ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ ءتورتىنشى اقپانى كۇنى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ الەۋمەتتىك پاراقشاسىندا: «ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ اپپارات جينالىسىندا مينيستر اسحات ايماعامبەتوۆ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى پاندەرىنىڭ وقۋ باعدارلاماسى جاڭارتىلاتىنىن ايتتى»،-دەگەن اقپارات حالىق اراسىندا، اسىرەسە قازاق ءتىلى جانە ادەبيەتى ءپانى مۇعالىمدەرى اراسىندا جەلدەي ەستى. ءتىپتى، ءبىر-بىرىنەن ءسۇيىنشى سۇراپ، ارالارىندا مەنى دە قۇتتىقتاپ جاتقاندارى دا بار.

مەنى قۇتتىقتاۋدىڭ نەگىزگى سەبەبى: «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ وقۋ باعدارلاماسى جاڭارتىلادى»،-دەگەن الەۋمەتتىك پاراقشاداعى مينيسترلىك جازباسىنان تۋرا ەكى كۇن بۇرىن، ياعني 2022 جىلدىڭ 2-اقپانى كۇنى «Abai.kz» پورتالىندا جاريالانعان «ءسىز قاتەلەسەسىز، مينيستر مىرزا» اتتى ماقالامدا «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسىن» سىناپ، «ورتا مەكتەپتەردە ءبىلىم بەرۋ مەن قازاق ءتىلى جانە ادەبيەتى ءپانىن وقىتۋدىڭ ۇلتتىق تۇجىرىمداماسىنىڭ» جوباسىن ۇسىنعان بولاتىنمىن. ماقالانى ەكى كۇندە 38000-نان (وتىز سەگىز مىڭ) استام ادام وقىپ، 800-دەن (سەگىز ءجۇز) استام ادام ءوز پىكىرلەرىن جازدى. جازىلعان پىكىرلەردى ساراپتاي وتىرىپ ايتپاعىمىز: ۇلتتىق مەكتەپتەردە ءبىلىم بەرۋ مەن قازاق ءتىلى جانە ادەبيەتى ءپانىن وقىتۋدىڭ «ۇلتتىق تۇجىرىمداماسىن» قابىلداۋعا ەشكىم دە قارسى ەمەس. كەرىسىنشە، ءبارى دە ءبىر اۋىزدان قۋانا قولداعان. سەگىز جۇزدەن استام، دالىرەك ايتقاندا 886 (سەگىز ءجۇز سەكسەن التى) پىكىردىڭ بەسەۋى عانا ماقالادا كوتەرىلگەن «ءبىلىم بەرۋدىڭ ۇلتتىق تۇجىرىمداماسىنا» ەمەس، «جاڭارتىلعان ءبىلىم باعدارلاماسىنىڭ» كەيبىر ماسەلەلەرىنە قاتىستى ءوز قولداۋ-پىكىرلەرىن جازعان.

قارسى پىكىر جازعان بەس ادامنىڭ اتى-جونىنە دەيىن بىلەمىن. سول بەسەۋدىڭ بىرەۋى – الي نازاربەك دەگەن ازامات.(«فەيسبۋك» پاراقشاسىندا اتى-ءجونى قالاي جازىلسا، سول جازۋ بويىنشا كەلتىرىپ وتىرمىن) الي نازاربەكتىڭ: «گرامماتيكا وقىتىلعان الدىڭعى 25 جىلدا نەگە قازاقشا ۇيرەتە المادىق؟ ماقالا قاتە دەرەكتەرگە سۇيەنىپ جازىلعان»،-دەگەن پىكىرىنە ايجان ساعىمجان اتتى قارىنداسىمىز الي نازاربەكتىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرە كەلە، ماقالادا كوتەرىلگەن ماسەلەلەردى قولدايتىنىن ايتىپ، ءوز پىكىرىن ناقتى مىسالدارمەن دالەلدەگەن.

جانات نۇرلىباەۆا ەسىمدى ازاماتشا: «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسىندا گرامماتيكا بار. ماقالا جۇرتتى ەلەڭ ەتكىزۋ ءۇشىن جازىلعان»،-دەسە، اليا دۋسچانوۆا: «مۇنداي ۇندەۋلەر تەك مۇعالىمدەر اراسىندا رەزونانس تۋدىرىپ، مينيسترلىككە قارسى قويۋ ءۇشىن جازىلادى»،-دەي كەلىپ: «جاڭارتىلعان وقۋ باعداردارلاماسىن» قولدايتىنىن ايتقان. سونداي-اق، «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسىن» اقەركە كايىروۆا جانە ەشيموۆا ۇلتاي ەسىمدى ازاماتشالار دا قولدايتىنىن جازىپتى. ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 2 اقپانى كۇنى «Abai.kz» پورتالىندا جاريالانعان «ءسىز قاتەلەسەسىز، مينيستر مىرزا» اتتى مەنىڭ ماقالامدا كوتەرىلگەن ماسەلەلەرگە وراي «فەيسبۋك» پاراقشاسى مەن «Abai.kz» پورتالىندا جازىلعان 886 پىكىردىڭ 5-ەۋى عانا، تاعى دا قايتالايمىز: «ءبىلىم بەرۋدىڭ ۇلتتىق تۇجىرىمداماسىنا» ەمەس، ماقالادا كوتەرىلگەن كەيبىر ماسەلەلەرگە بايلانىستى عانا ءوز قارسىلىقتارىن بىلدىرگەن. ارينە، ازاماتتىق قوعامدا پىكىر قايشىلىعىنىڭ بولۋى – زاڭدى قۇبىلىس. سوندىقتان دا، مەنىڭ ماقالاما قارسى پىكىر بىلدىرگەن جوعارىدا اتى اتالعان ازاماتتتارعا العىستان باسقا ايتارىم جوق.

تەك قانا جانات نۇرلىباەۆانىڭ: «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسىندا گرامماتيكا بار. ماقالا جۇرتتى ەلەڭ ەتكىزۋ ءۇشىن جازىلعان»،-دەگەن پىكىرىنە وراي مەنىڭ ايتارىم:

–  اينالايىن، جانات! جۇرتتى ەلەڭ ەتكىزىپ، تانىمالدىلىققا ۇمتىلاتىن جاستان مەن الدەقاشان ءوتىپ كەتكەنمىن. ەگەر، سەن مەنىڭ ماقالامدى مۇقيات وقىساڭ وندا: «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسىندا» گرامماتيكا بار دەپ تە، جوق دەپ تە ايتا المايسىڭ»، –  دەپ جازعانمىن. ودان ارى قاراي: «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسىندا» قازاق ءتىلى گرامماتيكاسى بەلگىلى ءبىر عىلىمي جۇيەمەن جازىلماعاندىقتان دا وقۋشىلار قازاق ءتىلى گرامماتيكاسىن ەستەرىنە ساقتاي المايدى. مىسالى: 5-سىنىپ قازاق تىلىندە «فونەتيكا»، «لەكسيكا»، «مورفولوگيا» سالالارىنىڭ باسىن ءبىر جەرگە قوسىپ، قويىرتپاق بىلامىق جاساپ جىبەرگەن. مىنە، وسىنداي بەلگىلى عىلىمي جۇيە بولماۋى سەبەپتى دە «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسىندا» قازاق ءتىلى گرامماتيكاسىن بار دەپ تە، جوق دەپ تە ايتا المايسىڭ»،-دەپ جازعانمىن. سول پىكىرىمنەن ءالى اينىعام جوق.

كوپ پىكىردىڭ ىشىنەن مۇرات قويشىبايۇلى جازباسىندا ايتىلعان وي مۇلدەم بولەك. سوزبە ءسوز كەلتىرەيىن. مۇرات قويشىبايۇلى: «نۇرعالي، «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» سەكىلدى ءبىلىم رەفورمالارى ارقىلى ەلىمىزدىڭ قالىپتاسقان ءبىلىم جۇيەسىن تاس-تالقان ەتىپ، ۇلت بولاشاعىن جويىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تامىرىنا بالتا شاۋىپ جاتقانداي بولىپ كورىنەدى،-دەپسىڭ. – بۇعان ايماعامبەتوۆ كىنالى ەمەس. ەگەر ديكتانتتان ءوزىڭ ساباق بەرەتىن 11-سىنىپتىڭ 48 وقۋشىسىنىڭ بەسەۋى – «3»، قالعانى «2» السا ءوزىڭ كىنالى ەمەسسىڭ با؟ وتىز جىل بويى ءبىلىم سالاسىندا ءساتسىز رەفورمالار جاسالعانى راس. ونى ەكى-ءۇش جىلدا تۇزەتە قويۋ مۇمكىن ەمەس»،- دەپ جازادى. وتە دۇرىس! كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، ساناسى جوعارعى دەڭگەيدەگى ءبىلىمدى ازامات ەكەندىگى كوزگە انىق كورىنىپ تۇر.

ۇلتتىڭ بولاشاعىن ءبىلىم شەشەدى. بۇل – اكسيوما! سوندىقتان، ءبىلىم سالاسىندا جاسالىناتىن كەز-كەلگەن رەفورمانى قالاي بولسا سولاي ەمەس، عىلىمي نەگىزدە، مۇقيات زەرتتەي كەلە، ءتۇرلى دەڭگەيدەگى مەكتەپتەردە ۇزاق ۋاقىت سىناقتاردان وتكىزە وتىرىپ، اسا ساقتىقپەن جۇزەگە اسىرعان دۇرىس،-دەپ ەسەپتەيمىن. سەبەبى، ءبىلىم سالاسىندا جاسالىنعان رەفورمالاردىڭ كىشكەنە عانا قاتەلىگىنىڭ قۇنىن – كەيىنگى ۇرپاق ءومىر بويى تولەپ قالۋى بەك مۇمكىن!

مۇراتتىڭ سوزىنە تولىق قوسىلام! ەلىمىزدە ءساتسىز جاسالىنعان «ءبىلىم رەفورمالارى» ءۇشىن ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ا.ايماعامبەتوۆ كىنالى ەمەس. كىنالى – مەكتەپتەردى «رەفورمالاردىڭ» سىناق الاڭىنا اينالدىرعان ءبىزدىڭ جەمقور جۇيە! سول «جەمقور جۇيەنىڭ» دەگەنىنە كونىپ، ۇلت بولاشاعىنا نەمقۇرايدى قاراپ كەلگەن ءبىز، زيالى قاۋىم كىنالىمىز! وتكەندە، الەۋمەتتىك جەلىدە مينيستر ا.ايماعامبەتوۆتى ورنىنان الىپ تاستاۋ كەرەك دەگەن ماسەلە كوتەرىلدى. تىپتەن كەيبىرەۋلەر وسى جاعدايعا بايلانىستى ادامداردان قول دا جيناپ جاتتى. مەنىڭ دە تۇسىنبەيتىنىم وسى ماسەلە: جۇيە وزگەرمەي، ءبىر ادام نە وزگەرتە الادى؟ «ايماعامبەتوۆ» كەتسە ورنىنا «بايماعامبەتوۆ» كەلەدى. بۇدان نە وزگەرەدى؟!

ءبىلىم سالاسىنىڭ جۇيەسىن دۇرىستاۋ ءۇشىن وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن ۇلتتىق دەموكراتيالىق «الاش» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىندا ايتىلعان: «وقۋ جولى ءوز الدى اۆتونوميا تۇرىندە بولۋى، ۇكىمەت وقۋ ىسىنە كىرىسپەۋى كەرەك»،-دەگەن ۇستانىمدى ء(ا.بوكەيحان. شىعارمالارى. 256-بەت. IX توم. «سارىارقا» استانا، 2016 جىل) زاڭنامالىق نەگىزدە جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىستىمىز،-دەپ ويلايمىن.

مۇرات باۋىرىم! پىكىر جازباڭنىڭ سوڭىندا: «ءوزىڭ ساباق بەرەتىن 11-سىنىپتىڭ 48 وقۋشىنىڭ بەسەۋى – «3»، قالعانى «2» السا وعان ءوزىڭ كىنالى ەمەسسىڭ با؟»،-دەپ جازىپسىڭ. تاعى دا كەلىسەمىن. ءسوزىڭ ورىندى. ساباق بەرەتىن وقۋشىسىنىڭ ءبىلىمى مەن تاربيەسى ءۇشىن اتا-اناسىنان كەيىن جاۋاپكەر – مۇعالىم! مەن دە بۇل مىندەتتى ءوز باسىمنان الىپ تاستاپ، جاۋاپكەرشىلىكتەن قاشقان ەمەسپىن. قاشپايمىن دا. ءيا، مەن كىنالىمىن! بىراق، ەڭ باستى كىنالى – كۇناھار، ول – ءبىزدىڭ بيلىك! ەلىمىزدىڭ ءبىلىم سالاسىنداعى ەشكىممەن ساناسىپ اقىلداسپاي، ديكتاتۋرالىق  تۇردە كۇشتەپ جاسالىنعان ساۋاتسىز «رەفورمالار» ءۇشىن، «جوعالعان ۇرپاق» الدىنداعى ەڭ باستى كىنالى جاۋاپكەر – ەلىمىزدىڭ اۆتوريتارلى ديكتاتۋرالىق جۇيەسى!

ءوزىم ساباق بەرەتىن 11-سىنىپتا مەن ءۇشىن كىشكەنە ءبىر «ماسەلە» بار. ول ماسەلە مىناۋ: ديكتانت الىنعان 11-سىنىپتارعا مەن وسى وقۋ جىلىنىڭ باسىنان بەرى قاراي ياعني، وتكەن 2021 جىلدىڭ قىركۇيەگىنەن باستاپ ساباق بەرىپ كەلە جاتىرمىن. بۇل – ولار ءۇشىن مەن جاۋاپكەر ەمەسپىن دەگەن ءسوز ەمەس. ماسەلە مىنادا: ولار وسى جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ باس جاعىندا ۇبت تاپسىردى. ديكتانتتان «2» العانداردىڭ كوبى سول ۇبت-دا «وقۋ ساۋاتتىلىعىنداعى» 20 سۇراقتان – 20,18,17 بالل الدى. «وقۋ ساۋاتتىلىعىنان» سىنىپتاعى ەڭ تومەنگى بالل – 17. مەنىڭ بولجامىم راسقا شىقتى. مەن ءوز ماقالامدا: «ديكتانتتان «2» العانداردىڭ كوبى ۇبت-داعى «وقۋ ساۋاتتىلىعىنان» «4» نە «5» الادى. بۇل سوندا قانداي ءبىلىم؟!»،-دەپ جازعان بولاتىنمىن.

بۇل جەردەگى باستى ماسەلە; وقۋشىلاردىڭ ۇبت-دان العان جوعارعى بالىندا ەمەس، ماسەلە: ءتىل ءبىلىمىنىڭ گرامماتيكا زاڭدىلىقتارىن مەڭگەرمەگەن مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ شالا ساۋاتتى تۇردە ورتا مەكتەپتى ءبىتىرىپ شىعۋىندا بولىپ تۇر. گرامماتيكانى بىلمەگەنى ءۇشىن ولار كىنالى ەمەس! دەسەك تە، ءبىلىمسىز قالعان «جوعالعان ۇرپاق» ءۇشىن كىم جاۋاپ بەرەدى؟ وبالى كىمگە؟ جازىعى نە ولاردىڭ؟ مىنە، ماسەلە قايدا جاتىر؟! كەيىنگى ۇرپاق – بۇگىنگى مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ كەبىن كيىپ قالماس ءۇشىن، ءبىز وسى ماسەلەنى بۇگىن ويلانۋىمىز كەرەك!

مەن قازىر 11-سىنىپتارمەن قاتار 10-سىنىپقا دا ءدارىس جۇرگىزەمىن. بۇگىنگى 10-سىنىپقا 8-سىنىپتان باستاپ ساباق بەرىپ كەلە جاتىرمىن. ولار 5-سىنىپتان باستاپ، 8-سىنىپقا دەيىن جۇيەلى تۇردە قازاق ءتىلى گرامماتيكاسىن وقىماعاندىقتان، ولاردىڭ «گرامماتيكاسىن» جەتىلدىرۋدى باستى نازاردا ۇستادىم.

ماماندىعىما سايكەس،  مەن قازاق ءتىلى پانىنەن 15 جىل بويى، اقىلى نەگىزدە ۇبت-عا وقۋشى دايىنداعان اداممىن. «ورتا مەكتەپ باعدارلاماسىنداعى قازاق ءتىلى گرامماتيكاسىنىڭ قىسقاشا كۋرسى» اتتى وقۋلىق تا جازدىم. بۇل وقۋلىعىم كەزىندە ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولىپ، سول كەزدەگى وڭتۇستىك قازاقاستان وبلىسى ءبىلىم باسقارماسىنىڭ نۇسقاۋىمەن وبلىس مەكتەپتەرىنە تاراتىلىپ، وسى كۇنگە دەيىن 15000 (ون بەس مىڭ) داناسى ساتىلىپ كەتتى. ءدال قازىرگى كۇنگە دەيىن بۇل وقۋلىق مەكتەپ مۇعالىمدەرى تاراپىنان دا ۇلكەن سۇرانىسقا يە. مەكتەپ باعدارلاماسىنداعى قازاق ءتىلى گرامماتيكاسىن قالاي وقىتۋدى ءبىر كىسىدەي بىلەمىن دەپ ويلايمىن. قازىر ءوزىم ساباق بەرەتىن 10-سىنىپتا دا قازاق ءتىلى گرامماتيكاسىن باستى نازاردا ۇستاپ، ولاردان جازباشا ديكتانتتى دا ءجيى-ءجيى الامىن. بىراق، ناتيجە ءبارىبىر ويىمداعىداي ەمەس. نەگە؟ سەبەبى، ءبىلىم بەرۋدىڭ ءوز جۇيەسى بار. مىسال ءۇشىن: جاس بالا ەندى ءوسىپ كەلە جاتقان وسىمدىك سەكىلدى. سول وسىمدىكتىڭ سۋ ىشەتىن، توپىراعىن وڭدەپ، تىڭايتقىش بەرەتىن ءوز ۋاقىتى بار ەمەس پە؟ مىنە تاپ سول سەكىلدى مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ دا جاسىنا لايىق، ءوز ۋاقىتىندا يگەرەتىن تاقىرىپتارى بار. مىسالى، 5-سىنىپ وڭاي يگەرگەن تاقىرىپتى، 8,9-سىنىپ وتە اۋىر تۇسىنەدى.  سوندىقتان دا، ءبىلىم سالاسىنا بايلانىستى مەنىڭ ماقالالارىمدا كوتەرىلىپ جۇرگەن ەڭ نەگىزگى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى، ول – ورتا مەكتەپتەگى جالپى ءبىلىم، وقۋشىنىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى بەلگىلى جۇيەمەن بەرىلۋگە ءتيىس. ال، ول جۇيە – عىلىمعا نەگىزدەلگەن عىلىمي جۇيە بولۋى شارت.

ەستەرىڭىزدە بولسا وتكەن ماقالامداعى مەن ۇسىنعان «ءبىلىم بەرۋدىڭ ۇلتتىق تۇجىرىمداماسىندا» گرامماتيكانى مەڭگەرۋ ءۇشىن وقۋشى قاي سىنىپتا ءتىل ءبىلىمىنىڭ قانداي سالاسىن، اپتاسىنا قانشا ساعاتتان وقۋ كەرەكتىگىنە دەيىن ءبولىپ تۇرىپ اتاپ كورسەتكەنبىز. ايتا كەتەتىن ءبىر ماسەلە: مەن بۇل جەردە «عىلىمي جاڭالىق» اشقان ەشنارسەم دە جوق. مەن ۇسىنعان «ءبىلىم بەرۋدىڭ ۇلتتىق تۇجىرىمداماسىنداعى» قازاق ءتىلى گرامماتيكاسىن وقىتۋ – عاسىرلار بويى جيناقتالعان عىلىمي تاجىريبەلەرگە نەگىزدەلگەن تۇجىرىمداما بولاتىن. بۇل اتالعان قازاق ءتىلى گرامماتيكاسىن وقىتۋدىڭ «ۇلتتىق تۇجىرىمداماسىنىڭ» باستاۋىندا قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ اتاسى احمەت بايتۇرسىنۇلى، ت.شونانۇلى، قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ، امانجول سارسەنوۆ، قورداباەۆ، ك.احانوۆ، ءى.كەڭەسباەۆ سەكىلدى «الىپتار توبى» تۇر. عىلىمعا نەگىزدەلگەن وقۋلىق – وسى «الىپتار توبىنىڭ» عىلىمي ەڭبەكتەرىن باعدارشام ەتىپ ۇستانۋعا ءتيىس. بۇل – ءبىر!

ەكىنشى، 2022 جىلدىڭ 2 اقپانىندا «Abai.kz» پورتالىندا جاريالانعان «ءسىز قاتەلەسەسىز، مينيستر مىرزا» اتتى ماقالامدا كوتەرىلگەن ماسەلەلەرگە بايلانىستى ساراپتامالىق ويىمدى قورىتىندىلاي كەلە ايتپاعىم: ماقالادا ايتىلعان «ورتا مەكتەپتەردە جالپى ءبىلىم بەرۋ مەن قازاق ءتىلى جانە ادەبيەتى ءپانىن وقىتۋدىڭ ۇلتتىق تۇجىرىمداماسىن» وقىعان 38505 ( وتىز سەگىز مىڭ بەس ءجۇز بەس) ادامنىڭ بىردە-بىرەۋى «ءبىلىم بەرۋدىڭ ۇلتتىق تۇجىرىمداماسىنا» قارسى بولماعان. كەرىسىنشە، تەگىس قولداۋ بىلدىرگەن. «فەيسبۋك» پاراقشاسى مەن «Abai.kz» پورتالىندا جازىلعان 886 (سەگىز ءجۇز سەكسەن التى) پىكىردىڭ 5-ەۋى عانا «جاڭارتىلعان ءبىلىم باعدارلاماسىن» قولداعان. 881 پىكىرگە قارسى 5-اق پىكىر! وتە ۇلكەن پايىزدىق ايىرماشىلىق! دەمەك، بۇل دەگەن قازىرگى تاڭداعى قازاق قوعامى «ءبىلىم بەرۋدىڭ ۇلتتىق تۇجىرىمداماسىنا» سۋساپ وتىر دەگەن ءسوز!

2022 جىلدىڭ 4 اقپانىنداعى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ الەۋمەتتىك پاراقشاسىندا جاريالانعان: «مينيستر ايماعامبەتوۆ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى پاندەرىنىڭ وقۋ باعدارلاماسى جاڭارتىلاتىنىن ايتتى»،-دەگەن جازبا «ءبىلىم بەرۋدىڭ ۇلتتىق تۇجىرىمداماسىنا» سۋساپ وتىرعان قالىڭ كوپشىلىككە، «Abai.kz» پورتالىندا جاريالانعان «ءسىز قاتەلەسەسىز، مينيستر مىرزا» اتتى مەنىڭ ماقالاما وراي مينيسترلىك جاۋابى سەكىلدى بولىپ كورىنۋى دە مۇمكىن. الايدا، مەنىڭ ماقالامنىڭ الەۋمەتتىك پاراقشاداعى مينيسترلىك جازباسىنا ەش قاتىسى جوق.

قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى پاندەرىنىڭ وقۋ باعدارلاماسى جاڭارتىلادى،-دەگەن پىكىردى قازاقستان ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ايماعامبەتوۆ وسىدان ءۇش اي بۇرىن ياعني 2021 جىلدىڭ 21 جەلتوقسانىندا استانادا وتكەن قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى مۇعالىمدەرىنىڭ «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى: وقىتۋ ماسەلەلەرى جانە جاڭا كوزقاراس» اتتى رەسپۋبليكالىق سيەزىندە ايتقان بولاتىن. (سيەزدىڭ ءىى ءبولىمىنىڭ تولىق نۇسقاسى «Youtube» كانالىندا ءجۇر) سول سيەزدە ءمينيستردىڭ ايتقان ءسوزىن سوزبە-ءسوز قايتالاساق، مينيستر: «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ وقۋ باعدارلاماسىن جاڭارتۋ كەرەك. وعان كۇمان جوق. باسى اشىق ماسەلە: جالپى بۇل باعدارلاما تولىعىمەن جارامايدى دەپ ايتۋعا بولمايدى. سولاي عوي. فۋنكتسيونالدىق ساۋاتتىلىق – قاجەت ماسەلە. ءبىز سويلەپ ۇيرەنۋىمىز كەرەك. بۇل باعدارلامانىڭ يدەولوگياسىن، فيلوسوفياسىن ەشكىم جوققا شىعارمايدى. ءبىز وسى باعدارلامانى جەتىلدىرۋىمىز كەرەك. گرامماتيكا ماسەلەسىن ءبىز ەسكەرەمىز. بارلىق ماسەلەلەردى ەسكەرىپ، ءبىز جاقسى باعدارلاما جازىپ شىعۋىمىز كەرەك»،-دەدى. ءبىر ءسوزىن دە وزگەرتىپ وتىرعانىمىز جوق. مينيستر سول سيەزدە ءدال وسىلاي دەدى. بۇكىل حالىق بولىپ، مۇعالىمدەر بولىپ: «ءبىلىم بەرۋدىڭ ۇلتتىق تۇجىرىمداماسىن» جاساۋ كەرەك. وسكەلەڭ جاس ۇرپاعىمىزدى ماڭگۇرت ەتەتىن «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسىنىڭ كەرەگى جوق»،-دەسە، مينيستر ا.ايماعامبەتوۆ: «ءبىز وسى باعدارلامانى جەتىلدىرۋىمىز كەرەك»،-دەيدى. حالىق ءبىر جاق، مينيستر ءبىر جاق!

اينالايىن-اۋ، شەك-شەتى جوق، ءتۇبى كورىنىپ، تاۋسىلمايتىن بۇل نە قىلعان ديكتاتۋرالىق بيۋروكراتيا؟! ءبىر جاعىنان قاراعاندا، بۇعان تاڭ قالاتىن دا ەشنارسە جوق. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 30 جىلىندا ءبىزدىڭ ۇكىمەتتىڭ نازارباەۆتىڭ اۆتوريتارلى-ديكتاتۋرالىق رەجيمىنەن قاپىسىز ۇيرەنگەنى ءبىر-اق نارسە! ول – ديكتاتۋرالىق بيۋروكراتيا! بىزدە ءار باستىق ءوز سالاسىناڭ ديكتاتورى. مەكتەپ ديرەكتورى – مەكتەپتىڭ، اۋدان اكىمى – اۋداننىڭ، وبلىس اكىمى – وبلىستىڭ، مينيستر – ءوز مينيسترلىگىنىڭ ديكتاتورى. ولاردىڭ سوزدەرى: «كەرەك»، «قاجەت»، «جاساپ شىعارامىز»، «جەتىلدىرەمىز»،-دەگەن سەكىلدى بولىپ كەلەدى. ولاردىڭ بىلمەيتىن ماسەلەسى جوق. ولار ءبارىن دە بىلەدى. ولار ءۇشىن حالىق – توبىر. سوندىقتان دا ولار قاراپايىم حالىقپەن ەش ۋاقىتتا ساناسقان ەمەس. ساناسپايدى دا. ءوز پىكىرىن ايتقان ادام ولار ءۇشىن جاڭا زاماندى تۇسىنبەيتىن، رەفورماعا كەدەرگى كەلتىرۋشى – جاۋ. رەفورما دەگەننەن شىعادى، 30 جىل بويى، جان بالاسىمەن ساناسپاي، ەش كەدەرگىسىز ۇزدىكسىز جاسالعان «ءبىلىم رەفورمالارى» قانداي ناتيجە كورسەتتى؟ نەندەي تابىستارعا جەتتىك؟ بۇل ساۋالدارعا 30 جىلدا اۋىسقان 17 ءمينيستردىڭ بىردە-ءبىرى دۇرىستاپ جاۋاپ بەرە الماسى حاق. 30 جىلدا 17 مينيستر! وسىدان-اق ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ بىلىمگە دەگەن ەلشىلدىك تۇرعىداعى ستراتەگيالىق جوسپارى بولماعاندىعى ايقىن كورىنىپ تۇر ەمەس پە؟! كوپشىلىك سوزىمەن ساناسىپ، ولاردىڭ سوزدەرىن پايىمعا الىپ، پىكىرلەرىنە ساراپتامالىق قورىتىندى جاساۋ – ءبىزدىڭ ەلدىڭ ۇكىمەتى مەن مينيسترلىگىندە ەش ۋاقىتتا بولعان ەمەس. ءاي، بىلمەيمىن... بولمايتىن دا شىعار. مىنە، سوندىقتان دا ءبىز العا باسىپ، دامىماستان، تاپجىلماي ءبىر ورىندا تۇرمىز. ءالى قانشا ۋاقىت تۇرارىمىزدى ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى... بىزدە ەشقانداي دامۋ جوق. مۇمكىن، مىسىقتابانداپ كەرى كەتىپ بارا جاتىرمىز...

ادامزات تاريحى دالەلدەگەندەي، وركەنيەتكە جەتىپ، دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋدىڭ ءبىر-اق جولى بار. ول – دەموكراتيا جولى! دەموكراتيانىڭ نەگىزگى تالاپتارىنىڭ ءبىرى – ءسوز بوستاندىعى. ول – حالىق ءسوزىن پايىمعا الىپ، كوپشىلىك پىكىرىمەن ساناسۋ دەگەن ءسوز! سوندىقتان دا بىزگە حالىق ءۇنىن ەستيتىن ۇكىمەت پەن مينيسترلىك كەرەك! بۇل – بۇگىنگى كۇن تالابى! تىقىرىپتان اۋىتقىپ بارام بىلەم. «ءبىر قايعى – مىڭ قايعىمدى قوزعايدى»،-دەگەن وسى.

مينيستر ا.ايماعامبەتوۆتىڭ سيەزدە ايتقان سوزىنە قايتا ورالساق. باس مۇعالىم ا.ايماعامبەتوۆتىڭ سيەزدە ايتقان سوزىنەن ۇققانىمىز مىناۋ: قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ وقۋ باعدارلاماسىنا وزگەرىس ەنەدى. جالپى، «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسىنىڭ» يدەولوگياسى مەن فيلوسوفياسى دۇرىس. تەك، وسى باعدارلامانى جەتىلدىرۋ كەرەك ەكەن.

مينيستر ايتقان «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسىنىڭ» يدەولوگياسى مەن فيلوسوفياسىنىڭ مۇلدەم قاتە ەكەنىن 2021 جىلدىڭ 27 مامىرىندا «Abai.kz» پورتالىندا جاريالانعان «ءبىلىم بەرۋدىڭ ۇلتتىق كونتسەپتسياسى كەرەك، مينيستر مىرزا»، 2022 جىلدىڭ 2 اقپانىندا تاعى دا سول «Abai.kz» پورتالىندا جاريالانعان «ءسىز قاتەلەسەسىز، مينيستر مىرزا» اتتى ماقالالارىمدا جان-جاقتى تالداپ، تولىق اشىپ كورسەتتىم دەپ ويلايمىن. سوندىقتان دا، وسى اتالعان ماقالالاردا ايتىلعان ويلارىمدى تاعى دا قايتالاپ جاتۋدىڭ ەش ءجونى جوق!

ايتا كەتەتىن ءبىر ماسەلە: «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ وقۋ باعدارلاماسىن جاڭارتۋ كەرەك. بارلىق ماسەلەلەردى ەسكەرىپ، ءبىز جاقسى باعدارلاما جازىپ شىعامىز»،-دەگەن مينيستر ءسوزىنىڭ استارىنان تاعى دا ءبىر «ءبىلىم رەفورماسىنىڭ» سۇلباسىن اڭعارعانداي بولدىم. نەسى بار؟ وعان تاڭ قالاتىن تۇك تە جوق. قازاقستاننىڭ ءاربىر ءبىلىم ءمينيسترى ءوز «رەفورماسىن» سۇيرەپ الىپ كەلىپ، ونى وقۋ باعدارلاماسىنا كۇشتەپ ەنگىزەتىنىنە ءبىز، قازاقستان مۇعالىمدەرى ابدەن كوندىگىپ، ۇيرەنىپ كەتكەنبىز. ال، ءبىزدىڭ ەلدىڭ شەنەۋنىكتەرى: «رەفورماعا ءبىر جەتسەك بولدى، ارعى جاعى كوكتەن ساۋلاپ تۇسەتىن ميلليونداعان اقشا...»،-دەپ ويلايدى.

مينيستر ايتقان «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ جەتىلدىرىلگەن وقۋ باعدارلاماسى»، ول قانداي باعدارلاما؟ كىمدەر جازدى؟ نەنى وقىتادى؟ وقۋلىقتار بالانىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە ساي، تۇسىنىكتى تىلدە، عىلىمي نەگىزدە جازىلعان با؟ باعدارلامانىڭ مەكتەپ وقۋشىلارى ءۇشىن پايداسى مەن تيىمدىلىگى قانداي بولماق؟ بۇل وقۋ باعدارلاماسىنىڭ بۇرىنعى باعدارلاماعا قاراعاندا ءتيىمدى دە پايدالى ءھام ناتيجەلى بولىپ شىعاتىنىنا كىم كەپىلدىك بەرەدى؟ وسى جانە باسقا دا سۇراقتار توڭىرەگىن زەرتتەگەن عىلىمي ورتالىق بار ما؟ بار بولسا ول قانداي ورتالىق؟ كىمدەر زەرتتەدى؟

سۇراق كوپ. جاۋاپ جوق. «باعدارلامانى جەتىلدىرەمىز»،-دەگەن مينيستر ا.ايماعامبەتوۆ سوزىنەن باسقا ءبىز، قاراپايىم مەكتەپ مۇعالىمدەرى، ەشنارسە دە بىلمەيمىز.

ەلىمىزدە ەڭ كوپ رەفورما ءبىلىم سالاسىندا جاسالىندى. ول «رەفورمالارعا» حالىق قازىناسى – بيۋدجەتتەن ميلليونداعان بالكىم، ميللياردتاعان قارجى جۇمسالدى. ءبىلىم سالاسىنىڭ ماماندارىمەن اقىلداسپاعاندىقتان ناتيجەسىز اياقتالعان بۇل «رەفورمالارعا» كەتكەن قاراجاتقا ەشكىم دە ەسەپ بەرگەن جوق. ونى سۇراعان دا ادام بولمادى. ەلىمىزدە جاسالىنعان «ءبىلىم رەفورمالارى» - حالىق قازىناسى بيۋدجەتتەن اقشا جىمقىرۋدىڭ جوعارعى شەندى مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەر ويلاپ تاپقان ءتاسىلى عانا سەكىلدى. بار بولعانى سول! اقشا ءبولىنىپ، «رەفورما» جاسالىنسا بولدى. ناتيجە ماڭىزدى ەمەس. ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ا.ايماعامبەتوۆ ايتقان قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىن وقىتۋدىڭ «جەتىلدىرىلگەن» باعدارلاماسى وسىنداي «رەفورمالارعا» ۇلاسىپ كەتپەسىنە كىم كەپىلدىك بەرەدى؟

وسى سوزدەرىمە قاراپ، مەنى ورتا مەكتەپتەردە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىن وقىتۋدىڭ «جەتىلدىرىلگەن باعدارلاماسىنا» قارسى ەكەن دەگەن وي تۋىنداپ قالۋعا ءتيىستى ەمەس. كەرىسىنشە، مەن قازاق ءتىلى جانە ادەبيەتى ءپانىن وقىتۋدىڭ، «جەتىلدىرىلگەن باعدارلاماسىن» جان-تانىممەن قولدايمىن! بىراق، ءبىلىم سالاسىنداعى ۇزدىكسىز «رەفورمالاردان» ابدەن شارشاپ قاجىعان قاراپايىم مەكتەپ مۇعالىمى رەتىندەگى مەنىڭ تالابىم: «جەتىلدىرىلگەن» بۇل وقۋ باعدارلاماسىمەن جانە وقۋلىق اۆتورلارىنىڭ جۇمىسىنىڭ «شيماي نۇسقاسىمەن» (رابوچي چەرنوۆوي ۆاريانت) ءبىز، ءپان مۇعالىمدەرى الدىن الا تانىسىپ شىعۋىمىز كەرەك! تەك ءپان مۇعالىمدەرى عانا ەمەس، ادەبيەتشى جانە ءتىلشى عالىمداردى قاتىستىرا وتىرىپ، كوپشىلىك حالىق بولىپ، مينيسترلىك ايتقان «سايتتاردا» عانا ەمەس، ۇلتتىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى دا قازاق ءتىلى جانە ادەبيەتى ءپانىنىڭ «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسىن» كەڭ كولەمدە تالقىلاۋعا ءتيىسپىز! سەبەبى، ءتىلىمىز بەن ادەبيەتىمىز – ۇلتتىق كودىمىزدىڭ عانا ەمەس، ۇلت بولىپ ساقتالىپ قالۋ جولىنداعى كۇرەسكە بىرىكتىرۋدىڭ دە نەگىزگى فاكتورى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپتەردە قازاق ءتىلى جانە ادەبيەتى ءپانىن وقىتۋعا ەش ۋاقىتتا ءجۇردىم-باردىم جەڭىل كوزبەن قاراۋعا بولمايدى!

ءسوز سوڭىندا ايتارىم: ەگەر، ۇلت زيالىلارى قاتىسقان كەڭ كولەمدەگى حالىقتىق تالقىلاۋ بولماسا، قازاق ءتىلى جانە ادەبيەتى ءپانىن وقىتۋدىڭ مينيستر ا.ايماعامبەتوۆ ايتقان «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» دا الدىڭعى «ءبىلىم رەفورمالارىنىڭ» كەبىن كيەرى حاق!

نۇرعالي ماحان،

جوعارعى ساناتتى «شەبەر پەداگوگ»

Abai.kz