ويان، قازاق!

كوزىڭدى اش،
ويان، قازاق،
كوتەر باستى،
وتكىزبەي قاراڭعىدا بەكەر جاستى.
جەر كەتتى،
ءدىن ناشارلاپ،
حال ارام بوپ،
قازاعىم، ەندى جاتۋ جاراماستى!

مىرجاقىپ دۋلاتۇلى (1909 ج.)

وسىدان تۇپ-تۋرا 112 جىل بۇرىن «ويان قازاق» دەپ، ۇرانداعان مىرجاقىپتى بىلمەيتىن قازاق جوق شىعار. بىراق، وسى ءححى عاسىردىڭ ءدال وسى كۇندەرى بۇلاي سۇرەن سالاتىن قازاقتى كەزدەستىرۋدىڭ قيىندىعىن ايتىپ وتىرىپ، امالسىزدان تاعى دا: «كوزىڭدى اش، ويان قازاق، كوتەر باستى» دەپ، بار داۋىسپەن ۇرانداۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىرمىز. كەشە عانا وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە «كەمەلدەنگەن سوتسياليزمدە بولىپ-تولعان قازاق «ماقتانساڭ ماقتان قازاق، توبەڭ كوككە جەتپەي تۇر از-اق،» دەپ، داۋرىعا اندەتىپ جۇرگەن ەدى. ول قازاقتىڭ تىلدەن، دىننەن، ەركىندىكتەن، جەردەن دە ايرىلىپ، جاپپاي ورىستانىپ، ۇلتسىزدانىپ بارا جاتقانىن ويلاۋعا، ويلانۋعا توتاليتارلىق رەجيم مۇمكىندىك بەرمەپ ەدى.

ال، قازاقى تىراش، جالعان نامىستى قايىرىپ قويىپ، تاريح بەتىنە تىكە-تۋرا قاراپ ايتار بولساق، 1991 جىلدىڭ سوڭعى ايلارىنا دەيىن وداقتان بولىنبەۋگە بەل بايلاپ، 1989 جىلعى رەفەرەندۋمدى بەتكە ۇستاعان نۇرسۇلتان نازارباەۆ، باسقا ەلدىڭ ءبارى بەت-بەتىنە كەتىپ، تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعانعا دەيىن، ءتىپتى، ماسكەۋدەگى اسكەري توڭكەرىسكە دەيىن ءمىز باقپاي وتىرعانى بارشانىڭ ەسىندە. وتارشىل ورىستاردىڭ ءوزى كىمنەن تاۋەلسىزدىك العانىن ءوزى دە تۇسىنبەي، تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ قويعان سوڭ قازاق بيلىگى اياق استىنان «قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ، «ەرلىك» كورسەتتى. وندا دا قۇدايدىڭ 365 كۇنىنەن لايىقتى كۇن تاپپاي، الماتىداعى قاندى جەلتوقسان باستالعان 16 جەلتوقساندى، قارا جامىلعان قارالى كۇندى تاڭداپ، قازاقستاندى توي-دۋمان دۇرمەگىنە ەلىكتىرىپ، ءان ايتقىزىپ، بي بيلەتىپ، شالقىپ شاراپ ىشكىزىپ جىبەردى. ءسويتىپ، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ وت جالىنىن ءورت سوندىرگىش ماشينانىڭ سۋىمەن وشىرتكەنىمەن قويماي، كۇللى جەلتوقسانشىلاردى ورتالىق الاڭدا توگىلگەن قازاقتىڭ قىرشىن قىز-جىگىتتەرىنىڭ ار-نامىسىن دا تاۋەلسىزدىك تويىنىڭ اراق-شارابىنا تۇنشىقتىرىپ تاستادى. سودان بەرگى 34 جىلدان بەرى «جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە ءادىل باعا، رەسمي ساياسي اقتاۋ بەرىلمەي، كومەسكىلەنىپ، اتاۋسىز قالىپ بارا جاتىر.

ال، تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلىن، وسى جىلداردا جۇرگىزىلگەن بارلىق ساياسي، ەكونوميكالىق، اسىرەسە، كونستيتۋتسيالىق رەفورمالاردى ساراپقا سالار بولساق، مىناداي ءۇش-ءتورت ءتۇرلى سوزگە سىيعىزۋعا بولادى ەكەن.

«الدىمەن ەكونوميكا، سودان كەيىن ساياسات».

جەردى ساتۋ، مەملەكەت مەنشىگىندەگى بارلىق بايلىقتى جەكەشەلەندىرۋ جەلەۋىمەن بيلىك باسىنداعى كەشەگى كوممۋنيست، بۇگىنگى پرەزيدەنت پەن اكىمدەر، كۇشتىك ورگاندارداعى پوگوندىلار پىشاق ۇستىندە ءبولىپ الىپ، شەتىنەن ميلليونەرلەرگە اينالىپ شىعا كەلدى. بيلىكتىڭ «الدىمەن ەكونوميكا» دەگەنىنىڭ شىن سىيقى وسى بولىپ شىقتى. ال، شەتەلدىك الاياقتارمەن اۋىز جالاسقان ەڭ جوعارعى بيلىك قازاقتىڭ جەر استى، جەر ءۇستى بايلىعىن تالان-تاراجعا سالىپ، تۋ-تالاقاي قىلعانى تاعى بار. ءسويتىپ، 30 جىل ىشىندە «كوزىن اشىپ، باسىن كوتەرمەك تۇگىل، ءوز حالقىن قاسقىرشا تالاعان اشكوزدەردىڭ كەسىرىنەن ءوزىنىڭ «تاۋەلسىز قازاقستانىنىڭ» بوساعاسىندا قالعان قايىرشى قازاق قازاقتىڭ بۇكىل قالا، دالاسىن نۇرلاندىرعان ۇلى كوسەم – ەلباسىنىڭ نۇرىنان كوزى قارماسىپ، ۇيىقتاپ بارا جاتقانىن كورىپ، ءبىلىپ وتىرعاندا، تاعى دا مىرجاقىپ اتامىزشا «ويان، قازاق» دەپ جار سالۋدى ازاماتتىق ءارى پەرزەنتتىك پارىزىمىز دەپ بىلدىك.

وسىنىڭ ءبارى 1995 جىلى قابىلدانعان اتا-زاڭنىڭ ءبىر ادامنىڭ جانە ونىڭ وتباسىنىڭ مۇددەسىن قورعاپ، اتاعىن اسپانداتۋ جولىنداعى قۋىرشاق پارلامەنت پەن سەناتتىڭ حالقىنىڭ مۇددەسىن اياققا تاپتاپ، قولدان كەشەگى كوممۋنيستەردىڭ ۇلى كوسەمىنە بالاما ەشبىر قاتەلەسپەيتىن، سوندىقتان، جالپىعا ورتاق كونستيتۋتسيالىق زاڭدار مەن ەرەجەلەردەن مۇلدە جوعارى تۇراتىن ءابسوليۋتتى بيلىك يەسى رەتىندە «نۇر ساۋلەلى – سۇلتان» مارتەبەلى «ەلباسىنىڭ» ۇلىلىعىن ستالينگە تەڭ تاپپاي  قينالعان جامبىل جىراۋشا قينالعان قازاقتى كورىپ، ءبىز دە قينالىپ وتىرمىز.

ءححى عاسىردىڭ – وركەنيەتتى الەمىنىڭ ءبىر مۇشەسى بولسا دا، ماساڭ ۇيقىدان ماۋجىراعان قازاعىما «جەكە باسقا تابىنۋ» دەگەن سۇركەيلى ءسوزدىڭ پايدا بولۋ تاريحىن  - كەشەگى ستاليندىك زۇلماتقا 1956 جىلى بۇكىل كەڭەس ەلىن بيلەپ-توستەپ تۇرعان كپك بيۋروسىنىڭ باعاسىن ۇسىنا وتىرىپ، بۇگىنگى رەال ومىرىمىزدەگى كەلەڭسىزدىكتەردى سالىستىرا، سالعاستىرا ساراپتاۋدى ەسكەرتكىمىز كەلدى.

«جەكە ادامعا تابىنۋشىلىق – «كورنەكتى ادامدار تاريحي پروتسەسكە شەشۋشى ىقپال جاسايدى» دەپ، جەكە ادامنىڭ الدىندا باس يۋ، ونى قوشەمەتتەۋدى، ۋاعىزداۋدى كورسەتەتىن ۇعىم.  ج.ا.ت. يدەياسى مەن پراكتيكاسى ەرتە زاماننان بەرى كەلە جاتىر. حالىقتى ول كەزدە ءدىني جانە زيالىلار وكىمەتىنىڭ وكىلدەرى - قاتەلەسپەيتىن، جاڭىلىسپايتىن ەرەكشە ادامدار دەپ، قۇلدىق ۇرۋعا زورلاپ كوندىردى. كەيىنىرەك ج.ا.ت. يدەياسى يدەياليستىك بۋرج. فيلوسوفيادا قوعامدىق ومىردەگى وبەكتيۆتى زاڭدىلىقتى جوققا شىعارتىپ، جەكە ادامنىڭ زورلىق-زومبىلىعىن اقتايتىن يدەيا رەتىندە قالىپتاستى. ماركسيزم-لەنينيزم ج.ا.ت-تىڭ قانداي تۇرىنە بولسا دا قارسى، ونى تاريحتى ماتەريالايستىك تۇرعىدان تۇسىنۋمەن دە سوتس. قوعامنىڭ دەموكراتيالىق مانىمەن دە سىيىسپايتىن ۇعىم دەپ ەسەپتەيدى. م-ل. كلاسسيكتەرى بەدەل اتاۋلىلارعا ەسكى نانىممەن باس يۋگە دەيىن باراتىن جەكە ادامعا تابىنۋدىڭ قانداي ءبىر تۇرىنە بولماسىن قارسى پىكىرلەردە بولدى. كوممۋنيزم جاۋلارى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە كەزىندە ورىن العان ي.ۆ.ءستاليننىڭ جەكە باسىنا تابىنۋشىلىقتى سوتس. قوعامدىق قۇرىلىسقا بايلانىستى بولادى دەپ تۇسىندىرۋگە تىرىسادى. ال، شىن مانىنە كەلگەندە مۇنىڭ ءوزى ەرەكشە جاعدايدان تۋعان قۇبىلىس ەدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دۇنيەجۇزىندەگى تۇڭعىش سوتس. قوعام تەمىردەي بەرىك ءتارتىپ ساقتاۋدى جانە پارتيالىق مەملەكەتتىك باسشىلىقتى ءبىر ورتالىققا باعىندىرۋدى قاجەت ەتكەن كاپيت. قورشاۋ مەن قاتاڭ ەكونوميكالىق بلوكادا جاعدايىندا ورناتىلدى. ي.ۆ.ءستاليننىڭ جەكە باسىنا تابىنۋشىلىق وسىنداي كۇردەلى اۋىر جاعدايدا پايدا بولدى. پارتيامىز ج.ا.ت-تى باتىل سىنادى. كپسس وك-ءى  «جەكە ادامعا تابىنۋشىلىقتى جانە ونىڭ زارداپتارىن جويۋ تۋرالى» (1956 ج. يۋن) قاۋلىسىندا ج.ا.ت-تىڭ وبەكتيۆتىك جاعدايلارىن، سونداي-اق، ءستاليننىڭ جەكە باسىنىڭ قاسيەتتەرىنە بايلانىستى كەيبىر سۋبەكتيۆتىك فاكتورلاردى تالداپ، ج.ا.ت-تىڭ  ماتەرياليستىك پوزيتسيادان تايۋعا، تاريحتى جاساۋشى حالىق بۇقاراسىنىڭ  بەلسەندىلىگى مەن باستاماسىن باعالاماۋعا اكەلىپ سوقتىراتىنىن اشىپ كورسەتتى».

ق.س.ە. 4-توم، دوك – يمانتاۋ الماتى. 1974 جىل. 361 بەت، قاز-قالپىندا كوشىرىلدى.

ءححى عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاق ازاماتتارى سوناۋ 1974 جىلى باسپادان شىققان وسى ەنتسيكلوپەديانىڭ ءار ءبىر ءسوزىن ۇقىپتاي وقىپ، بۇگىنگى كونستيتۋتسيالىق زاڭ ەرەجەلەرىمىزدىڭ قالاي بۇرمالانىپ، وزگەرتىلگەنىن سانامالاساق ەسەپتەن جاڭىلىپ، باسىمىز اينالىپ كەتەتىن شىعار.

ءسوزدى قر كونستيتۋتسياسىنان باستاعاندا، نازارلارىڭىزعا 2019 جىلى كونستيتۋتسيا كۇنىنە وراي سويلەگەن سوزىندە پرەزيدەنتتىڭ: «قازاقستان كونستيتۋتسياسىنا ەشقانداي وزگەرتۋلەر ەنگىزىلمەيدى جانە ونىڭ قاجەتى دە جوق» - دەي، كەلىپ: «كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ تۋرالى ايتىپ جۇرگەندەردىڭ بارلىعى ءىبىلىستىڭ ارەكەتى» دەپ، مالىمدەگەنىن ۇسىنامىز.

سولاي-اق، دەيىن دەسەك، سوعان دەيىنگى جاعدايىمىز مىناداي ەكەن: قر كونستيتۋتسياسىنا وسى جىلداردا 5 رەت: 1998, 2007, 2011, 2017, 2019 جىلدارى ەنگىزىلگەن وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار بويىنشا 55 ستاتياعا  1100 تولىقتىرۋلار مەن وزگەرتۋلەر ەنگىزگەندەردى دە ىبىلىستەر قاتارىنا قوسۋ كەرەك بولاتىن شىعار. سولاردىڭ ىشىندە، 1998 جىلى ەڭ نەگىزگى 19 زاڭعا ءتۇبىرلى وزگەرىستەر جاسالىپتى. سوڭعى وزگەرىس - 2019 جىلعى 20 ناۋرىزداعى كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ: «ۆنوسيمىە ۆ كونستيتۋتسيۋ رەسپۋبليكي كازاحاستان «استانا» - «نۇر-سۇلتان» سۆيازامي س پريزنانيە يستوريچەسكوي رولي ي ۋۆەكاۆسياچيۆانيەم زاسلۋگ پەرۆوگو پرەزيدەنتا رەسپۋبليكي كازاحستان پەرەد نارودوم كازاحستانا، نە زاتراگيۆايۋت ۆوپروسى نەزاۆيسيموستي گوسۋدارستۆا، تەرريتوريالنوي تسەلوسنوستي رەسپۋبليكي، فورمى ەە پراۆلەنيا، ا تاكجە  وسنوۆوپولوگايۋششيە پرينتسيپى دەياتەلنوستي رەسپۋبليكي، زالوجەننىە وسنوۆاتەللەم نەزاۆيسيموگو كازاحستانا، پەرۆىم پرەزيدەنتوم رەسپۋبليكي كازاحستپان – ەلباسى».

ءبىزدىڭ ءلاپپاي تاقسىرعا ابدەن ماشىققان ءماسليحاتشىلار مەن پارلامەنتاريلەر جاعىمپازدىقتىڭ الەمدە جوق ۇلگىسىن كورسەتىپ، استانانىڭ جاڭا اتاۋىن – «نۇر-سۇلتان»  دەپ، جازۋدى، ءاۋ باستا،  «نۇرسۇلتان» دەپ ات قويعان، اتا-اناسى كورەگەندىكپەن ارابتىڭ «نۇر» دەگەن ءسوزىنىڭ  «سۆەت»، «سيانيە» ەكەنىن، ال «سۇلتان» - «ۆلاستي» نەمەسە  «پراۆيتەل» ەكەنىن ءبىلىپ ادەيى «نۇر-سۇلتان»  دەپ قويعانىن ەسكە السا كەرەك.

قازاعىم-اۋ بۇل سوراقىلىقتى قارا ورىس دەپۋتاتتار قوشەمەت ءۇشىن ايتا سالعان تۇسىنبەستىك دەيىن دەسەك، رەسپۋبليكالىق ونوماستيكالىق كوميسسيا الاقايلاپ، بۇل ساندىراقتى زاڭداستىرىپ بەرگەنىنە كۋا بولىپ وتىرمىز.

جاڭا پرەزيدەنتتىڭ تاققا وتىرار-وتىرماستان شىعارعان «ۋكازى» بويىنشا  وزگەرتىلگەن قالا، كوشە، وقۋ ورىندارى مەن مادەنيەت مەكەمەلەرى، ۆوكزالدار مەن اەرودرومدار، ستانتسيا بەكەتتەرى ت.ب. سانسىز جاڭا اتاۋلاردى جابدىقتاپ ورناتۋعا شاماسى 125 ميلليون دوللار (47301250000 تەڭگە) جۇمسالعان كورىنەدى. مىناۋ كەدەيشىلىك، قىمباتشىلىق، اۋرۋ-سىرقاۋ، القىمداپ تۇرعان قازاق حالقى جاعىمپازدارعا قارعىستان باسقا نە ايتار دەيسىڭ؟! باسقاسىن ايتپاعاندا، سوڭعى 15-20 جىلدا پارلامەنت قابىلداعان كونستيتۋتسيالىق وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى تۇڭعىش پرەزيدەنت – ەلباسىنىڭ ابىرويىن اسقاقتاتىپ قانا قويماي، ونىڭ جەكە باسىنا تابىنۋدىڭ ديكتاتور ۆ.ي.ستاليننەن دە سوراقى تۇرلەرىن زاڭداستىراتىن تولىپ جاتقان زاڭسىماقتاردىڭ جالپى ءتىزىمى وننان اسادى ەكەن. اتاپ ايتقاندا: وسى وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار «تۇڭعىش پرەزيدەنت – ليدەر ناتسيدى» جانە ونىڭ قازاق حالقىنىڭ بار بايلىعىن وزبىرلىقپەن يەمدەنىپ العان وتباسى مۇشەلەرىمەن، بار بيلىكتى باسىپ العان قىلمىستىق توپتى قايتكەندە تاريحتىڭ بۇگىنگى جانە ەرتەڭگى ءادىل جازاسىنان قۇتقارىپ قالۋدىڭ بارلىق ايلا-شارعىسىن زاڭداستىرۋدان باسقا ەش نارسە دە ەمەس ەكەنىن بۇدان 11 جىل بۇرىن (21.05.2010) قابىلدانعان زاڭداعى: «...چتو گلاۆا گوسۋدارستۆا ي چلەنى ەگو سەمي پولنوستيۋ وسۆوبوجدايۋتسيا وت ۋگولوۆنوي وتۆەتستۆەننوستي» دەي، كەلىپ: «...ۋگولوۆنوي  وتۆەستۆەننۋيۋ وتۆەستۆەننوست  زا پورچۋ يزوبروجەني پەرۆوگو پرەزيدەنتا  كازاحستانا، پۋبليچنىە وسكوربلەنيا ي يسكاجەنيا فاكتوۆ ەگو بيوگرافيا» - دەگەن قاتاڭ ەسكەرتۋلەرمەن كورۋگە بولادى...

قادىرلى وتانداستار، مىڭداعان جىلداردان بەرى ءومىر سۇرگەن ادامزات بالاسى باسىنان وتكەرگەن قاندى تاريحقا كوز جىبەرسەك، التىن تاقتان ايرىلماۋ ءۇشىن ءتىپتى، قارا جەر قوينىنا كىرگەننەن كەيىن دە ماڭگىلىك ومىردەن دامەلى سان ديكتاتورلاردىڭ تاعدىرى بۇگىنگى «ولمەس ءومىر» ارقانىنا جارماسقان كوسەمدەرگە ساباق بولماعان ەكەن. اعىلشىننىڭ ۇلى اقىنى لورد بايروننىڭ «ءومىر ارقان، جابىسىپ ۇشىنا، سوڭعى ءتۇيىن قولدان شىقپاسا ەكەن دەپ»، دەيتىن ورىندالماس «ارمانعا» الدانعان ليدەرلەر، پاتشالار مەن حاندار، پرولەتارياتتىق ۇلى كوسەمدەردى اياپ، جانىڭ اشيدى ەكەن.

ماڭگىلىك - تەك جاراتۋشى اللاعا عانا جاراسادى، ۇلى ابايشا ايتار بولساق:

ادامزات بۇگىن ادام، ەرتەڭ توپىراق،

بۇگىنگى ءومىر – جارقىلدار، الدار بىراق.

ەرتەڭ ءوزىڭ قايداسىڭ، بىلەمىسىڭ؟

ولمەك ءۇشىن تۋعانسىڭ، ويلان شىراق.

دەگەنمەن، ءولىمنىڭ دە قادىرلىسى مەن قادىرسىزى بولاتىنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ءححى عاسىر ديكتاتورلار مەن كوممۋنيست كوسەمدەردىڭ ميلليون، ميللياردتارعا تۇرعىزىلعان سان مىڭ ەسكەرتكىشتەرىن تالقانداپ، ولاردىڭ ات-اتاۋلارىن قايتا جاڭعىرتۋدان باسقا يگىلىكتى، ساۋاپتى قارىز-پارىزدارى از ەمەس ەدى عوي.

«ليدەر ناتسيدى» ويلاپ تاپقاندار «...جەكە ادامنىڭ الدىندا باس يۋ، ونى قوشامەتتەۋدى،  ۋاعىزداۋدى جانە جەكە ادامنىڭ زورلىق-زومبىلىعىن اقتايتىن يدەيا رەتىندە ايىپتاعانىن بىلمەگەنى مە؟  ءبىز وسىنداي شەكتەن شىققان ماڭگۇرتتىكتى زاڭداستىرۋ ارقىلى ءححى عاسىرداعى وركەنيەتتى الەم الدىندا ۇياتتى بولىپ وتىرمىز.

كەشەگى الماتىداعى «برەجنەۆ» الاڭىندا قانعا بويالعان قىرشىن قىز-جىگىتتەرىمىزدى (قايرات رىسقۇلبەكوۆ،  ءلاززات اسانوۆا  ت.ب.) جانىشتاۋعا بۇيرىق بەرگەن قاندى قولدار ءالى ءادىل سوتقا تارتىلعان جوق. ال، ايدىڭ، كۇننىڭ امانىندا، تاۋەلسىز ەلىنىڭ بوساعاسىن بەكىتىپ، شاڭىراعىن كوتەرۋگە بارىن سالىپ كۇرەسكەن التىنبەك سارسەنباەۆ، زامانبەك نۇرقادىلوۆتەردىڭ  قاندى قول قۇنىكەرلەرىنەن قۇن سۇرايتىن كۇن قاشان كەلەدى؟ جاڭاوزەندە قانعا بويالعان سانسىز قازاق بوزداقتارىنىڭ قۇنىن كىمنەن سۇرايتىنىن جاقسى بىلەتىن قازاقتار تەك ۋاقىت دەگەن ءادىل تورەشىنىڭ ۇكىمىن تاعاتسىزدانا كۇتۋدە. ال، قازاقتىڭ جەر استى، جەر ءۇستى بايلىعىن تاران-تاراج قىلىپ، تالتاڭداپ جۇرگەن اشكوز بايشىكەشتەردەن ەسەپ الاتىن كۇندەر ءالى-اق، كەلەدى. سول كەزدە كىمنىڭ كىم ەكەنى بەلگىلى بولادى. جەكە ادامعا تابىنۋشىلىقتى ايىپتاپ، اشكەرەلەپ، تاريح ۇكىمىن جاريالايتىن ەنتسيكلوپەديالاردىڭ جاڭا رەداكتسياسىن وقيتىن كۇندەردى ازىرشە كۇتە تۇرامىز دا...

الىمعازى داۋلەتحان

Abai.kz