قازاقتىڭ ۇلان-عايىر دالاسى تاعى دا سول باياعىداي سىناق دالاسى كۇيىندە قالىپ وتىر. بۇگىندە بايقوڭىر كەشەنىنىڭ يەسى - رەسەي، جالعا بەرگەن سول جەردىڭ قوجاسى - قازاقستان «ساۋدادا دوستىق جوقتىعىن» ءوز ىستەرىمەن دالەلدەپ-اق باعۋدا. سولاي بولعانىنا قاراماستان، بىرەۋگە باس، بىرەۋگە بايتال قايعى ەكەنىن دە بايقاتىپ قويادى ارا-تۇرا. سولتۇستىكتەگى كورشى ەل ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا، التى رەت قازاق دالاسىنا قۇلاعان زىمىراندار رەسەي ەكونوميكاسىنا دا ەلەۋلى شىعىن اكەلگەن-ءمىس. العاش 1996 جىلى 14 مامىردا عارىش اپپاراتى تيەلگەن «سويۋز» زىمىران تاسىعىشى جەزقازعان اۋماعىنا قۇلادى. بىراق ونىڭ سونشالىقتى قورقىنىش تۋعىزباعانى، زىمىران كەروسين-كيسلورودپەن ۇشىرىلىپتى-ءمىس. ودان كەيىن 1997, 1998 جىلدارى قۇلادى، ال 1999 جىلى ەكى رەت قۇلاپتى، ءبىرىنشى رەت 5 شىلدەدە قۇلاعانىنا وتەماقى رەتىندە 37 ملن. 947 مىڭ تەڭگە، 27 قازاندا قۇلاعانىنا 57 ملن. 249 مىڭ تەڭگە تولەپتى. ول قارجى قايدا كەتتى، ءبىزدىڭ قوعامنىڭ ودان تۇك حابارى جوق. ايتەۋىر جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا ەشكىم ەشقانداي اقشا بەرمەگەن. ءتىپتى، كەشىرىم سۇراماعانى دا بەلگىلى.

قازاقتىڭ ۇلان-عايىر دالاسى تاعى دا سول باياعىداي سىناق دالاسى كۇيىندە قالىپ وتىر. بۇگىندە بايقوڭىر كەشەنىنىڭ يەسى - رەسەي، جالعا بەرگەن سول جەردىڭ قوجاسى - قازاقستان «ساۋدادا دوستىق جوقتىعىن» ءوز ىستەرىمەن دالەلدەپ-اق باعۋدا. سولاي بولعانىنا قاراماستان، بىرەۋگە باس، بىرەۋگە بايتال قايعى ەكەنىن دە بايقاتىپ قويادى ارا-تۇرا. سولتۇستىكتەگى كورشى ەل ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا، التى رەت قازاق دالاسىنا قۇلاعان زىمىراندار رەسەي ەكونوميكاسىنا دا ەلەۋلى شىعىن اكەلگەن-ءمىس. العاش 1996 جىلى 14 مامىردا عارىش اپپاراتى تيەلگەن «سويۋز» زىمىران تاسىعىشى جەزقازعان اۋماعىنا قۇلادى. بىراق ونىڭ سونشالىقتى قورقىنىش تۋعىزباعانى، زىمىران كەروسين-كيسلورودپەن ۇشىرىلىپتى-ءمىس. ودان كەيىن 1997, 1998 جىلدارى قۇلادى، ال 1999 جىلى ەكى رەت قۇلاپتى، ءبىرىنشى رەت 5 شىلدەدە قۇلاعانىنا وتەماقى رەتىندە 37 ملن. 947 مىڭ تەڭگە، 27 قازاندا قۇلاعانىنا 57 ملن. 249 مىڭ تەڭگە تولەپتى. ول قارجى قايدا كەتتى، ءبىزدىڭ قوعامنىڭ ودان تۇك حابارى جوق. ايتەۋىر جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا ەشكىم ەشقانداي اقشا بەرمەگەن. ءتىپتى، كەشىرىم سۇراماعانى دا بەلگىلى.
التىنشى رەت 2007 جىلى 6 قىركۇيەكتە، تۇندە جۇرت شىرت ۇيقىدا جاتقاندا بايقوڭىردان ۇشىرىلعان «پروتون-م» زىمىران تاسىعىشى جەزقازعاننان 40 شاقىرىم جەردە قۇلاعان. «دنەپر» قۇرلىقارالىق بالليستيكالىق زىمىرانى قۇلاعان جەردە ورنىندا تەرەڭدىگى 20, اۋماعى 45 مەتردى قۇرايتىن ۇلكەن اپان پايدا بولعان. شىعىننىڭ مولشەرى جاڭا مەتوديكامەن انىقتالىپ، 141 ملن. 832 مىڭ 110 تەڭگەنى قۇرادى. ەكولوگيالىق شىعىن 94 ملن. 582 مىڭ 416 تەڭگە دەپ كورسەتىلدى. ونىمەن قوسا مەملەكەتتىك ورگاندار مەن عىلىمي مەكەمەلەردىڭ تارتقان شىعىنى 47 ملن. 240 مىڭ تەڭگەگە باعالاندى.
ودان كەيىن دە جىل سايىن وسىنداي اپاتتار بولىپ تۇردى، ون ەكىنشى رەت بيىل 6 تامىز كۇنى زىمىران ۇشپاي جاتىپ قۇلاعان. ول تۋرالى: «مەدۆەدەۆ سووبششيل، چتو راسحودى نا رازۆيتيە راكەتنو-كوسميچەسكوي تەحنيكي ۆ بليجايششيە گودى سوستاۆلياەت 670 ملرد. رۋبلەي. «دەنگي بولشيە، نەلزيا دوپۋستيت، چتوبى زناچيتەلنايا چاست يز نيح بىلا ۆىبروشەنا نا ۆەتەر ۆ پرياموم سمىسلە ەتوگو سلوۆا» - پرەدوستەرەگ پرەمەر-مينيستر. ون تاكجە ناپومنيل، چتو زا پوسلەدنيە پيات لەت فينانسيروۆانيە وتراسلي بىلو ۋۆەليچەنو ۆ تري رازا. ۆ تو جە ۆرەميا زا پولتورا گودا - 2011-2012 گودى - مى پولۋچيلي شەست اۆارينىح پۋسكوۆ، ي ەتو نيكۋدا نە گوديتسيا، چتو بى ني پريۆوديلي ۆ كاچەستۆە پريچين، ارگۋمەنتوۆ، ني ۆ ودنوي يز ۆەدۋششيح كوسميچەسكيح دەرجاۆ تاكوگو كوليچەستۆا نەۋداچنىح پۋسكوۆ نە بىلو» - زاياۆيل ون»، - دەپ حابارلادى رەسەي باق-تارى.
وسىلايشا رەسەيدى ىرگەسىندەگى ەلدىڭ تاس توبەسىن تەسكەن وقيعانىڭ تابيعاتتى بۇلدىرگەن زاردابى ەمەس، تەرەڭ قالتانىڭ قامى عانا تولعاندىراتىن سياقتى. قازاقتىڭ دالاسىنا ۋىن شاشقان زىمىراننىڭ قۇلاۋىنا ولار كۇندەلىكتى قالىپتى تىرلىكتىڭ ءبىر كورىنىسى سەكىلدى قاراپ وتىر.
قازاقستان تاراپى «تولاعايدىڭ» تا­با­نىنىڭ استىندا تاپتالىپ قالماۋ ءۇشىن قار­سىلىق بىلدىرگەنسيدى. ۇكىمەت پەن پارلامەنت ەكى اياعىنان تىك تۇرىپ: «بايقوڭىر عارىش ايلاعىنان «پروتون» تۇرلەرىن ۇشىرۋعا ۋاقىتشا تىيىم سالامىز!» دەسىپ، ۇكىمەتباسى بۇيرىق تا شىعارىپ ۇلگەردى سول كەزدە. ەكولوگيا ماسەلەلەرى جانە تابيعاتتى پايدالانۋ كوميتەتىندە باس قوسقان ماجىلىسشىلەر دە وسى ماسەلەگە باس قاتىرعان. باستارىن اۋىرتقان باستى تاقىرىپ - شىعىن قانشا جانە اپاتتى ايماقتاعىلار وتەماقى نەگە المايدى؟ كەيبىر ماماندار توپىراقتى، سۋدى، وسىمدىكتەردى تەكسەرگەننەن كەيىن گەپتيلدىڭ قۇرامى ءوسىپ كەتكەنىن ءمالىم ەتتى. ەندى الگى توپىراق، سۋ، وسىمدىكتەردىڭ بولشەكتەرى رەسەيلىك زەرتحانالاردا زەرتتەلىپ جاتقان كورىنەدى. بىراق ولار ءبىزدى تىنىشتاندىرىپ قويۋدى عانا ويلايتىن سەكىلدى. سوندا كىمگە سەنەمىز، ماماندارعا ما، الدە رەسمي ورگانعا ما؟
الايدا شاراسىزدىق تانىتقان ۇكىمەتتىك كوميسسيانىڭ جۇمىسىنا كوڭىلدەرى تولماعان كەيبىر ۇلتجاندى دەپۋتاتتار قورشاعان ورتانى قورعاۋ مينيسترلىگىن نەمقۇرايلىلىعى ءۇشىن جاۋاپقا تارتۋ كەرەك دەگەندى ايتىپ قالدى. شىعىن دەمەكشى، ونى دا ەسەپتەيتىن ءبىز ەمەس، رەسەيلىك ماماندار كورىنەدى. بىزدىكى تەك باس يزەۋ عانا. بۇل سوندا قالاي؟ قازاق زاڭىن مويىندامايتىن بايقوڭىر ايلاعى بولىپ تۇر ازىرگە.ءتىپتى، تاياۋدا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا وسى قالاعا ماڭايداعى ەلدى مەكەن تۇرعىندارىنىڭ اۆتوكولىكتەرىنىڭ كىرۋىنە تىيىم سالىنعانداعى تۋرالى حابارلار تاراعانى كوپكە ايان. رەسەيلىكتەر ءبىزدىڭ زاڭدارىمىزدى بەلشەسىنەن باسۋدا. ۇلتتىق عارىش اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى تالعات مۇساباەۆتىڭ ايتۋىنشا، «پروتون» زىمىران تاسىمالداعىشىنىڭ سىزباسىن رەسەيدىڭ «ساليۋت» كونسترۋكتورلىق بيۋروسى جاساعان. ونى م.ۆ. حرۋنيچەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك عارىش عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى قۇراستىرىپتى. زىمىران «اۋىر ساناتتىلار» قاتارىنا جاتادى. 1965 جىلدان بەرى 320 رەت كوككە كوتەرىلگەن. جەتىلدىرىلگەن «پروتون-م» ءۇش ساتىعا يە. سالماعى 700 توننانى قۇرايدى، ۇزىندىعى - 61,75 سانتيمەتر. جويقىن كۇشتى زىمىران ءبىر مەزگىلدە بىرنەشە جەر سەرىگىن الىپ ۇشا الادى. 2007 جىلى 6 قىركۇيەك كۇنى ۇشار الدىندا زىمىرانعا 649 توننا گەپتيل مەن اميل قوسىندىسى قۇيىلعان. اپات كەزىندە باكتا سونىڭ 219 تونناعا جۋىعى جانباي قالىپتى. سول وقيعادان كەيىن سىر وڭىرىندە قاتەرلى اۋرۋعا ۇشىراعانداردىڭ قاتارى كۇرت وسكەن. سول جىلدىڭ وزىندە 1822 ادام قايتىس بولعان. ەڭ جوعارعى كورسەتكىش قارماقشى مەن قازالى اۋداندارىندا بايقالىپتى. اسىرەسە، اياعى اۋىر جاس كەلىنشەكتەر جاپپاي بالا تاستاعانى بايقالعان. الگى زىمىرانداردان توگىلگەن، جەرگە سىڭگەن ۋلى زاتتار «ۇلى» كەسەلگە اينالىپ، عۇمىر بويى ايىقپايتىن كورىنەدى. دەپۋتاتتاردى مازالاعان تاعى ءبىر ماسەلە - اپاتتى ايماقتاعىلاردىڭ وتەماقىدان قاعىلۋى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ۇكىمەتارالىق كەلىسىمدەردە بۇل تۋرالى بىردە-ءبىر ءسوز جازىلماعان. گەپتيلدىڭ ءبىر تامشىسى تۇسكەن جەرگە سانداعان جىلدار بويى ءشوپ شىقپايدى. اناۋ التاي ايماعىنا زىمىران قۇلاماسا دا، سوندا تۇراتىن تۇرعىندارعا رەسەيلىك فەدەرالدىق زاڭمەن وتەماقى تولەنەدى. ءار زىمىران ۇشقان سايىن 300 مىڭنان 1 ميلليون رۋبلگە دەيىن كولەمدە تۇرعىندارعا وتەماقى تولەۋگە كەزىندە بوريس نيكولاەۆيچ ەلتسيننىڭ ءوزى قول قويعان.
ەڭ وكىنىشتىسى، وسى سۇراقتارعا تىكەلەي جاۋاپ بەرۋگە ءتيىس قورشاعان ورتانى قورعاۋ ءمينيسترىنىڭ ءوزى جارىتىپ ەشتەڭە ايتا المايتىن سياقتى. قيت ەتسە وزىنە قويىلعان ساۋالداردى وزگە لاۋازىمدى تۇلعالارعا بۇرا سالىپ وتىرعانىن ءجيى اڭعارامىز.
ەڭ تاڭدانارلىعى، ءاربىر اپات سايىن زىمىران قۇلاعان جەردەگى 100-120 مەتر راديۋس ايماقتا گەپتيل تابىلمادى دەگەن ءسوز. ول تولىعىمەن اۋادا جانىپ كەتەدى دەيدى كەيبىر ماماندار. بۇعان سەنۋ ءۇشىن زىمىراننىڭ بولشەكتەرى شاشىلعان جەردەگى توپىراقتىڭ، سۋدىڭ، وسىمدىكتەردىڭ قۇرامىندا گەپتيلدىڭ بار-جوعىن تەكسەرگەندە ءبىزدىڭ ماماندارىمىز شيراق قيمىلداسا دەيسىڭ. سەبەبى ءبىراز تاۋلىكتەن كەيىن توپىراقتاعى ۋلى زاتتى انىقتاۋ مۇمكىن بولماي قالادى ەكەن. ال رەسەي ماماندارى جەدەل زەرتتەپ تەكسەرەتىنگە ۇقسايدى. ءبىزدىڭ ماماندار نەگە قاجەتتى تەحنيكامەن جاراقتاندىرىلماعان؟..
وسىنداي جاعدايلارعا قاتىستى تاعى ءبىر كۇردەلى ماسەلە -1999 جىلى ماۋسىم ايىندا «پروتون» قۇلاعاندا، دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ وكىلدەرى الگى گەپتيلدىڭ حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا اسەرىن زەرتتەيمىز دەپ بىلەگىن سىبانىپ شىعىپ ەدى. ءبىر وكىنىشتىسى، ولاردىڭ زەرتتەۋلەرى قارجى تاپشىلىعىنان اياقتالماي قالدى. ونداي زەرتتەۋلەر اقىرىنا دەيىن جۇرگىزىلىپ، تولىقتاي ءتامامداۋدى تالاپ ەتەدى ەمەس پە؟!. سەبەبى گەپتيلدىڭ ادام ومىرىنە تيگىزەر زيا­نىن سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس جانە بىرنەشە جىلدار وتكەن سوڭ بايقالۋى دا مۇمكىن. تاعى ءبىر الاڭدايتىن ماسەلە - ەلىمىزدىڭ اۋماعىنان ۇشىرىلعان زىمىراندار اپاتقا ۇشىراسا، ونىڭ كەلتىرگەن زيانى مەن شىعىنىن رەسەيلىك ماماندار ازىرلەگەن، بۇرمالانعان ادىستەمەلەرمەن ەسەپتەيتىنىمىز. ونداي ادىستەمەلەر حالىقارالىق تاجىريبەدە قولدانىلاتىن ادىستەمەلەرگە سايكەس پە، الدە سايكەس ەمەس پە؟ ەشكىم بۇعان باس قاتىرمايدى.
قاراپايىم حالىقتى ويلاندىرىپ­ وتىرعان كەلەسى ماسەلە - عارىش زىمىراندارىنىڭ ۇشىرىلۋ مەحانيزمى. قازاقستان سونداي زىمىرانداردىڭ ۇشىرىلۋ مونيتورينگىن جاساي الا ما؟ زىمىرانداردىڭ ۇشۋعا جارامدىلىعى قانشالىقتى دەڭگەيدە تەكسەرىلەدى؟ رەسەي جاعى زىمىرانداردى ۇشىرماقشى بولعاندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق اەروعارىش اگەنتتىگىمەن كەلىسىپ، ساناسا ما؟ بىزدىڭشە، سا­ناس­پايتىنعا ۇقسايدى. ويتكەنى «قازانشىنىڭ ءوز­ ەركى، قايدان قۇلاق شىعارسا» دەمەكشى، ءوز­دەرى قاشان قالاسا، سوندا ۇشىرماق ويلارى­ بار ەكەنىن ەكىجاقتى كەلىسسوزدەردە ەستىپ قالىپ ءجۇرمىز. ال عارىش سالاسىنداعى لاۋازىمدى تۇلعامىز تالعات مۇساباەۆ: «ءبىز «پروتوندى» ۇشىرۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى تىيىم سالا المايمىز، ويتكەنى كەلىسىمشارت بار»، - دەپ شاراسىزدىعىن تانىتادى كوبىنە. «پروتون-م» دەپ اتالاتىن اۋىر زىمىران تاسىعىشتى م. حرۋنيچەۆ اتىنداعى عارىشتىق كەشەننىڭ عالىم-كونسترۋكتورلارى جاساپ شىعارعان. ولار باسقارۋ جۇيەسىنە جاڭا قوندىرعى ورناتىپتى. مىنە، وسى قوندىرعى دۆيگاتەلدەر ىستەن شىققاندا، شىعىننىڭ كولەمىن ازايتۋعا كومەكتەسەدى. ياعني الگى قوندىرعى اپات بولا قالسا، دۆيگاتەلدەردى جەدەل وشىرۋگە كومەك بەرەدى-ءمىس. ولاي بولماعاندا اپات ايماعىنداعى تۇرعىندارعا دا، تابيعاتقا دا وراسان زور زيان كەلەر ەدى. رەسەي ماماندارى ءبىزدى وسىعان سەندىرىپ باقپاق بولىپ اۋرە.
15 جىلدىڭ ىشىندە ون ەكى رەت اسا قاۋىپتى جاعداي تىركەلگەن. سوندىقتان بۇل م­اسەلەگە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ەرەكشە جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن كەز كەلدى. ولاي بولسا، قازاق ۇكىمەتى حالىقتىڭ اماندىعىن بارىنەن جوعارى قويىپ، بۇدان بىلاي بايقوڭىر عارىش ايلاعىنان ۋلى وتىندى قولداناتىن «پروتون» زىمىران تاسىعىشىن ۇشىرۋعا ءبىرجولا تىيىم سالۋعا ءتيىس ەكەنى داۋسىز.
ءيا، بىزگە رەسەيدىڭ قۇرساۋىنان شىعۋ وڭاي بولىپ تۇرعان جوق. بىراق ءبىز ءوز مۇددەمىزگە وراي شەشىمدى كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋگە مىندەتتىمىز. ەل-جۇرتتىڭ ەسەن-ساۋلىعىن ويلاعان ەل ەشقاشان جامان بولمايدى. ەندەشە، بايقوڭىرسىز دا بايلىعى جەتىپ-ارتىلاتىن قازاقستان رەسەيدىڭ قاباعىنا قارايلاپ، ىعىنا كونە بەرمەي، ايلاقتىڭ جۇمىسىن توقتاتۋعا ءتيىس نەمەسە ءار ىسىنە جاۋاپتى وركەنيەتتى ەلدەرگە جالعا بەرۋ ابزال.

جۇمامۇرات ءشامشى،
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

"تۇركىستان" گازەتى