توقاەۆ ستالين مەن شىڭعىس حان مىسالىن ەسكەرۋى كەرەك
توقاەۆتىڭ جولى قانداي بولادى؟
وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن ەل-جۇرتقا ەسىم-سويى بەلگىلى ساياساتتانۋشى سەيداحمەت قۇتتىقادام «قازاق دراماسى» اتتى ەڭبەگىندە جانە ماقالالارىندا قازىرگى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتى مۇراگەر دەپ اتاپ، ونىڭ تۇسىنداعى قازاقستان دامىعان مەملەكەتكە اينالادى دەگەن تۇجىرىم جاساعان ەكەن. سەيداحمەت قۇتتىقادامنىڭ سول كەزدەگى سەگىز ءتۇرلى بولجامى بۇگىندە شىنعا اينالا باستاعانىن كوزىمىز كورۋدە. بيلىك ءترانزيتى نۇكتەلەنىپ، ەلدىڭ ساياسي ارەناسىندا اۋىس-تۇيىستەر جالعاسىپ جاتىر. ءارى قاراي نە بولماق؟ سەيداحمەت مىرزا سول كەزدەگى ەكس-پرەزيدەنت نازارباەۆ پەن ونىڭ «مۇراگەرى» توقاەۆقا تۋرالى ايتقان پىكىرلەرىنەن اينىعان جوق پا؟ Dalanews.kz پورتالىندا ازدى-كەم سۇحبات جاساعان ەدىك. مارحابات...
نەگە توقاەۆ؟ نەگە باسقا ەمەس؟
– اعا، اڭگىمەمىزدى ارينە، «قازاق دراماسىنان» باستايمىز. ەلدە رەسمي بيلىك ءترانزيتى تۋرالى ەشكىم ايتپاعان ۋاقتا، ءسىز توقاەۆتىڭ تاقتى يەلەنەتىنىن جازدىڭىز…
– بۇل تۋرالى وسىدان 10-15 جىل بۇرىن العاش بولىپ ايتقانمىن. كەيىن قازىرگى پرەزيدەنت حاتشىسى بەرىك ءۋاليدىڭ 31 ارناداعى باعدارلاماسىندا (11 جىل بۇرىن): «ءبىزدىڭ قوعامداعى، ساياسي ەليتا ىشىندەگى مۇراگەرلىككە ەڭ قولايلىسى – توقاەۆ»، – دەپ ايتقان ەدىم.
«قازاق دراماسى» كىتابىن وقىساڭىز، مەن كوپ نارسەنى بولجاپ ايتقانمىن. نەگە توقاەۆ؟ نەگە باسقا ەمەس؟ سول ەڭبەگىمدە ءبارىن ءتۇسىندىرىپ جازدىم. مەنىڭ ويىمشا، سولاي بولعانى دا دۇرىس بولدى.
مەن ماقالالارىمدا قازاقستان تاريحىن جازىپ كەلەمىن. ءار جىلى، ءار ساتتە نە بولعانىن باعالاپ، ساراپ قىلىپ جازامىن. مىسالى، 1992 جىلى «وپتيميزم حوروشو، رەاليزم لۋچشە» دەگەن ماقالامدى شىعاردىم. وندا، تەزىرەك تەڭگەنى ەنگىزۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، دابىل قاققانمىن. وعان سول كەزدە ەشكىم قۇلاق سالعان جوق. ەگەر سول كەزدە قۇلاق اسسا، قازىرگى جاعداي مۇلدە باسقاشا بولار ەدى. كوپ اقشا كۇيىپ كەتتى، ينفلياتسيا بولدى. ءبىز ءبىرىنشى بولىپ ءوز اقشامىزدى ەنگىزگەندە، رۋبل كەرىسىنشە، رەسەيگە باراتىن ەدى. سوندا ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز دا اسا اۋىر سوققىدان امان قالار ەدى…
نازارباەۆ كاپيتالىنىڭ 80 پايىزىن ەلگە قايتارۋى كەرەك
– ءسىز «قازاق دراماسىندا»: «توقاەۆ نازارباەۆتىڭ يميدجىنە نۇقسان كەلتىرمەۋ ءۇشىن بار كۇشىن سالادى. سەبەبى، ول بۇگىنگى جەتىستىگى ءۇشىن نازارباەۆقا قارىزدار»،- دەيسىز. ءسىز ايتقانداي توقاەۆ مۇراگەر بولدى، پرەزيدەنتتىكتى قولىنا الدى. وسىعان دەيىن نازارباەۆتىڭ يميدجىنە نۇقسان كەلتىرمەۋ ءۇشىن كۇشىن سالدى. بىراق وسى قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن ەكەۋىنىڭ اراسى الشاقتاعانعا ۇقسايدى…
– بىرىنشىدەن، سول كىتاپتى شىعارۋدىڭ وزىندە ماعان قيىنعا ءتۇستى. تاريحىن ايتىپ بەرەيىن. 2002 جىلى «ميراجي ي رەالي» دەگەن كىتاپ شىعاردىم. سونىڭ ءۇش رەتكى باسىلىمىن كنب (ۇقك) ورتەپ جىبەردى. ونىڭ دالەلدەرى مەندە بار. سوسىن ءبىر جولى بىشكەكتە باسىپ شىعارماق بولدىق. سونىڭ ءوزىن ورتەپ جىبەردى. سوندىقتان، وسى جولى مەن وتە مۇقيات قارادىم. قالاي بولسا دا شىعۋىم كەرەك بولدى. قازىرگى كوزبەن قاراعاندا ول ەڭبەگىمدەگى ايتىلعان پىكىر جۇمساقتاۋ سياقتى، ال سول كەزدەگى كوزبەن قاراساڭىز وتە وتكىر ەدى.
توقاەۆقا زيان كەلمەسىن دەدىم. سەبەبى: «ويباي، وسى توقاەۆ كەرەمەت، وسى پرەزيدەنت بولادى»، – دەسەڭ، نازارباەۆ وكپەلەپ، وشتەنىپ، توقاەۆقا جول بەرمەۋى مۇمكىن ەدى.
ول كەزدە ول كىسى قىلت ەتە قالاتىن ادام بولدى عوي.
دەگەنمەن نۇرسۇلتانعا: «توقاەۆ دايىن. وعان سەنسەڭ سەنىڭ جۇمىسىڭدى ىلگەرى جاسايدى، ساعان زيان كەلتىرمەيدى»، – دەگەندى جەتكىزدىم.
ال، قازىر مۇلدەم باسقا جاعداي.
مەن ەكى رەت ماقالا جازدىم.
نازارباەۆتىڭ 80 جىلدىق مەرەيتويى جاقىنداعان كەزدە: «نۇرسۇلتان نازارباەۆ وتباسى، دوستارىمەن بىرگە كەتسىن»، – دەپ جازدىم. سول كەزدە كەتسە، تىنىش كەتەر ەدى. بالكىم، تۇركياعا بارىپ، جاتار ما ەدى؟ بىراق، ول سوزىمە قۇلاق اسقان نۇرەكەڭ جوق.
سودان كەيىن 2020 جىلى 20 تامىزدا تاعى ءبىر كىتاپ جازدىم، «وتەچەستۆو سمەرتەلنىي وپاسنوستي يز-زا نەپومەرنىي جادنوستي دليا ودنوگو چەلوۆەكا»، دەگەن. ونىڭ ءۇزىندىسىن «دات» گازەتى جاريالادى. قازاق تىلىنە دە اۋدارىپ شىعاردىق. وتىرىك، ۇرلىق، بارلىعىن اشىق جازدىم.
سول ماقالادا مەن توقاەۆقا باتىلداۋ قيمىلداۋ كەرەك ەكەنىن دە ەسكەرتكەن ەدىم. «جالتاقتاي بەرسەڭىز، ەشتەڭە شىقپايدى. حالىق ءسىزدى قولدايدى»، – دەگەنمىن.
راس، وسى قاڭتاردان كەيىن ەكەۋىنىڭ اراسى تىم الشاقتاپ كەتتى. بىراق، تۇسىنىكتى ءبىر نارسە بار: نازارباەۆتىڭ وتباسى مۇشەلەرى مەن ونىڭ اينالاسىنداعىلار بيلىكتى بەرگىسى كەلمەدى. سوندىقتان، توقاەۆ بيلىكتى تارتىپ الۋىنا تۋرا كەلدى.
ال 5 قاڭتار كۇنى نازارباەۆ ماسكەۋگە ۇشىپ كەتكەن. وعان دەيىن جانە ودان كەيىن دە نازارباەۆتىڭ ءباسپاسوزى ونىڭ استانادا ەكەنىن ايتىپ ءجۇردى عوي. جوق، ول ماسكەۋگە ۇشىپ كەتكەن. ويتكەنى، مۇندا وزىنە قاۋىپتى ەكەنىن، كەلەشەگىن وسى جەرمەن بايلانىستىرمايتىنىن جاقسى ءتۇسىندى. سوندىقتان دا، بيلىكتى تاپسىرىپ كەتۋىنە تۋرا كەلدى. سودان بەرى ەكەۋىنىڭ اراسى بۇرىنعىداي ەمەس.
قازىر توقاەۆتىڭ موينىندا مەملەكەتتىڭ، حالىقتىڭ جۇگى تۇر. «بىرەۋگە ءسوز بەردىم عوي»، – دەگەندى قويۋ كەرەك. قازىر ەلدى ويلاۋ كەرەك. ەلدى شىنىمەن ويلايتىن باسشىلار بۇرىنعى باسشىلارىنا قارسى قيمىل-ارەكەتتەر جاساۋعا ءماجبۇر بولادى. بىزدە دە سولاي بولادى.
نازارباەۆ سوزىندە تۇرمايتىن ادام. قوناەۆقا «سەنىڭ بالاڭمىن» دەپ ءجۇرىپ، ساتىپ كەتتى. دەمەك، ونداي ادام ءۇشىن بەرىلگەن ءسوزدىڭ جويىلۋى تۇككە تۇرمايدى. سوندىقتان، توقاەۆ ونىڭ وتباسىنىڭ، بالا-شاعاسى مەن ولاردىڭ دوستارىنىڭ ۇپتەپ كەتكەن اقشالارىنىڭ كەمى 80 پايىزىن ەلگە قايتارۋى ءتيىس.
«نۇر وتاننىڭ» كەلەشەگى – «كومپارتيادان» قيىن بولادى
– ءسىز: «نۇر-وتان» توقاەۆقا مۇراگەرلىككە قالادى. ول پارتيانى تولىق تۇرلەندىرىپ، اۋىس-ءتۇيىس جاسايدى. زامان ۇردىسىنە جاۋاپ بەرەتىن جاڭا كوزقاراستاعى ساياسي كۇشكە اينالدىرادى»،- دەيسىز. وتكەن جولعى «نۇر-وتاننىڭ» ىلدىم-جىلدىم وتكىزگەن سەزىنەن كەيىن پارتيانىڭ تىزگىنى توقاەۆقا ءتيدى. كوپشىلىك وزگەرىستەر كۇتتى. بىراق، رەسمي وزگەرىستەر كورمەدىك…
– ءبارىبىر مەنىڭ ايتقانىم كەلدى عوي. پارتيا تىزگىنى توقاەۆتىڭ قولىنا ءتيدى. پارتيا باسشىلىعىن وزگەرتتى. «پارتيانىڭ كەلەشەگىن قارايمىز. مەن كەتەمىن»، – دەگەندى ىمداپ ايتتى.
دەمەك بۇل پارتيانى توقاەۆ باسقارماۋى مۇمكىن. ول باسقا پارتيالاردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ، ءوزىنىڭ مىقتىلىعىن دالەلدەسە عانا قالادى. دالەلدەمەسە پارتيا قۇرىپ كەتەدى. ءبارى مەنىڭ ايتقانىما ساي كەلىپ تۇر، قازىر.
– قازىر الەۋمەتتىك جەلىدە «پرەزيدەنت توقاەۆ ەشقانداي پارتياعا مۇشە بولماۋى كەرەك. اسىرەسە، «نۇر-وتانعا» ەلدىڭ سەنىم كرەديتى ابدەن تاۋسىلعان. تاراتىلۋى كەرەك. نەمەسە بيلىكتەگى دومينانت پارتيالىقتان ءتۇسۋ كەرەك»، – دەگەن پىكىرلەر ايتىلىپ جاتىر. سىزدىڭشە «نۇر-وتاندا» بولاشاق بار ما؟
– «نۇر-وتاننىڭ» بولاشاعى جوق. ەرتەڭ، ايتالىق، توقاەۆ پارتيادان كەتكەننەن كەيىن، پارتيا ىدىراي باستايدى.
بىرىنشىدەن، وعان بيۋدجەتتەن اقشا ءبولۋدى توقتاتادى. توقتاتۋى كەرەك! سودان كەيىن، مايلى شەلپەك جەپ ۇيرەنگەندەر اقشادان ايىرىلادى. اقشاسى جوق پارتيا ەشكىمگە كەرەگى دە جوق. وزدەرى-اق، تاراپ كەتەدى. ونى باسقا پارتيالار جەڭەدى. ءتىپتى، جاڭادان باسقا پارتيا پايدا بولادى. ولاردى حالىق قولدايدى، كۇش جينايدى. سونىمەن «وتان» پارتياسى قۇردىمعا كەتەدى. بۇل قاشان بولاتىنى بەلگىسىز.
اناۋ رەسەيدە دە «كومپارتيا» ساقتالىپ قالدى عوي. بىراق، ەشبىر كۇشى جوق. بىزدە، «نۇر وتاننىڭ» جاعدايى ودان قيىن بولادى. رەسەيدەگى سول «كومپارتيا» بيلىكتە بولعان ۋاقتا حالىقتىڭ جاعدايىن جاسادى، دەرجاۆا قۇرىپ، ونى قورعادى. حالىق تا سول پارتيانى قولدادى.
ال بىزدەگى «نۇر وتانعا» دەگەن حالىقتىڭ قولداۋى جوق. «نۇر وتان» قانشاما جىلدار بويى حالىقتىڭ نانىن تارتىپ جەپ كەلدى. پارتيانىڭ قۇردىمعا كەتەر ۋاعى ءارى كەتسە، ەكى جىل شىعار…
جاڭا پارتيالار پارلامەنتتە 60 پايىز الادى
– ءسىز «توقاەۆتىڭ تۇسىندا وپپوزيتسيانى تۇنشىقتىرۋ دەگەن تۇسىنىك بولمايدى، وپپوزيتسيا وكىلدەرى پارلامەنتتەن ورىن الادى»، – دەپ ايتاسىز. قازىر بىزدە پارلامەنتكە بارادى دەگەن وپپوزيتسيا بار ما؟ جەكەلەگەن ادامدار بار، بىراق، ءبىر كواليتسيا، توپ بار ما؟
– مەن ءوزى قازاقستان تاريحىن وتە جاقسى بىلەم. نازارباەۆ تەك قانا وپپوزيتسيا، وپپوزيتسيالىق پارتيالار ەمەس، جەكە تۇلعالاردىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، قۇرتتى عوي. قانشا مىقتى ازاماتتار: وزبەكالى جانىبەكوۆ، ەركىن اۋەلبەكوۆ، مارات وسپانوۆ، ميحايل ەسەناليەۆ، ەرىك اسانباەۆ سياقتى كەرەمەت ساياساتكەرلەر بولدى. سونىڭ ءبارىن قۋدالاپ، جوق قىلدى. مۇلدە وپپوزيتسيالىق پارتيا قالعان جوق. وپپوزيتسيالىق باسىلىم دا قالعان جوق. تەك قانا «دات» ساقتالىپ قالدى. وندا دا، امالدىڭ جوعىنان ساقتاپ وتىر. الەمدىك قۇقىق قورعاۋشى ۇيىمداردىڭ قاھارىنان قورقادى.
سول سەبەپتى ءبارىن جاڭادان باستاۋ كەرەك. ايتالىق، كەڭەس وداعى قيراعان كەزدە بىزدە كپسس-تەن باسقا ەشقانداي پارتيا بولعان جوق. ءبىر جىلدىڭ ىشىندە قانشاما پارتيا پايدا بولدى؟..
ولار كۇش جيناپ، ءبىرىنشى، ەكىنشى پارلامەنتكە باردى. توقاەۆ ەشكىمدى قۋدالاماسا، جاعداي جاساسا، ەلدىڭ اراسىندا ءارى كەتكەندە ەكى جىلدىڭ ىشىندە كەرەمەت پارتيالار پايدا بولادى. ءتىپتى، وسى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە كەلەشەك پارتيالاردىڭ نەگىزى قۇرىلا باستايدى. ولار، ارينە، پارلامەنتتەن كوپ ورىن الا قويماس، بارلىعى جينالعاندا 15 پايىزداي داۋىس السا دا جامان ەمەس. بىراق، ونان كەيىنگى سايلاۋدا جاڭادان بۇل جاڭا پارتيالار پارلامەنتتىڭ 60 پايىزىن يەلەنەتىن بولادى. دەمەك، ولاردىڭ كەلەشەگى بار.
قازىر بىزدە پوپۋليزم مىقتى بوپ تۇر. ەرىنبەگەن اركىم ويىنا كەلگەنىن ايتا بەرەدى. بىزگە كونسترۋكتيۆتى پارتيالار كەرەك. ولاردىڭ ەلدىڭ بولاشاعىنا باعىتتالعان باعدارلامالارى بولۋى كەرەك. ەلدى ويلايتىن ازاماتتار باسقارۋى كەرەك. ولار وزدەرىنىڭ پوزيتسياسىن حالىققا مىندەتتى تۇردە دالەلدەۋى كەرەك. راس، باس كەزىندە وڭاي بولمايدى.
ءبىرىنشى سايلاۋدا ءارتۇرلى جاعدايلار بولۋى مۇمكىن. رۋشىلدىق، جەرشىلدىك كورىنىس تابۋى عاجاپ ەمەس. بىراق، كوش جۇرە تۇزەلەدى. 3-4 جىلدان كەيىن پارتيالار دا تازارادى. اقىرىن-اقىرىن، دەموكراتياعا، ءوسۋ جولىنا بەت الادى. ال توقاەۆتىڭ مىندەتى – سول پارتيالارعا جاعداي جاساۋ!
قازىر حالىق پەن بيلىكتىڭ اراسى تىم الشاقتاپ كەتكەن. حالىق بيلىك ءۇشىن ەمەس، بيلىك حالىق ءۇشىن قىزمەت قىلۋى كەرەك. ەكەۋىنىڭ اراسىندا سەنىم بولسا، 3-4 جىلدا ەلدە شىنايى وزگەرىستەر ورىن الادى.
– «قازاق دراماسىندا»: «بيزنەسكە بەيىم باسەكە ورتا قالىپتاستىرىپ، بارلىعىنا تەڭ مۇمكىندىك بەرەدى. بيزنەستەگى بارىمتا-سارىمتا توقاەۆتىڭ تۇسىندا ساپ تىيىلادى»، – دەدىڭىز.
وتكەن جولى پرەزيدەنت توقاەۆ بيزنەس وكىلدەرىن جيناپ الدى. ەلدىڭ بايلىعى 162 ادامنىڭ قولىندا ەكەنىن ايتتى. 2018 جىلعى سول ءبىر ستاتيستيكانى ايتىپ، بىزدەگى وليگوپوليانى تۇقىرتىپ العانداي بولدى. ءسىزدىڭ تاعى ءبىر بولجامىڭىز وسىعان قاتىستى.
«كۇنى كەشەگە دەيىن سالىقتان بوساپ كەلگەن، بىلگەنىن ىستەپ كەلگەن وليگارحتىق كلاندار توقاەۆتىڭ تالابىنا كونۋگە ءماجبۇر بولادى، قارجى كلاندارى توقاەۆتىڭ ءبىر جاعىنا شىعىسىپ، سونىڭ توڭىرەگىندە جۇرۋگە تىرىسادى»، – دەيسىز. وسى ويىڭىز وزگەرگەن جوق پا؟
– ءبىر كۇندە جۇماق ورناتا المايسىڭ، وعان ۋاقىت كەرەك. ەڭ نەگىزگى ماسەلە – باعىت. باعىت دۇرىس بولسا، شىنايى بولسا ءبارىن وزگەرتۋگە بولادى.
جالپى مەنىڭ ايتقانىم – توقاەۆتىڭ جولى. وڭاي بولمايدى، وليگوپوليا وعان قارسى شىعادى. سەبەبى، نۇرسۇلتاننىڭ وزىندە (قىزدارىن، تۋىستارىن ساناماعاندا) 200 ملرد دوللار بار. ءبىزدىڭ الەمگە ۇلتتىق قارىزىمىز 160-170 ملدر دوللوار. سوندا بۇكىل قارىزىمىز نازارباەۆتىڭ اقشاسىنا جەتپەيدى. بىزدە قانشاما زاۋىت-فابريكالار بولدى، ءبارىن قيراتتى. تەك قانا قازبا بايلىققا قاراپ قالدىق.
توقاەۆتىڭ تەحنيكا ماماندارىن كوتەرەيىك دەگەن ءسوزى – زاۋىتتار سالايىق، فابريكا سالايىق دەگەنى بولسا كەرەك. مەنىڭشە، بۇل دۇرىس. ءبىزدىڭ تاجىريبەدە بىلاي، كىم باسشى بولسا، سوعان ءبارى بىرتە-بىرتە بەيىمدەلىپ كەتەدى. سودان ءومىر بويى بيلىك ءوزىنىڭ ايتقانىن جاساپ كەلەدى. سول بيلىك جەكە باسىن ويلاسا ەل قيرايدى. بيلىك ەلدى ويلاسا ەل گۇلدەيدى…
توقاەۆ ستالين مەن شىڭعىس حاننىڭ مىسالىن ەسكەرۋى كەرەك
– سەگىزدى تۇگەلدەسەك: «العاشقىدا نازارباەۆتىڭ سۇرلەۋىنەن اۋىتقىمايدى. كەيىن كەلە ءوز ستراتەگياسىن سايلاپ، ەلدەگى ءىرى دەگەن ساياسي پارتيالاردىڭ سوزىنە قۇلاق تۇرەدى»، – دەيسىز. راسىندا سولاي بولدى. توقاەۆ ءار سوزىندە نازارباەۆتى ۇلگى ەتۋمەن بولدى. كەرەك دەسەڭىز، توقاەۆتىڭ ءوزى سول نازارباەۆتىڭ تۇسىندا بيلىككە كەلگەن كادر.
بىراق، قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن جاساعان مالىمدەمەلەرىندە نازارباەۆتى ۇلگى ەتۋ، ەلباسى ءسوزىن قولدانۋ ازايدى. ازايعانى نە، ءتىپتى «ەلباسىنىڭ كەزىندە بايىعاندار» دەگەن ايىپتاۋلار ايتىلا باستادى. توقاەۆ ءوزىنىڭ جولىن تاپتى ما؟
– قاي كەزدە دە رەفورماتورلار توبى سول بۇرىنعى بيلىكتەن شىعادى. يسپانيا، پورتۋگاليا، جاپونيادا دا بيلىككە كەلگەندەر اسپاننان تۇسكەن جوق. سول سەبەپتەن، توقاەۆ تا سول جەردەن شىققانى بەلگىلى، بىراق ول وزگەرە باستايدى. بىرىنشىدەن، ونىڭ قولىنا بيلىك ءتيدى. ەندى ءوز ويلاعانىن جاسايدى. ول ءبىلىمدى ازامات. ديپلوماتيانى جاقسى بىلەدى. رەسەي، قىتايمەن، امەريكامەن دە جاقسى. سوعان قاراي ساياساتىن جاسايدى. مۇلدەم باسقاشا ساياسات بولادى.
ازىرگە نازارباەۆتىڭ جولىمەن جۇرۋگە ءماجبۇر. سەبەبى، قازىر ەل بيلىگىندەگىلەردىڭ 90 پايىزى نازارباەۆتىڭ كادرلارى. ءبىر كۇندە ولاردىڭ ءبارىن قۋىپ شىعا المايدى.
بىراق، توقاەۆ ەڭ ءبىرىنشى جاڭا ادامداردى تارتۋى كەرەك. كەزىندە الاياقتاردى مينيستر قويىپ، ءبىلىمدى ازاماتتاردى جولاتپادى. ءبىلىمدى ازاماتتار ىعىسىپ ءجۇرىپ، بيلىككە اناليز جاسادى، ال جەمىسىن وزدەرى پايدالاندى.
كەزىندەگى ءستاليننىڭ «كادرى رەشايۋت ۆسە» دەگەن لوزۋنگى كەرەمەت ءسوز بولعان. سول ءسوزدى ەسكەرىپ، قىتاي، جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا وسى جولمەن كەلە جاتىر. سول كادرلاردى جاڭارتۋ كەرەك.
ساۋلە وماروۆا دەگەن قازاق ءسال بولعاندا امەريكانىڭ قارجى ءمينيسترى بولا جازدادى. سونى نەگە ءبىزدىڭ قارجى ءمينيسترى قويماسقا؟..
بولماسا، مۇحتار جاكىشەۆ كەرەمەت مامان. مەن ونى جەكە تانىمايمىن. بىراق، سوزدەرىن تىڭداپ ءجۇرمىن. مەملەكەتشىل، حالىقتى ويلايتىن ازامات. ونى قاسىنا كەڭەسشى قىلىپ السا، كانە؟..
ول كەزىندە اناۋ «كيندەر سيۋرپريز» دەگەن توپقا كىردى. ول توقاەۆقا ۇنامايتىن شىعار.
بىراق، ساياساتتىڭ ءبىر ەرەكشەلەگى بار:
كەزىندە شىڭعىسحاننىڭ جەبە دەگەن جاۋى بولعان. شىڭعىسحاندى ولتىرمەكشى بولعان. سونىڭ كەرەمەت ءبىلىمدى، ەلگە كەرەك ادام ەكەنىن ءبىلىپ، ونى ەڭ مىقتى قولباسشىسى قىلعان. سوندىقتان، توقاەۆ وعان قاراماۋى كەرەك.
ءبىز شاعىن عانا ەلمىز. مەن لي كۋان يۋ-ءدىڭ كەڭەسىن بەرەر ەدىم. ونىڭ 3 توبى بولعان. التىن، كۇمىس، قولا جۇزدىك. ەڭ كەرەمەت ازاماتتاردى التىن جۇزدىككە قوسىپ، ءبارىن ءوزى قاداعالاپ تۇرعان. سولار وسپەي قالسا، نەلىكتەن وسپەي قالدى دەپ، كەدەرگى جاساعاندار بولسا، سولاردى قۇرتقان. دەمەك «كادرى رەشايۋت ۆسە» ەڭ نەگىزگى ماسەلە بولۋى كەرەك.
– وسىعان قاتىستى سۇراق. قازىر توقاەۆتىڭ كومانداسى بىرتە-بىرتە جاساقتالىپ كەلە جاتىر. بىراق, وزىڭىز ايتقانداي, بارلىعى نازارباەۆتىڭ كادرلارى. توقاەۆتىڭ جانىندا بولۋى كەرەك دەگەن 4-5 ادامنىڭ اتىن اتاي الاسىز با؟
– ساۋلە وماروۆا، مۇحتار جاكىشەۆ، ايدار اليباەۆ، ۋاليحان قايساروۆ، عاني قاليەۆ دەگەن ازاماتتار بار. وسىنداي ازاماتتاردى تارتۋ كەرەك. بۇرىنعى كادرلاردان ءبىلىمدى ازاماتتاردى مينيسترلىكتەرگە كەڭەسشى ەتىپ العان ءجون دەپ ويلايمىن. قازىر جاسىنا قاراماۋ كەرەك. بىرەۋلەر 25 جاسىندا مينيستر بولادى. ول نە تاجىريبەسى جوق، نە ادام تانىمايدى. بۇرىنعى كادرلاردى كەڭەسشى رەتىندە، كومەكشى رەتىندە الۋى كەرەك. الىپ جۇرە الماسا، وندا جونىنە قويا بەرۋ كەرەك. بىراق، ءبىلىمىن پايدالانۋ كەرەك. قازىر ءبىر ادام بولسا دا ەسەپتە.
قازىر توقاەۆ ەكى جەردەن كادر جيناپ جاتىر، ءبىرى ءوزى ىستەگەن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى، ەكىنشىسى – سەنات.
بىراق، مەنىڭ كەزىندەگى ماقالامدا جازىلعان، توقاەۆ قانشاما لاۋازىمدى قىزمەتتەردە بولدى. سول جۇرگەن جەرلەرىندە بولاشاق كومانداسىنا كەرەك كادرلاردى قاراپ ءجۇرۋى كەرەك ەدى. سويتكەن بولسا، قازىر كادرلەر كوبەيەتىن ەدى. ءالى دە كەش ەمەس…
توقاەۆ ءبىلىمدى ازاماتتاردان قورىقپاۋى كەرەك!
– وسى ايتىلعان جۇمىستاردى ورىنداۋ ءۇشىن توقاەۆقا قانشا ۋاقىت كەرەك؟ ول ءوزى ەكى مەرزىمنەن ارتىق وتىرمايتىنىن ايتتى.
– قازىر جاعداي ەرەكشە. توقاەۆ قيىن جاعدايعا ءتۇستى. قازىر الەمدە داعدارىس. قارجى، مادەنيەت، باق سالاسى ۇلكەن داعدارىسقا تاپ كەلدى. باتىستىڭ وزىندە بۇرىنعىداي چەرچيل، رۋزۆەلت، شارل دە گول دەگەن سياقتى باسشىلار جوق. ەۋرازيا وداعىندا داعدارىس. كەڭەس وداعىنان بولىنگەن مەملەكەتتىڭ ءبارى ىلدەبايلاپ ارەڭ كەلە جاتىر. نۇرسۇلتاننان كەيىن ەلدىڭ جاعدايى مۇمدەم ناشارلاعان.
نازارباەۆ بىزدەگى ەڭ كەرەمەت سپورتشى، ەڭ كەرەمەت ءانشى، ەڭ كەرەمەت كومپوزيتور ت.ب. بولدى. بارىنەن ءبىرىنشى بولعىسى كەلدى. ول دەگەن ۇيات نارسە. توقاەۆ مىقتى بولسا – قابىلەتتى، ءبىلىمدى ازاماتتاردى قورىقپاي ءوسىرۋى كەرەك.
كەزىندە ناپولەون ەشكىم بىلمەيتىن ازاماتتاردان ەليتا جاسادى. قولباسشى، گەرتسوگ، كنياز دەگەن اتاقتار بەرىپ، سودان فرانتسيا ۇلكەن دەڭگەيگە كوتەرىلدى. ۇلى پەتر دا ەشكىم بىلمەيتىن ادامداردى بيلىككە شاقىرىپ، تالانتتارىن پايدالانىپ، رەسەيدى جوعارى دەڭگەيگە كوتەردى.
توقاەۆ تا ءبىلىمدى ازاماتتاردى شاقىرۋى كەرەك. سونداي ازاماتتار جينالسا ەل تەز-اق، دامىپ كەتەدى.
– ەندى ءارى قاراي نە ىستەۋ كەرەك؟ ءسىزدىڭ «قازاق دراماسىندا» ايتقان توقاەۆقا قاتىستى پىكىرلەرىڭىز بۇگىندە وزگەرگەن جوق پا؟
– بۇرىن تىنباي ءار ماسەلەگە بايلانستى پىكىرىمدى ايتىپ ءجۇردىم. قازىر مەن جاي قاراپ وتىرمىن. توقاەۆتىڭ جولى قانداي، ساياساتى قانداي؟ قايدا بۇرىپ بارا جاتىر؟.. ازىرگە پىكىرىمدى انىق بىلمەيىنشە، ايتپاي ءجۇرمىن. انىق كوزىم جەتكەندە پىكىر ايتامىن. حالىق مەنى تىڭدايدى. قاداپ تۇرىپ ماقالا جازعاندا، ماعان ەشكىم قارسى پىكىر ايتپادى. سەبەبى، نۇرسۇلتان دارىندى ازاماتتاردان قورىقتى. بىراق، جالپى توقاەۆقا سەنىمىم بار. كەيبىرەۋلەر « قۋ كەرەك، كەتىرۋ كەرەك»، – دەپ ءجۇر. ءاي، اينالايىن بىزدە باسقا كىم بار؟ ەشكىم جوق قوي. توقاەۆتى قازىر كەتىرسە، وندا قىرعىن بولادى. قازىر قالتالى ازاماتتار كوپ. جەرشىلدىك، جىكشىلدىك دەگەن بولادى.
– توقاەۆتىڭ ساياساتتا تۇگى جوق. الدەكىممەن امپەي-ءجامپەي بولۋعا تىرىسپايدى، نە ءبىر ساياسي قۇرىلىمنىڭ جەتەكشىسى ەمەس، اكىمشىل-ءامىرشىل كلانداردان اۋلاق جۇرەدى. قارجىلىق بازاسى دا بولعان ەمەس، ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىنا جۇرەتىن ماسس-مەدياسى دا بولعان ەمەس. بيلىككە ەس-اقىلسىز ۇمتىلمايدى. ساياسي وپپونەنتتەرىن جەر بەتىنەن جوق قىلىپ جىبەرەتىن مىنەزى تاعى جوق. پوپۋليست ەمەس»،- دەيسىز. قازىر شە؟
– سول كەزدە سولاي بولدى. وسى ارقىلى ادەيى مىنەزىن كورسەتپەۋى كەرەك ەكەنىن ءبىلدى. سەبەبى، نۇرسۇلتان دارىندى ازاماتتاردى قورقىتتى. وزىندىك مىنەزى، ساياساتى بار ازاماتتاردى تۇقىرتتى.
ەگەر ول ءوز پوزيتسياسىن ءاۋ، باستا كورسەتسە، بۇگىنگىدەي بيلىككە كەلە الماس ەدى. ايتپەسە، كەز كەلگەن ادامنىڭ وزىندىك ماقسات-مۇراتتارى بولادى عوي. ول مەملەكەت قايراتكەرى ساناتىنداعى ادام. ونىڭ دا جوسپار-جوبالارى، ارمان-تىلەكتەرى بولدى. سول ارمان-ماقساتتارىن،وي-جوسپارلارىن ەندى اشىپ كورسەتۋى كەرەك. سوسىن، جانىنا مىقتى ازاماتتاردى جيناۋ كەرەك.
جالپى، باسشى ەشقاشان دارىندى ادامداردان قورىقپاۋ كەرەك. «كوروليا دەلاەت سۆيتا» دەگەن ءسوز بار، دەمەك، باسشىنى توڭىرەگىندە جۇرگەن ادامدار جاسايدى. سوندا بەدەلى دە وسەدى. حالىق قازىر بارلىعىن ءجىتى باقىلاپ تۇر. حالىق تالانتتى باعالاعانىڭدى كورسە، سەنىڭ بەدەلىڭ دە ارتادى.
2019 جىلدىڭ قاڭتارىنداعى توقاەۆ – ءبىر ادام، ناۋرىزىنداعى توقاەۆ – ەكىنشى ادام. داريعانى سەناتتان قۋىپ جىبەرگەندە – ءۇشىنشى توقاەۆتى كوردىك. ال، قازىرگى توقاەۆ مۇلدە باسقا ادام. سەبەبى قولىندا بيلىك بار. ونىڭ قولىندا قازاقتىڭ كەلەشەگى تۇر. ول سونى ءتۇسىنۋى كەرەك!
– ءسىز سول «قازاق دراماسىندا» توقاەۆپەن العاش 1992 جىلى تانىسقانىڭىزدى ايتىپسىز. قىتايعا بىرگە بارعان ەكەنسىزدەر. ول كەزدە توقاەۆ ءسىم ورىنباسارى ەدى…
– ءيا، قىتايدىڭ تيانانمەن دەگەن الاڭىندا قىدىردىق. بىزگە رۇقسات بەرگەن جوق. ءبىز ءوزىمىز باردىق. سول كەزدە كوپ قىزىق اڭگىمە ايتتى. ەكەۋىمىزدىڭ دەڭگەيىمىز تەڭ عوي. قايتا مەنىڭ توقاەۆقا قاراعاندا جاسىم ۇلكەندەۋ. ول ءىنى رەتىندە، تىڭداپ، كوپ نارسە كورسەتتى. ول كەزدە قىتايلار سۇراۋسىز ءبىر جەرگە بارعاندى جاقتىرمايدى. بىزگە رۇقسات بەرگەن، ءبىز ءوزىمىز باردىق. سول كەزدە مەن قاسىم-جومارتتان كەرەمەت اسەر الدىم. ءبىلىمدى، كوڭىلى اشىق، قالجىڭى كەرەمەت. ول كەزدە قازاقشا ونشا سويلەي المايتىن. بىراق، كەيىن تەز ۇيرەنىپ الدى.
قاڭتار ايىندا ءبىر-ەكى قاتە بولدى.
ەڭ ماڭىزدى ماسەلە، ەڭ ۇلكەن قاتە – قاتەلىكتى مويىنداماۋ. ەرلان تۇرعىمباەۆ قاراۋىنداعى پوليتسەيلەر اسىراسىلتەۋ جاساپ جاتىر. قىلمىسكەرلەرمەن بىرگە كىناسىز ادامداردى كوشەدەن ۇستاپ، تۇرمەگە قاماپ، قيناپ جاتىر. ونى توقتاتۋ كەرەك!
جالپى، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىن رەفورمالاۋ قاجەت! ول مينيسترلىك كەيدە ازاماتتاردى قورلاۋ ۆەدومستۆوسى بولىپ تۇر. ال ونى ازاماتتاردى قورعاۋ مينيسترلىگىنە اينالدىرۋ كەرەك.
حالىق تىلەگى – نۇرسۇلتاننىڭ اتىنداعى استانانى، وبلىستارداعى كوشەلەردى، مەكەمەلەردى اۋىستىرۋ، ونىڭ ەسكەرتكىشتەرىن الىپ تاستاۋ. مەنىڭ ويىمشا، وسى تىلەكتەردى ورىنداۋ كەرەك.
ول ەندى مويىنداۋى كەرەك. حالىق تەز كەشىرەدى عوي. باتىلداۋ ءجۇرۋى كەرەك. قازىر قورقاتىن جاعداي ەمەس. نە قىتاي، نە رەسەي ارالاسپايدى، بىزگە. ولارعا ءبىز قارىم-قاتىناستا كەرەكپىز…
– توقاەۆپەن سوڭعى رەت قاشان جولىقتىڭىز؟
– ۇلتتىق سەنىم كەڭەسى قۇرىلعان جىلى. مەنى سوعان قوسقان، العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، ەكى ادامدى قابىلدادى. ونىڭ ءبىرى مەن. 40 مينۋتتاي سويلەستىك. وتە جاقسى قابىلدادى. ەلدىڭ جاعدايىن، ورتالىق ازيانىڭ جاعدايىن ايتتىم. بۇل 3 جىل بۇرىن بولاتىن…
– ءسىز «قازاق دراماسىندا»: «نازارباەۆ مۇراگەرىمەن ماقتاناتىن بولادى»، – دەيسىز. ءتۇيىنىن وسىمەن قويساق، قازىر ەندى نازارباەۆ مۇراگەرى قاسىم-جومارت توقاەۆپەن ماقتانا ما؟ ماقتانۋى كەرەك پە؟
– بىرىنشىدەن، تاريحتا بولماعان جاعداي بولدى. قاڭتار وقيعاسى ەشكىم كۇتپەگەن جاعداي بولدى. ەكىنشىدەن، قالاي بولعاننىڭ وزىندە نازارباەۆ توقاەۆقا ريزا بولۋى كەرەك! سەبەبى، جانىن ساقتاپ قالدى.
مەنىڭشە، سونى ەسكەرىپ، توقاەۆ نازارباەۆتار اۋلەتىنىڭ اقشاسىن 100 پايىز قايتارماسا دا، 80 پايىزىن قايتارۋعا ءتيىس. نازارباەۆ سونىڭ وزىنە ريزا بولاتىنى ايدان انىق!
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى
Abai.kz
