ارامتاماق! قياناتشىل! قالتاسى بار، ءتۇبى جوق! قاناۋشى! سۇمدىق-اي، قازاق نەگە باي دەسە بىردەن وسىلاي تىتىركەنەدى دە قالادى؟ ايتەۋىر ءال-اۋقاتتىلارىمىز جايلى جاقسى سوزگە ساراڭبىز، ەسەسىنە ەڭسەلى ءۇيى مەن وعان كىرىپ-شىققان كولىكتەرىن كورگەن سايىن كوزىمىزگە بالە كورىنگەندەي، «وسىلار نە جەپ بايدى ەكەن؟!.» دەپ جىبىر ەتە قالاتىندارىمىز از ەمەس. سوندا دەيمىن-اۋ، كەدەيدىڭ كەدەي بولعانىنا باي جازىقتى ما؟ ياعني، بايىعاننىڭ ءبارى جەمقور ما؟ سانامىزعا باي جايلى، بايلىق جايلى وسىنشا وشپەندىلىك وتىن كىم جاقتى ەكەن؟

ارامتاماق! قياناتشىل! قالتاسى بار، ءتۇبى جوق! قاناۋشى! سۇمدىق-اي، قازاق نەگە باي دەسە بىردەن وسىلاي تىتىركەنەدى دە قالادى؟ ايتەۋىر ءال-اۋقاتتىلارىمىز جايلى جاقسى سوزگە ساراڭبىز، ەسەسىنە ەڭسەلى ءۇيى مەن وعان كىرىپ-شىققان كولىكتەرىن كورگەن سايىن كوزىمىزگە بالە كورىنگەندەي، «وسىلار نە جەپ بايدى ەكەن؟!.» دەپ جىبىر ەتە قالاتىندارىمىز از ەمەس. سوندا دەيمىن-اۋ، كەدەيدىڭ كەدەي بولعانىنا باي جازىقتى ما؟ ياعني، بايىعاننىڭ ءبارى جەمقور ما؟ سانامىزعا باي جايلى، بايلىق جايلى وسىنشا وشپەندىلىك وتىن كىم جاقتى ەكەن؟

ءبىزدى قۇرتقان كەڭەستىك ساياسات...

باي دەگەن قارنى جۋان، قۇلقىنى تەرەڭ، قارا باستىڭ قا­مىن عانا كۇيتتەگەن، الدىنداعى مالىن ساناۋدان عانا ءلاز­زات الاتىن اشكوز بىرەۋ... باي تۋرالى شىعارمالاردىڭ بار­لىعى وقىرمان ساناسىندا وسىنداي جيىركەنىشتى بەينە قالىپتاستىرىپ كەلدى. قاراباي سونداي: قىزى باياندى قوزى كورپەشتەي سۇيگەنىنە قيمادى، سەبەبى ول - كەدەي. ءسابيت مۇ­قانوۆ تا «بوتاگوزىندە» بايدى سونشالىقتى وشپەندىلىك­پەن سۋرەتتەدى. ءتىپتى كەشەگى ساياسات مۇقاڭنىڭ دا «اباي جو­لىن» قۇنانباي ءۇشىن تالاي تسەنزۋراعا ءىلىپ، اقىرى ابايدى شىعارۋ ءۇشىن اۋەزوۆ اكەسىن ودان ءسال السىزدەۋ تيپ ەتىپ كور­سە­تۋگە ءماجبۇر بولدى. ال، شىن مانىندە، قۇنانباي تەكتى بولماسا، اباي قايدان تۋار ەدى؟» ياعني، بۇگىنگى ۇرپاق شىندىقتىڭ بەتىنە وسىلاي تۋرا قاراي الادى؟ زامانىندا قاجىلىققا بارىپ، مەككەدە تاكيا سالدىرعان قۇنانباي سىندى قاجىنىڭ ادامگەرشىلىگىنە جات مىنەزدەردى تەلىگەن سول باي اتاۋلىعا قارسى ساياسات. ول ساياسات قازاقتىڭ مالىنان بۇرىن ساناسىن، جاندۇنيەسىن تونادى ەمەس پە؟ ءبىز بارىنەن بۇرىن وسىنى ايتۋدىڭ ورنىنا، بالەن مال قىرىلدى، بالەن دۇنيە تاركىلەندى دەگەن ەسەپتەن ارىعا بارا الماي ءجۇرمىز.  سانامىز تونالماسا، ويلاۋ جۇيەمىز 180 گرادۋسقا توڭكەرىلىپ تۇسپەسە، ناعىز قازاق قوعامىندا باي دەگەن باسقاشا ماعى­ناعا يە بولعانىن بىلەر ەدىك قوي؟ «قوزى-كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىندا قارابايدىڭ 90 مىڭ جىلقىسى بولعاندىعى انىق ايتىلادى. ال شوقان ءۋاليحانوۆ ءحىح عاسىردا اقتايلاق دەگەن بايدىڭ 17 مىڭ، ال ورتالىق قازاقستانداعى الدا مەن جۇمان دەگەن بايلاردىڭ 24 مىڭ جىلقىسى، سا­پاق، ازىناباي دەگەن بايلاردىڭ 18 مىڭ جىلقىسى بولعا­نىن جازعان. قازاقتا «باي بولساڭ، باپاقتاي بول، ازىناباي، ساپاقتاي بول» دەگەن ءسوز بار. حان كەنەنىڭ اسكەرىن جاساق­تاعان  - حالقىمىزدىڭ وسىنداي جىلقىلى بايلارى. سون­داي-اق «بايدىڭ تاسۋى» دەگەن ءداستۇر بولىپتى قازاقتا. ءداۋ­لەتى تاسىعان باي سونى بەرگەن جاراتقانعا العىس رەتىندە ءبىر جەتى، كەيدە ءتىپتى ون كۇن  ەلگە مال تاراتقان. ودان الۋشى­لار دا تەك «پايداعا كەنەلسەم» نە «تەگىن مالعا قارق بولسام» دەپ ەمەس، تەبەرىك رەتىندە ۇلەس الىپ، سونداي قۇرمەتتى دارە­جەگە كوتەرىلسەم دەپ ىرىمدايدى ەكەن، ەڭ ءبىرىنشى.

كەزىندە قازاق دالاسىنا كەلىپ، وسىنداي جاعدايدى كوزىمەن كورگەن ورىس گەنەرالى برونەۆسكي: «قازاقتىڭ بايلارى ورىستىڭ «بوگاتىي» ءسوزىنىڭ بالاماسى ەمەس، قازاق­تىڭ بايى - اقىل-ويى، رۋحاني جاعىنان با­رىنشا جەتىلىپ، ناعىز كەمەلىنە كەلگەن ادام. سونى عانا قازاق حالقى باي دەيدى. ال جاي عانا ماتەريالدىق قۇندى­لىقتاردى جيناعان ادامدى قازاق ەشقاشان باي دەپ مويىنداماعان» دەپ جازعان. راسىندا، قا­زاق ەشقاشان مالعا بايدى ناعىز باي ساناماعان. سەبەبى ۇلتىمىزدىڭ ۇعىمىن­داعى باي - ارنايى ستاتۋس. ول - تەكتىلىكتىڭ بالاماسى. سوندىقتان دا ونىڭ قوعامدا ات­قاراتىن وزىندىك فۋنكتسياسى بولعان. ول قانداي؟

احمەت توقتاباي، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى:

- رۋ بولۋ ءۇشىن قازاقتا ءۇش نارسە بو­لۋى كەرەك بولعان: ءبىرىنشى - باعاتىن با­يى، ەكىنشى - جاۋدان قورعايتىن باتى­رى، ءۇشىنشى - توپقا تۇسەتىن ءبيى. وسى نە­گىز­گى ءۇش ەلەمەنتى بولعاندا عانا «جەتى اتاعا تولىستىق، جەكە ەل بولىستىق» دەپ، تۋ بيە سويىپ، جاڭا رۋدىڭ شاڭىراعىن كوتەرگەن. سوندىقتان دا قازاقتىڭ باي­لارى قازىرگىدەي وزىنە بالەن ءۇي سالىپ الىپ، تۇگەن ماشينە ءمىنىپ، جەكە باس ءمۇد­دەسىن كۇيتتەپ كەتكەن ەمەس، بۇگىنگى­دەي زەينەتاقى قورى، ساقتاندىرۋ سەكىل­دى دۇنيەلەر جوق جالپاق جۇرتتى سول ءار رۋدىڭ بايلارى اسىراعان: رۋدىڭ سو­عىمعا سوياتىن مالى بار ما، جارلىنىڭ بالاسى وتاۋ قۇرا الماي جۇرسە، تاعى سول سياقتى ماتەريالدىق قاجەتتىلىكتىڭ ءبارىن باي ءوز موينىنا الىپ وتىرعان. قازاق قوعامىنىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىگى دە سوندا، ياعني ورىس نە ەۋروپا قوعا­مىن­داعىداي باي مەن كەدەيدىڭ اراسىن­دا وشپەندىلىك بولعان ەمەس. بۇل جاي ءبىزدىڭ قۇر كەۋدە سوعۋ، ماقتانۋىمىز ەمەس، بارلىعى دا بەلگىلى ورىس، تۇركى عالىمدارىنىڭ كەزىندە جازىپ كەتكەن عىلىمي دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ ايتىلعان دەرەك.

الاشتى ايتىپ، «اتىمتايىن» ۇمىت قالدىرعانىمىز قالاي؟

مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ قىز­مەت­كەرى ەركىن راحمەتۋلليننىڭ ەڭبەگىندە جا­زىلعانداي، قازاق بايلارىنىڭ الاش مۇ­راتى جولىنداعى ەرەن ەڭبەگى ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق جاستارىنىڭ رەسەي يمپەرياسىنىڭ جانە الەمنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الۋىنا جاردەمدەسۋى ەدى. باسقاسى باسقا، بىراق بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ىرگەتا­سىن قالاۋعا تاريحي نەگىز سالىپ كەتكەن الاش ارىستارىنىڭ پايدا بولۋىنا تىكەلەي ىقپال ەتكەن قازاق بايلارى جايلى ايتپاۋ كۇنا. وكىنىشتىسى، بۇگىنگى قازاق بالاسى ءالي­حان­دى، احمەتتى، مۇستافا مەن مىرجاقىپتى جاقسى تانىعانىمەن، قارا­جان ۇكىباەۆتىڭ، مەدەۋ ورازباەۆتىڭ، حاسەن اقاەۆتىڭ، اعايىندى بەكمەتوۆ­تەردىڭ، ىبىراي اق­باەۆ­تىڭ، مامان باي­دىڭ، يسا كوپجاسا­روۆتىڭ، سىرىم باتىر­دىڭ شوبەرەسى سالىق وماروۆتىڭ جانە توبانياز ءالنيازوۆتار­دىڭ كىم ەكەنىن بىلە بەرمەيدى. ماسەلەن، جاھانشا (جانشا) دوسمۇحامەدوۆ سىرىم باتىردىڭ شوبەرەسى سالىق وماروۆتىڭ كومەگىمەن ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فا­كۋلتەتىن بىتىرگەن. سونداي-اق 1906 جىلى مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى تۇرمەگە قاماعاندا قاراجان ۇكىباەۆ ونى شىعارىپ الۋ ءۇشىن كەپىلدىككە 2500 رۋبل تولەپتى. ال ومبىدا اقايدىڭ حاسەنى 5000 مىڭ رۋبل بەرگەن. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 1908 جىلى سەگىز اي سەمەي اباقتىسىندا وتىرعانى بەلگىلى. سول كەزدە ونى اۋىردى دەپ ەستىگەن توبىقتى ورازبايدىڭ بالاسى مەدەۋ ون قۇلىندى بيە شاعىلعا بايلاتىپ، كۇندە اباقتىعا ءبىر سابا قىمىز بەن ءبىر باعلان سويىپ اپا­رىپ، ءماجىلىس قۇرىپ وتىرعان ەكەن.

ياعني قازاق بايى - جومارتتىق يەسى، ياعني مەتسەنات. ال ول جومارتتىق تەرەڭ سانا مەن ۇلتقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكپەن، اسقان پاراساتتىلىقپەن استاسىپ جاتتى. سونىڭ تاعى ءبىر بيىك بەلەسى - قازاق ءباسپاسوزىنىڭ وركەندەۋىنە، ۇلت مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا قارجىلىق قولداۋ جاساعانى. 1913-1918 جىلدار ارالىعىندا 265 ءنومىرى جارىق كورگەن «قازاق» گازەتىنىڭ جارىققا شىعۋى­نا جانە ەل ىشىنە تارالۋىنا ىقپال ەتكەن اۋقاتتى قازاقتار. ماسەلەن، وسى گازەتتىڭ 1915 جىلعى سانىندا «اۋقاتتى الاش ازا­ماتتارىنا» اتتى ماقالا جارىق كورۋى مۇڭ ەكەن، ەسەنعۇل قاجى باستاعان مامان باي­دىڭ بالالارى بەلسەنە جاردەم بەرۋگە كوش­كەن. ال ءبىز بۇگىن ارىستارىمىزدى اق­تاۋىن اقتاعانمەن، وسىنداي بايلارىمىز­دى «فەودال» دەگەن ايىپتان ايىقتىرۋعا ءمان بەرمەي ءجۇر ەكەنبىز...

قازاق كىمگە قاراپ بايۋى كەرەك؟

بيىل 19-مارتە الەم بايلارىنىڭ كو­شىن باستاۋشى بيلل گەيتس تە ەمەس، بولماسا تۋعان ەلى كەدەيلىكتەن قالتىراپ وتىرعاندا قاراقان باسى 37 ميلليارد دوللاردى بوكسەسىنە باسقان يسپاندىق امانسيو ور­تەگا دا ەمەس، تاريحتا اتى قالعان قازاقتىڭ ءوز بايلارى بار. سونىڭ ءبىرى - قاراجان ۇكىباەۆ. ماسكەۋدەن ءبىرىنشى گيلديالى كوپەس اتاعىن الىپ كەلگەن الاش ازاماتى قازان توڭكەرىسىنە دەيىن قالتاسى اسا قا­لىڭ، مىڭدى ايداعان ميلليونەر بولعان. قاراجان بايعا قاتىستى مالىمەتتەردى زەرت­تەپ، ول جايىندا ماقالا جازعان سەمەي­لىك جۋرناليست سايلاۋ تولەۋوۆ كەلتىرگەن دە­رەكتەرگە جۇگىنسەك، قاراجانعا 11 مىڭ باس جىلقى بىتكەن. مۇنداعى باستى نازاردا ۇستاۋ كەرەكتىگى -  وسىنشاما بايلىقتى قا­را­جان بايدىڭ قارا باستىڭ قامىنا جۇم­ساماي، ۇلتقا پايداسىن كەلتىرەر ۇلاعاتتى ىستەرگە شاشقاندىعى. مىسالعا، 1918 جىلى مۇحتار اۋەزوۆ «اباي» جۋرنالىن شىعا­رۋعا قاراجاننان قارجى سۇراپ بارعاندا، الپاۋىت باي قىڭق دەمەستەن ۇلى جازۋشى­نىڭ جۇمىسىنا بار جاعدايدى جاساعان ەكەن. بۇل - ءبىر، ەكىنشىدەن، ەلىمىزدە ءوندىرىس ءىسىن دە العاشقى ورىستەتكەندەردىڭ ءبىرى وسى - قاراجان باي بولسا كەرەك. «قانت قىزىل­شاسىن وڭدەيتىن زاۋىت پەن ءبىر وزىنە 27 وزەن مەن بۇلاق كەلىپ قۇياتىن مارقاكولدەن تەك جالعىز عانا اعىپ شىعاتىن قال­جىر سەكىلدى ارىندى تاۋ وزەنىندە گەس سالۋ يدەياسى دا وسى قاراجان بايدان شىققان ەكەن. بۇل شامامەن 1909 جىلدار بولسا كەرەك. قاراجان تەرەڭ-تەرەڭ شاتقالدار­دىڭ ءبىر جاعىنان ەكىنشى جاعىنا تەزدەتىپ شىعۋ ءۇشىن مولشەرى 200 مەتر بيىكتىكتە تەمىر تروستان اسپالى كوپىر سالعىزادى. جاس زەرتتەۋشى، گۋمانيتارلىق عىلىم­دار­دىڭ ماگيسترى ەركىن راحمەتۋللين­نىڭ ايتۋىنشا، قاراجان 1906 جىلى سە­مەيدە 100 ءنومىر­لىك تەلەفون ستانسىسىن ءوز قارجىسىنا سا­تىپ الىپ، ورناتقان. الىس جاتقان زايسان ۋەزىنە دەيىن باعانالار تارت­قىزىپ، بايلا­نىستى جەڭىلدەتكەن. وسىلاي، جۇرتقا جاق­سى­لىق جاساپ، قالىڭ قازاققا قىرۋار پاي­داسىن تيگىزگەن قاراجان 1921 جىلى تولىق تاركىلەنىپ، زۇلىم بيلىكتىڭ قۇربانىنا اي­نالدى.

قازاق تاريحىندا تاعى ءبىر وسىنداي ەسىم يەسى - پاڭ نۇرماعامبەت. شىن تەگى ساعىنايۇلى بولىپ كەلەتىن نۇرماعامبەت بايدى حالىق تەك بايلىعى ءۇشىن ەمەس، ۇلتى ءۇشىن ۇلى ءسوز سويلەپ، بيلىگىن جۇزەگە اسىرا العاندىعى ءۇشىن «جارتى پاتشا» اتاندىرسا كەرەك. وسى ءبىر تۇلعا جايلى زەرتتەپ، جا­رىق­قا شىعارۋشى قالامگەر ماقسۇتبەك سۇلەيمەننىڭ ايتۋىنشا، ول - اقمولا ءوڭى­رىن­دە اسىلتۇقىمدى جىلقى شارۋاشى­لى­عىن العاشقى دامىتۋشىلاردىڭ ءبىرى. نۇر­ماعامبەت - ۇلت ءۇشىن دە ۇلاعاتتى ىستەر تىن­­دىرىپ، بايلىعىن سول جولدا سارپ ەتكەن ەرلەردىڭ ءبىرى. مىسالعا، ونىڭ الاش كوسەمدەرىمەن ۇندەس بولىپ، ولارعا دەمەۋ­شىلىك جاساعانى جايىنداعى مالىمەتتەر مۇراعاتتاردا ساقتاۋلى. الايدا پاڭ نۇر­ما­عانبەت ەل ەسىندە اكەسى ساعىنايعا بەرگەن اسىمەن قالعان. 1886 جىلى بەرىلگەن سول اسقا 500 اق ءۇي تىگىلىپ، وعان 500 بۇحار كىلەم ىلىنگەن، 5 توننا شاي اكەلىنىپ، جاڭا ىدىس-اياقتار تاشكەنت پەن قازان قالا­لا­رىنان الىن­دى. 10 مىڭ كورپە-جاستىق، قوناقتار­عا سىيلاۋعا 500 بۇحار شاپانى اكەلىنىپ، سىبىردەن 500 باعالى اڭ تەرىسى الىندى. 20 مىڭ قوي، 100 جىلقى سويىل­دى. قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلو­پەدياسىندا ارقادا وتكەن ساعىنايدىڭ اسىنا كەتكەن شىعىننىڭ اتاق­تى ءتاج-ماحال كەسەنەسىن سالۋعا جۇم­سالعان قارجىمەن بىردەي بول­عاندىعى جا­زىلادى. اتتەڭ، كەزىندە گين­نەسستىڭ رەكورد­تار كىتابىنا ەنبەي قالعانى وكىنىشتى...

سانانى تۇرمىس ەمەس، دۇرىسى - تۇرمىستى ساناعا بيلەتۋ

بۇگىندە بىزدەردى وسىنداي حالىقتىڭ ۇرپاعى دەپ كىم ايتادى؟ باي كورسەك، بالە كورگەندەي جيىرىلىپ شىعۋىمىز سول كە­ڭەس­تىك ساياساتتان.  بايدى قىرىپ، «شولاق بەلسەندى» ەتىپ، كەدەي دەگەن الەۋمەتتىك توپتىڭ الەۋەتىن كۇشەيتۋ ارقىلى قازاقتىڭ پسيحولوگياسىنا توڭكەرىس جاسادى. سودان نە كەرەك، «اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى» دەمەكشى، اشىعىن ايتۋىمىز كەرەك، بۇگىن ءبىز تاۋەلسىز ەل بولساق تا، ءالى سول كەدەيلىك پسيحولوگياسىنان ارىلا الماي وتىرمىز.  بىزگە ءبارىن بىرەۋ بەرۋ كەرەكتەي:  ماسەلەن، جۇمىس بەرۋشى جالاقىسىن جوعارىلاتۋى كەرەك، مەملەكەت ءۇي بەرۋگە ءتيىس، باعالار تومەن بولۋى شارت، سونداي-اق كوپتەگەن قىزمەت تەگىن بولۋى ءتيىس! ەڭ ارزان كيىم، ارزان تاماق، ايتەۋىر ارزان اتاۋلىنى ىزدەپ، كەيدە الدەبىر زاتتى ءسال ارزانداۋ الۋ ءۇشىن ساعاتتاپ كەزەك كۇتۋگە بارمىز. تانىس پسيحو­لوگيا ما؟ كوبىمىزدىڭ وسىلاي ويلايتى­نى­مىز وتىرىك ەمەس قوي؟ اتالعان قاسيەتتەردىڭ بارلىعى كەدەيلىك پسيحولوگياسىنا ءتان بەلگىلەر ەكەن. ال ودان گورى اقشا تابۋدىڭ قوسىمشا جولىن قاراستىرىپ، الگىندەي كەزەككە كەتكەن ۋاقىتىن ودان دا سول ەكىنشى جۇمىسقا كەتىرسە قايتەر ەدى؟ سولاي ەتە السا عوي شىركىن، «كەدەيلىك پسيحولوگيا­سىنان» قۇلان-تازا ايىعىپ كەتەر ەدى-اۋ!.. قازاقتىڭ باي قۋاتتى بولۋىنا ەڭ ءبىرىنشى كەدەرگى بولىپ وتىرعان - وسى ماسەلە.

اۆتور: ءماريام ءابساتتار

"الاش ايناسى" گازەتى