قازاقستان مەن قاسيەتتى تاق اراسىنداعى كەلىسىمدى ءما­جى­لىس ماقۇلدادى. الايدا داۋىس بەرۋدەن بەس دەپۋتات قالىس قالدى. مۇنىڭ ءوزى ءما­جى­­لىستە ۇدايى بولا بەرمەيتىن كورىنىس ەكە­نىن ەسكەرسەك، كەلىسىمنىڭ شىن مانىندە ءبىر­قاتار دەپۋتاتتىڭ كوڭىلىنەن شىقپاعانىن ءبىز دە اڭعارامىز. ءتىپتى دەپۋتات داريعا نا­زار­باەۆا قۇجاتتىڭ قولدانىستاعى زاڭ نور­مالارىنا قايشى كەلەتىنىن دە جاسىرىپ قا­­لا المادى.  «ساياسي ماڭىزدى ماسەلە بول­­عان سوڭ زاڭ جوباسىن قولدايمىز. ءايت­سە دە الداعى ۋاقىتتا وسى كەلىسىمگە ءبارىبىر قايتا ورالۋىمىز ابدەن قاجەت»، - دەدى ول.

باقىتبەك سماعۇل، قر پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى: 

- اتى دا، زاتى دا ەلىمىزدە بولماعان دىندەرگە ەسىگىمىزدى ايقارا اشىپ، ءوزى­مىز­دىڭ ءداستۇرلى دىنىمىزگە شەت قاراپ كەتكەن جوق­پىز با، وسى؟! 1 قىركۇيەكتە مەك­تەپ­كە باراتىن با­لالاردىڭ اتا-انالارىنا مۇعالىمدەر «بالالاردى مەشىتكە جىبەرمەڭدەر» دە­گەندى دە ايتىپتى. ءبىز نەگە ءداستۇرلى ءدىنىمىزدى تا­رىلتىپ تاستا­دىق؟ ۇستانىپ وتىرعان ءماز­ھابىمىزدى نەگە ودان سايىن تەرەڭدەتپەي جاتىر­مىز؟ راسىندا، ءبىزدىڭ ەلدە سوڭعى ۋاقىت­تا ءداستۇرلى ءدىن بويىنشا تەك تەرىس كو­رى­نىستەر ورىن الىپ، كەرىسىنشە، باسقاعا قۇ­شاق اشۋ كەڭ ەتەك الىپ جاتقان سى­ڭايلى.

7 مامىر - مەملەكەتتىك مەرەكە

ايتا كەتەرلىك تاعى ءبىر جاڭالىق، كەشەگى وتىرىستا ءماجىلىس «قازاقستان رەسپۋ­بلي­كاسىنداعى مەرەكەلەر تۋرالى» زاڭعا تو­لىق­تىرۋ جاسادى. سوعان سايكەس، 7 مامىر - وتان قورعاۋشىلار كۇنى مەملەكەتتىك مە­رە­كە رەتىندە بەلگىلەنەتىن بولادى. ءسويتىپ،  قا­زاقستاننىڭ مەملەكەتتىك مەرەكەلەرى قاتارىنا تاعى ءبىر كۇن قوسىلىپ، ۇلتتىق كۇن­­تىزبەدە قىزىلمەن بەلگىلەنەتىن داتا پاي­دا بولادى. ەسكە سالساق،  بۇل ۇسىنىستى ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى قازاقستاننىڭ قا­رۋلى كۇشتەرىنىڭ قۇرىلعانىنا 20 جىل تو­لۋىنا بايلانىستى وتكەن سالتاناتتا بىلدىرگەن بولاتىن.

اۆتور: قانات قازى، استانا

"الاش ايناسى" گازەتى