وسىدان ءبىر ايداي بۇرىن قازاقى الەم توردى مەكتەپ مۇعالىمى وردالى قوسايدىڭ «ماتەماتيكتىڭ ماتەماتيككە حاتى» مەن اكادەميك اسقار جۇمادىلداەۆتىڭ وعان جاۋابى ءبىراز شۋلاتتى.

ءبىر اعامىز بەن ءبىر ءىنىمىزدىڭ اراسىنداعى بولعان ايتىستىڭ مازمۇنىن قايتالاۋدىڭ ەشكىمگە كەرەگى بولماس، ءبىزدىڭ دە ايتايىن دەگەنىمىز ءبىر-اق نارسە. اسقار جاۋابىن: «اقساقالدىڭ حاتىن وقىتقان ستۋدەنتىم اتامىزدى «قودىراڭداپ جاتىر» دەپ ءدال سيپاتتاعان ەكەن» دەپ باستاپ، «ماتەماتيك ەكەنىڭىزدى دالەلدەڭىز، سوسىن سويلەسەمىز» دەپ، «سالەمى قالاي بولسا، الەيى دە سولاي بولادى» دەيتىن فورمۋلامەن قۇراستىرىلعان» دەپ، 9 ەسەپ بەرىپتى جانە سول 9-دى دا «قاي پروگرامما قولدانىلدى؟» (جاۋابى – ەكسەلباي ); «بۇل پروگراممانى ويلاپ تاپقان ادام كىم؟» (جاۋابى - ا)وتەگەن سەرى; e) قۇداباي بي) «بۇل ءسوزدىڭ بۇگىنگى ماعىناسى نە؟ (جاۋابى - a) سۋمو كۇرەسىن ۇيرەنسىن دەپ; d) ورەكەڭنىڭ شاتپاعىنا تامىزىق بولسىن) دەگەن سياقتى جاسى ۇلكەن اقساقالدى ءىلىپ-شالعان، كەكەتىپ-مۇقاتقان، اراسىندا «اقىماقپەن اقىماق بولما» دەگەن دە ءسوزى بولۋشى ەدى. ارامىزدا جۇرگەن بوراتتىڭ اعاسىن تانىماعان ءوزىم ناعىز اقىماق ەكەنمىن» سياقتى تۇزدىق سوزدەردى قوسا كەتۋدى ۇمىتپاعان تۇردە بەرىپتى...

بىرىنشىدەن, اسقار باۋرىمىز وزىنە سولاي جاۋاپ بەرۋ لايىق دەپ شەشكەن ەكەن، جارايدى، اكادەميككە اقىل ايتۋ ابەستىك بولماق. ادەتتە، «اسقار تاۋ سەندە ءبىر ءمىن بار – اسۋ بەرمەيسىڭ، اساۋ وزەن سەندە ءبىر ءمىن بار – وتكەل بەرمەيسىڭ» دەپ، وقىماسا دا توقىعاندىعى تەڭدەسسىز اتالارىمىز ايتقانداي، بيىككە ءوز كۇشىمەن جەتكەندەرگە ءتان ءبىر ادەت بار، ول – «مەنىڭ اقىل-ويىم، ءبىلىم-پاراساتىم، مىنەز-قۇلقىم دۇرىس بولعاندىعى سەبەپتى مەن وسىنداي دارەجەگە جەتتىم، دەمەك، مەنىڭ بارلىق ءىس-ارەكەتىم بۇدان كەيىن دە دۇرىس بولا بەرمەك» دەگەن ۇستانىم. اسەكەڭە دە وسى قازاقي كەسەل جۇققان سياقتى، ايتپەسە اۋىلدىڭ-اق بالاسى عوي.

ەكىنشىدەن, اقىل – اللادان، ءبىلىم – وزىڭنەن. مىنەز-قۇلىق اقىلعا، كاسىپ بىلىمگە نەگىزدەلەدى. وسى ويىمنىڭ دۇرىس ەكەنىنە مەن 2005 جىلى مارقۇم اكادەميك مەيىرحان ءابدىلدين اعامىزدان سۇحبات العان سوڭ كوزىم جەتىپ ەدى: «سەندەر ويلاماڭدار، اكادەميادا وڭشەڭ بiر اقىلدىلار جيىلادى ەكەن دەپ. مەنiڭ بiر حاباردا الدىمەن ايتىپ قالاتىن ادەتiمە سالىپ، «بiزدiڭ وتىز اكادەميك جيىلىپ اۋىلداعى  بiر كەمپiردەي اقىلدارى جوق» دەگەنiم بار ەدi. ولار ماعان جاتىپ وكپەلەگەن. مەن «بۇل ءسوزدi مەن ايتقان جوقپىن، پۋشكين ايتقان» دەپ قۇتىلدىم. «قالاي پۋشكين ايتادى؟» دەيدi عوي. پۋشكين ايتقان:

تاك ۆسەگدا بۋدەت، تاك بىۆالو،  

تاكوي يزدرەۆلە بەلىي سۆەت.

ۋچەنىح – منوگو، ا ۋمنىح – مالو،

زناكومىح – تما، ا درۋگا - نەت.

اكادەميك دەگەن ءسوز اقىلدى دەگەن ءسوز ەمەس. اقىل مەن بiلiمدi اجىراتىپ الا بiلۋ كەرەك. اقىل  ساعان اللا-تاعالا بەرگەن، تۇقىم قۋالاپ كەلگەن قاسيەت، ال، بiلiمدi جيناپ الۋعا بولادى. مىسالى، بiر ەتiكشi بار دەيiك. ول ءوز سالاسىنىڭ بiلگiرi, مەن ءوز سالامنىڭ بiلگiرiمiن، ەينشتەيننiڭ تەورياسىنان الدىما تۇسەر ەلiمiزدە ەشكiم جوق. بiراق، اقىل جاعىنان ەتiكشi ول دا، اكادەميك مەن دە بiردەي بولۋىمىز مۇمكiن. ەتiكشiنi ەشكiم اقىلدى دەمەيدi عوي، سول سەكiلدi اكادەميكتi دە اكادەميك بولعانى ءۇشiن عانا اقىلدى دەۋ دۇرىس ەمەس. سوندىقتان، ول ەكەۋi ەكi بولەك دۇنيە».

ۇشىنشىدەن, ءار ۇلت وزىنە عانا ءتان بولمىسىمەن ەرەكشە، سونىسىمەن قۇندى. ءبىز «جالتىلدايدى دەپ جاستىقتى سوكپە – ءبارىڭنىڭ شىققان تەگىڭ سول، قالتىلدايدى دەپ قارتتىقتى سوكپە – ءبارىڭنىڭ بارار جەرىڭ سول» دەپ قاز داۋىستى قازىبەك بي وسيەت ەتكەندەي، جاسى ۇلكەندى سىيلاعان حالىقپىز. ودان ۇتپاساق ۇتىلمايمىز. ءسوزىمىزدىڭ سوڭىندا باۋىرجان مومىشۇلى اتامىزدىڭ «ۇشقان ۇيا» كىتابىنان ءۇزىندى كەلتىرگەندى ءجون كوردىك. «ءۇزىندى ۇلكەن ەكەن، وقۋعا ۋاقىتىمىز جوق» دەسەڭىزدەر دە ەرىكتەرىڭىز، اباي اتامىز ايتپاقشى «ءوز ءسوزىم وزىمدىكى»

«...تەكەبايدىڭ باقتالاسى - تالاس الاتاۋىنىڭ بوكتەرىن جايلاعان جاڭابايدان شىققان بايزاق داتقانىڭ بالاسى قابىلبەك دەگەن كىسى ەكەن. بايزاق داتقا زامانىندا قوقان حانىنا قارسى شىعىپ، سودان قاپىدا قولعا ءتۇسىپ، قۇديار حاننىڭ جارلىعىمەن زەڭبىرەكتىڭ اۋزىنا بايلانىپ، اتىلىپ كەتكەن. ەندى، مىنە، سول بايزاقتىڭ ەلۋ جاستاعى ۇلى قابىلبەك تەكەبايمەن تىرەسىپ قالعان كەزى ەكەن.

قابىلبەك جاعى تەكەبايدى ۇرى دەپ، ادىلدىگى جوق پاراقور دەپ، ۇلىققا جامانداپ جازا بەرسە كەرەك. سوندا تەكەبايدىڭ وتىز جاستاعى ۇلكەن ۇلى سەركەباي قابىلبەك جاعىنىڭ الگىندەي جالاسىنا شىداي الماي، جانىنا ون جىگىت ەرتىپ، قابىلبەكتىڭ اۋلىنا تاسىرلاتىپ جەتىپ بارعان دەيدى. قابىلبەكتىڭ قارسى الدىنا وتىرىپ الىپ، قامشىسىن جەرگە ءشيىرىپ تاستاپ، ءبىر بالەگە باستاپ، قالىڭ جۇرتتىڭ اراسىندا بايزاق داتقانىڭ بالاسىن وي، بالاعاتتايدى كەلىپ. ايتپاعاندى ايتادى.

ەلدە زارە قالمايدى. قان توگىلمەسە نەعىلسىن دەپ قالتىلداعان حالىق. اق وردانىڭ سىرتىنداعى ايەلدەر جاعى ارۋاق، قۇدايعا سىيىنىپ، سىبىرلاسىپ قانا سويلەسەدى. ال، سەركەباي اقيلانىپ السا كەرەك، ار-نامىسقا تيەتىن اۋىر سوزدەر ايتىپ ايعايلاپ وتىر. قابىلبەك سوندا قىبىر ەتپەپتى. ءلام دەپ ءتىس جارماپتى. قاباعىن دا قاقپاپتى. جاڭاباي جاعى ۋلاپ-شۋلاپ، نامىس بۋىپ، كەك قىسىپ، ورىندارىنان تۇرا-تۇرا ۇمتىلا باستاسا، قابىلبەك ولارعا تەك قولىمەن بەلگى بەرىپ باسىپ تاستاپ وتىرادى. بىراق ءتىس جارمايدى. اتالاس اعايىن-تۋعانى بۇعان شىداماي، قانى قاينايدى. قابىلبەك تىرس ەتپەيدى. ونىڭ بۇل قىلىعىنا ىزا بولعان سوتقار سەركەباي ودان بەتەر ودىراڭداپ، ايتپاعاندى ايتسا كەرەك. اقىرىندا اتىنا قارعىپ ءمىنىپ، ون جىگىتى جانىندا، اۋىلىنا سالىپ ۇرىپ قايتىپ كەلىپتى.

سەركەباي كەتكەن سوڭ جاڭاباي جاعى جابىلىپ قابىلبەككە نارازىلىق ايتىپ جاتسا كەرەك:

- ويباي-اۋ، نەگە ءبىزدى بوگەدىڭىز؟

- اق وردانى باسىندىرىپ قويعانىمىز قالاي؟

- ارۋاق! ارۋاق! ارۋاقتىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتىپ قايتىپ ءتىرى جۇرەمىز، ويباي!

- بايزاق داتقانىڭ باسىنان ەشكىم اسىپ كورمەگەن! ءبىز نە بوپ بارامىز!

- الگى اۋپىلدەگەن توبەتتىڭ كوتىنەن قۋىپ بارىپ، قارا قان قۇستىرماساق، جەر باسىپ ءتىرى جۇرگەنىمىز قۇرىسىن!

- اياعىنان سالبىراتىپ اعاشقا ءىلىپ قويماساق، اتىمىز ءوشسىن!

- اتتانايىق! اتتان! اتتان! بايزاق! بايزاق!

دەس بەرمەي، ەلەۋرەپ، وكپەلەرى ورەكپىپ، ورشەلەنىپ العان اعايىندارىن قابىلبەك بىراق سوزبەن قايىرىپ سالىپ:

- توقتات! - دەپ اقىرىپ قالعان. - وپىق جەيتىن سول سەركەبايدىڭ ءوزى بولادى ءالى، - دەپتى. اعايىندارى، امال جوق، تىيىلىپتى.

ال، سەركەباي اكەسى تەكەبايدىڭ الدىنا بارىپ ماقتانىپ تۇرسا كەرەك: «ەكى اياعىن ءبىر

ەتىككە تىقتىم بايزاق اۋلەتىنىڭ. قاھارلى قابىلبەكتىڭ ءوزى جۇمعان اۋزىن اشا الماي قالدى. بىلاي دەپ بوقتادىم، بىلاي دەپ بالاعاتتادىم». تەكەباي سوندا بالاسىنا:

- اقىماق! -دەپتى.

سەركەباي ۇيدەن اتىپ شىعىپ، ءوز وتاۋىنا بارىپ، ەكى كۇن قاتارىنان ءنار تاتپاي،

وكپەلەپ جاتىپ الىپتى.

ال، سايلاۋعا دايىڭدىق قىز-قىز قايناپ جاتسا كەرەك.

ءۇشىنشى كۇن دەگەندە سەركەباي اكەسىنە كەلىپ، اياعىنا جىعىلادى.

-مەنى قۇداي سىيلادى. وزىمنەن جيىرما جاس ۇلكەن قابىلبەكتىڭ بەتىنەن الىپ،ءتىلىم ءتيدى. ەل كوزىنە قارايتىن بەت قالمادى.

تەكەباي ات-شاپان ايىبىن دايىنداپ، جانىنا جيىن ەرتىپ، قابىلبەكتىڭ ورداسىنا ءوزى بارعان ەكەن.

جاڭاباي جاعى تەكەباي قول جيىپ سوعىسقالى كەلە جاتىر ەكەن دەپ قالسا كەرەك، وزدەرى دە ساپ تۇزەپ، ساقاداي ساي قارسى شىعادى.

قابىلبەكتىڭ ورداسىنا ات شاپتىرىم قالعاندا تەكەباي قاسىنا سەركەبايدى الىپ، باسقالاردان وق بويى وزىپ شىعىپ، اكەلى-بالالى ەكەۋى قابىلبەك جاعىنا كەلە جاتادى.

قابىلبەك تە: «ە، مىناۋ سوعىساتىن جەردى ايت دەپ كەلە جاتىر عوي»، - دەپ ءوزى جەكە شىعىپ، تەكەبايعا تۋرا تارتادى.

سوندا تەكەباي سونادايدان اتتان ءتۇسىپ، قابىلبەكتىڭ قاسىنا كەلىپ:

- مەنىڭ كۇشىگىم ساعان قاراپ شاۋىلدەسە كەرەك، قابىلبەك! ايىبىن كوتەرگەلى كەلدىم الدىڭا. كەشىرەمىسىڭ، ءسىرا! - دەپتى.

مىنا سوزدەن قابىلبەكتىڭ قابىرعاسى سوگىلىپ، قالبالاقتاپ اتىنان اۋناپ تۇسەدى:

- و، تەكتى بي تەكەباي! سەنىڭ بالاڭنىڭ ايىبىنان مەنىڭ ايىبىم اسىپ كەتتى بىلەم. اعا بولساڭ دا، سەنى مەن اتتان تۇسپەي تىڭداپپىن-اۋ. سەن كەشىرەمىسىڭ مەنى؟ بۇل

ادەپسىزدىگىم بۇكىل اۋلەتىمىزگە تاڭبا بولاتىن بولدى عوي، وي اتتەگەنە-اي. ات-شاپان ايىپ سەنەن ەمەس، مەنەن، اقساقال! - دەپ ۇستىندەگى زەرلى شەكپەنىن شەشىپ تەكەبايدىڭ يىعىنا جاۋىپتى. ءسويتىپ تۇرىپ جاڭاباي جاعىنا قاراپ:

-ۋا، اعايىن! سايلاۋدا تەكەبايعا داۋىس بەرىڭدەر! مەن قويدىم داۋىسقا تۇسكەندى! - دەپ ايعاي سالعان.

البەتتە ، اعايىن اراسى از كۇن اراز-قۇرازسىز بولعانمەن، مانساپ، دارەجە، اتاققا تالاسۋ، ايقاي-شۋ، دىردۋ توقتالماعان. از كۇن جارىق دۇنيەدە اتاق ءۇشىن، بيلىك ءۇشىن الىسىپ، جۇلىسىپ عۇمىرىن وتكىزگەن قۋ زامان ەكى جاقتى يتجىعىسپەن، الما-كەزەك ارانداتىپ قويعان.

دۇنيەدەن تەكەباي بي دە، قابىلبەك بولىس تا ءوتتى. ال ولاردىڭ اتتانداۋلى الامان-تاسىر ومىرىندەگى ءبىر پاراساتتى ءسات الگى سول ەكەۋى دە اتتان ءتۇسىپ ءبىر-بىرىنەن كەشىرىم سۇراعان كەزى بولسا كەرەك...»

پ.س. جاپوندار باتىستان تەك تەحنيكانى، تەحنولوگيانى الدى، ال، بولمىسىنىڭ باسقا جاعىنىڭ ءبارىن، ەڭ اقىرى سەنتويزم دىنىنە دەيىن وزگەرىسسىز قالدىردى. تارازىنىڭ ەكى باسىن تەڭ ۇستاپ كەلەدى. مىنە، ءبىز ۇلگى ەتەتىن ەل!

پ.پ.س. ايتپاقشى، وردالى اعاي اكادەميككە قىسقا عانا جاۋاپ بەردى. بىراق، ارينە، ونىڭ ءوزىن بەس جاسار بالاعا اينالدىرعان، اقساقال باسىن مازاق ەتكەن ەسەپتەرىن شىعارعان جوق، «ءوزىن زور تۇتىپ، وزگەنى قور تۇتىپ» تۇرعان اداممەن ايتىسۋدى قالاعان دا جوق.

ءسىز دە بولساڭىز سولاي  ىستەر ەدىڭىز عوي، دۇرىس پا؟..

ومىرزاق اقجىگىت

Abai.kz