تاقاۋدا، بولات ءمۇرسالىمنىڭ قۇراستىرۋىمەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ فوتو-البوم شەجىرەسى جارىق كورگەنى كوپشىلىككە ءمالىم. بۇل تۋرالى ءباسپاسوز بەتتەرىندە ءالسىن-ءالسىن ماقالالار جارىق كوردى. الاش قوزعالىسى ۇلتىمىزدىڭ قانى تامىپ تۇرعان جۋىقتاعى تاريحى بولعاندىقتان، وبالى نە كەرەك جۇرتىمىزدىڭ ءجۇرىپ وتكەن بۇل كەزەڭىنە قاتىستى تاريحشىلار تاراپىنان كەشەندى زەرتتەۋلەر جاسالدى. دەيتۇرعانمەن، الاش قوزعالىسىنىڭ ءالى دە اشىلماعان جۇرتشىلىققا بەيمالىم، تاسادا قالعان تۇستارى جوق ەمەس. سونىڭ ءبىرى - الاش يدەياسىنىڭ قىتاي قازاقتارىنا تارالىپ، بۇل ولكەلەردە «ءۇش وتاۋ» قوزعالىسى بولىپ جالعاسىن تابۋى دەسەك اسىرا ايتقاندىق بولمايدى. كۇنى كەشە عانا جاس زيالىلاردىڭ ءبىر قۇراپاتىندا وسى «ءۇش وتاۋ» قوزعالىسى حاقىندا بىلەتىنىمدى ايتىپ سىر شەرتكەنىمدە، داۋرەن قۋات، ايدوس سارىم، اۋىت مۇحيبەك سەكىلدى اعالارىمىز بۇل جونىندە باسپاسوزگە ماقالا بەرۋىمدى ءوتىندى. قولداعى دەرەكتەردىڭ جۇتاڭداۋ بولعانىنا قاراماستان، اعالارىمىز قولقالاعاننان كەيىن «ءۇش وتاۋدى» جازۋعا نار تاۋەكەل ەتتى

«ءۇش وتاۋدىڭ» ۇشىعى

تاقاۋدا، بولات ءمۇرسالىمنىڭ قۇراستىرۋىمەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ فوتو-البوم شەجىرەسى جارىق كورگەنى كوپشىلىككە ءمالىم. بۇل تۋرالى ءباسپاسوز بەتتەرىندە ءالسىن-ءالسىن ماقالالار جارىق كوردى. الاش قوزعالىسى ۇلتىمىزدىڭ قانى تامىپ تۇرعان جۋىقتاعى تاريحى بولعاندىقتان، وبالى نە كەرەك جۇرتىمىزدىڭ ءجۇرىپ وتكەن بۇل كەزەڭىنە قاتىستى تاريحشىلار تاراپىنان كەشەندى زەرتتەۋلەر جاسالدى. دەيتۇرعانمەن، الاش قوزعالىسىنىڭ ءالى دە اشىلماعان جۇرتشىلىققا بەيمالىم، تاسادا قالعان تۇستارى جوق ەمەس. سونىڭ ءبىرى - الاش يدەياسىنىڭ قىتاي قازاقتارىنا تارالىپ، بۇل ولكەلەردە «ءۇش وتاۋ» قوزعالىسى بولىپ جالعاسىن تابۋى دەسەك اسىرا ايتقاندىق بولمايدى. كۇنى كەشە عانا جاس زيالىلاردىڭ ءبىر قۇراپاتىندا وسى «ءۇش وتاۋ» قوزعالىسى حاقىندا بىلەتىنىمدى ايتىپ سىر شەرتكەنىمدە، داۋرەن قۋات، ايدوس سارىم، اۋىت مۇحيبەك سەكىلدى اعالارىمىز بۇل جونىندە باسپاسوزگە ماقالا بەرۋىمدى ءوتىندى. قولداعى دەرەكتەردىڭ جۇتاڭداۋ بولعانىنا قاراماستان، اعالارىمىز قولقالاعاننان كەيىن «ءۇش وتاۋدى» جازۋعا نار تاۋەكەل ەتتى

«ءۇش وتاۋدىڭ» ۇشىعى

العاشقىدا «ءۇش وتاۋ» قوزعالىسى حاقىندا بۇگىنگى قىتايدىڭ شىڭجان ايماعىندا تۇراتىن «قاسەن» ەسىمدى قانداسىمىزدان ەستىگەن ەدىم («ءۇش وتاۋ» قوزعالىسى ءالى اقتالماعاندىقتان قانداسىمىزدىڭ اتى-ءجونىن تولىق ايتۋدى ءجون كورمەدىك). جاسى جەتپىستىڭ جەلكەنىن ۇستاعان قاسەن اعامىز كەزىندە «ءۇش وتاۋ» ۇيىمىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى بولىپتى. اعامازدىڭ ايتۋىنشا «ءۇش وتاۋ» ۇيىمى قىتايدىڭ كوممۋنيستىك ۇكىمەتىنىڭ 1960-شى جىلدارى جۇرگىزگەن مادەنيەت توڭكەرىسى كەزەڭىندە التاي قالاسىندا (بۇرىنعى سارىسۇمبە) قۇرىلعان. «ءۇش وتاۋدىڭ» مۇرات-ماقساتى قازاقستان مەن مونعوليا جانە قىتاي قازاقتارىنىڭ، ياعني، ءۇش مەملەكەتكە ءبولىنىپ كەتكەن قازاق قاۋىمىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىن قۇرۋ بولعان كورىنەدى.

ادەپكىدە، «ءۇش وتاۋ» بالكىم باياعى كولباي توعىسوۆتىڭ «ءۇش ءجۇز» پارتياسىنىڭ جاڭا اتاۋى ەمەس پە؟ دەگەن دە وي كەلدى. بىراق، 1918 جىلى «الاش وردا» ۇكىمەتى كولباي توعىسوۆتى ءولىم جازاسىنا كەسكەننەن كەيىن، «ءۇش ءجۇز» پارتياسى قايتا تاريح ساحناسىندا كورىنگەن ەمەس. سونىمەن بىرگە، سول كەزدەگى قىتايدىڭ وزبىر ساياساتىنا قارسى قازاق، ۇيعىر، موڭعول بولىپ «ءۇش وتاۋ» ۇيىمىن قۇردى ما ەكەن دەپ تە ويعا بەرىلدىم. بىراق، بۇل قيالىمنىڭ ەش قيسىنى جوق ەدى. سەبەبى، «ءۇش وتاۋ» قوزعالىسى نەگىزىنەن شىڭجانداعى قازاقتار قونىستانعان ايماقتاردى عانا قامتىعان. سونداي-اق، شىڭجانداعى قىرقىنشى جىلدارداعى ۇلت-ازاتتىق توڭكەرىسكە «ءۇش ايماق» توڭكەرىسى دەگەن دە اتاۋ بەرىلگەندىگى بەلگىلى. ال، «ءۇش ايماق» توڭكەرىسى - ىلە، تارباعاتاي، التاي اتتى ءۇش وڭىردەگى از ساندى ۇلتتاردىڭ قىتايدىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى كوتەرىلىسى بولاتىن. «ءۇش وتاۋ» بالكىم «ءۇش ايماق» توڭكەرىسىنىڭ زاڭدى جالعاسى ما؟ جوق، بۇل ويىمنىڭ دا ەش رەتى جوق سياقتى. ويتكەنى، «ءۇش ايماق» ۇكىمەتى تىكەلەي كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كوممۋنيستىك ءتۇزىم ورناتۋىمەن قۇرىلدى. ال، «ءۇش وتاۋدىڭ» قىتاي مەن موڭعول قازاقتارى جانە قازاقستاندى بىرىكتىرە وتىرىپ، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋدى مۇرات ەتۋى، ۇيىمعا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ىقپالىنىڭ بولماعاندىعىن كورسەتەدى.

ءيا، شىنىندا دا اۋەلگىدە كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان 60-70 جىلدارى قازاقتىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتىن قۇرۋدى مۇرات ەتكەن مۇنداي قوزعالىستىڭ بولعاندىعىنا كۇمانمەن قارادىم. كۇماندانا ءجۇرىپ ماعۇلمات ىزدەستىردىم. كوپ ۇزاماي «ءۇش وتاۋدىڭ» ءبىر ۇشىعىن تاپقانداي بولدىم. مارقۇم شاكىرتىم ەلبول رايحانۇلى «ءۇش وتاۋ» تۋرالى بىرنەشە دەرەكتى قولىما تاپسىردى. سونىڭ ءبىرى جازۋشى ءجادي شاكەننىڭ 2006 جىلعى «ءۇن» جۋرنالىنىڭ № 3-4 سانىندا جاريالانعان «پەرىشتەلەر» اتتى تاريحي حيكاياسى ەدى. بۇل كوركەم شىعارمادا «ءۇش وتاۋ» ۇيىمىن قۇرۋشى قىزىربەك ورالوۆ پەن سەيىتحان ءابىلحاسىموۆتىڭ ايانىشتى سۋرەتتەلگەن. تاريحي حيكايا بارىسىندا قىزىربەك ورالوۆ قاپيادا قولعا ءتۇسىپ، ءولىم جازاسىنا كەسىلەدى. ال، قوزعالىس جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى سەيتحان ءابىلحاسىموۆ موڭعول اسىپ امان قالادى. «پەرىشتەلەردە» «ءۇش وتاۋ» تۋراسىندا مۇنان وزگە مالىمەت جوققا ءتان. دەگەنمەن، مەن ءۇشىن ءجادي شاكەننىڭ قىم-قۋىت ءومىردى بايانداعان تاريحي حيكاياسى «ءۇش وتاۋ» حاقىنداعى العاشقى العاداي مالىمەت ەدى.

قىتاي مۇراعاتتارىندا قىزىربەك ورالوۆ حاقىندا «ءۇش وتاۋدى قۇرۋشى التاي ءوڭىرى گازەتىنىڭ ءتىلشىسى اقىن قىزىربەك ورالوۆ 1968 تامىز ايىنىڭ جيىرما ەكىسىندە ۇستالىپ، 1970 جىلى شىلدەنىڭ جەتىسىندە جاۋمەن ءتىل بىرىكتىرىپ وتانعا وپاسىزدىق جاساعان كەرى توڭكەرىستىك توپتىڭ باس قىلمىسكەرى دەگەن ايىپپەن ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن» (دەرەك ءجادي شاكەننىڭ جەكە قورىنان الىندى) دەپ قورىتىندىلانعان  مالىمەتتەر بار. مۇنداعى «...كەرى توڭكەرىستىك توپتىڭ باس قىلمىسكەرى» دەگەن دەرەك، قىزىربەك ورالوۆتىڭ توڭكەرىسشىل توپتىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى ەكەندىگىن ۇقتىرعانمەن، قىتاي سوتىنىڭ بۇل ۇكىمىندە «ءۇش وتاۋ» ۇيىمى تۋرالى جارىتىمدى ەشتەڭە ايتىلمايدى.

دەسەك تە، 1990 جىلدارى موڭعوليادان قازاقستانعا ورالعان «ءۇش وتاۋ» ۇيىمىنىڭ بەلسەندىسى سەيىتحان ءابىلحاسىموۆ قىتاي قازاقتارىنىڭ حح عاسىرداعى ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى تۋرالى بىرنەشە سۇبەلى ەڭبەكتەر جازدى. ونىڭ جۇلدىز جۋرنالىنىڭ 2006 جىلدىڭ №10 سانىندا جاريالانعان «قۋىپ كەلەدى، قاشىپ بارامىز» اتتى تاريحي اڭگىمەسىندە التاي قازاقتارىنىڭ تاۋەلسىزدىك جولىندا قىتاي كوممۋنيستەرىنە قارسى ۇيىم قۇرىپ كۇرەسكەندىگى ءسوز بولادى. بۇل تاريحي اڭگىمەدە «ءۇش وتاۋدىڭ» ناقتى اتى اتالماعانمەن، ولاردىڭ قۇرعان ۇيىمىنىڭ، ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان «ءۇش وتاۋ» ەكەندىگىن بايىپتاۋ قيىن ەمەس. بىراق، شىعارمادا ۇيىم جەتەكشىلەرىنىڭ تىم ەرتە قولعا تۇسۋىنە قاراپ، «ءۇش وتاۋ» قوزعالىسىنىڭ كەڭ كولەمدە بۇقارالىق سيپاتقا يە بولا الماعاندىعىن اڭعارامىز. ايتسە دە، سەيىتحان اعامىز ۇيىمنىڭ جەتەكشىلەرى سانالعان ايتان، الىمعازى، جاعدالاردىڭ اتامەكەن قازاقستانعا قونىس اۋدارعانىن بايان قىلادى.

جاعدا اعامىزدىڭ كوزى تىرىسىندە «ءۇش وتاۋ» تۋرالى ارنايى بارىپ بىرنەشە رەت سۇقباتتاستىم.

- ءۇش وتاۋ» يدەياسىن العاش ايتقانداردىڭ ءبىرى مەن ەدىم. شىعىس تۇركىستان مەملەكەتى قۇلاعاننان سوڭ، موڭعول مەن قىتايداعى قانداستار اتامەكەندەگى قازاقپەن بىرىكسە عانا ەل بولىپ ءومىر سۇرە الادى دەپ ۇقتىم. سول كەزدە بۇدان وزگە ءبىزدىڭ تاڭداۋىمىز جوق ەدى. بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلىمنىڭ تۋىنىڭ استىنا شەتتەگى قازاقتاردىڭ ۇيىسىپ وتىرعانىن كورىپ، ءۇمىتىمنىڭ الداماعانىنا بەك قۋانىشتىمىن - دەپ ەدى الاشتىڭ ابىزى كەمسەڭدەپ.

بەلگىلى تاريحشى الىمعازى دالەتحان اعامىزبەن «ءۇش وتاۋ» تۋرالى اڭگىمەلەسكەنىمدە، ول كىسى دە الپىسىنشى جىلدارداعى مادەنيەت توڭكەرىسى كەزىندە وسىنداي استىرتىن ۇيىمنىڭ جۇمىس ىستەگەنىن راستادى. بىراق، «ءۇش وتاۋ» قوزعالىسى تەك التاي اياسىندا ءوربىدى دەگەنگە كەلىسپەيتىنىن، ۇيىمنىڭ جۇمىسى شىڭجانداعى قازاقتار مەكەندەيتىن بارلىق ايماقتاردى قامتىعانىن ەسكەرتتى. الىمعازى اعامىز سەيىتحان ابىلقاسىموۆ مەن قىزىربەك ورالوۆتىڭ «ءۇش وتاۋ» قوزعالىسىنىڭ سارىسۇمبەدەگى بەلسەندىسى بولعانىمەن، ۇيىمنىڭ جەتەكشىلەرى ۇرىمشىدە بولعانىن ءجيى-ءجيى قايتالادى. سەيىتحان ابىلقاسىموۆ اعامىز دا «قۋعىن» رومانىنىڭ بىرنەشە تۇسىندا ۇيىمنىڭ جۇمىسى تۋرالى جان-جاقتاعى مايدانداستارىنان حابار الىپ وتىرعانىن ايتىپ وتەدى. وسىعان قاراعاندا، شىنىندا دا «ءۇش وتاۋ» قوزعالىسى شىعىس تۇركىستاننىڭ كوپ بولىگىن قامتىعان ءتارىزدى.

«ءۇش وتاۋ» الاش وردانىڭ ءتول پەرزەنتى

زادىندا، حح عاسىرداعى ۇلت تاريحىنا كوز جىبەرسەك ءيسى قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋدى العاش رەت الاش ارىستارى كوتەردى. ال، «ءۇش وتاۋدىڭ» دا مۇراتى ءۇش مەملەكەتتە جاتقان قازاقتىڭ  باسىن قوسىپ ءبىرتۇتاس مەملەكەت قۇرۋ بولاتىن. ەندەشە، الاش پەن «ءۇش وتاۋ» يدەيالارىنىڭ ۇندەستىگى ءجاي كەزدەيسوقتىق پا، جوق الدە، زاڭدى ساباقتاستىق پا؟ «ءۇش وتاۋ» قوزعالىسىن وسى قىرىنان زەرتتەي كەلە، قوزعالىستىڭ ءتۇپ-تامىرىن تاپقانداي بولدىم.

شىڭجان قوعامدىق عىلىمدار ينستيتۋتى جۋرنالىنىڭ 2004 جىلعى №3 سانىندا قاليوللا نۇرتازاۇلىنىڭ «ءانشى اسەت» اتتى ماقالاسىندا الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ جەتەكشىسى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ قىتاي قازاقتارىنا ۇندەۋ حات جازىپ، ونى احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، رايىمجان مارسەكوۆ قاتارلى كۇرەسكەرلەرگە شىڭجان قازاقتارىنا جەتكىزۋدى تاپسىرعاندىعى ايتىلادى. بىراق، ماقالادا بۇل حاتتىڭ مازمۇنى حاقىندا ناقتى ەشتەڭە ايتىلماعان. دەگەنمەن، جوعارىداعى ازاماتتاردىڭ شاۋەشەك قالاسىندا قۇلجا مەن تارباعاتاي ءوڭىرىنىڭ يگى‑جاقسىلارىمەن جيىن وزدىرۋى جانە احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ التاي قازاقتارىنا حات جازىپ، ونى جەتكىزۋدى اسەتكە تاپسىرۋىنا قاراپ ۇندەۋ حاتتىڭ مازمۇنى الاش يدەياسىن شىڭجان قازاقتارىنا ناسيحاتتاۋدى كوزدەگەن دەپ توپشىلاۋعا بولادى.

ءبىزدىڭ بۇل ويىمىزدى 2007 جىلى انا ءتىلى گازەتىنىڭ №33 سانىندا جارىق كورگەن ۋاحاپ قىدىرحانۇلىنىڭ «مىرجاقىپتىڭ ءور التايداعى ىزدەرى» اتتى ماقالاسى قۋاتتاي تۇسەدى. بۇل ماقالادا شىعارما يەسىمەن سۇحباتتاسقان جاسى سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىققان جاپاباي بولىستىڭ نەمەرەسى اكىرامبەك اقساقالدىڭ جوعارىداعى الاش ازاماتتارىنىڭ شاۋەشەككە كەلۋى حاقىندا: «ولاردىڭ مۇندا كەلۋىندە ەكى ماقسات بولىپتى. ءبىرى اق پەن قىزىل اراسىنداعى الاساپىراندا ۇركىپ، ۇدەرە كوشىپ كەتكەن ەلدىڭ جاعدايىن ءبىلۋ، كونسە قايتا كوشىرۋ. ەكىنشىسى - الاش وردانىڭ اۋقىمىن وسى جاقتاعى ەلگەدە ۇلعايتۋ بولىپتى» - دەپ ايتۋىنان، الاش يدەياسىنىڭ سول جيىرماسىنشى جىلدارى شىڭجان قازاقتارىنا تارالعاندىعىن اڭعارامىز. اق پەن قىزىلدىڭ تارتىسىنان باسقا وتىزىنشى جىلدارداعى ۇركىنشىلىك كەزىندە دە قازاقتاردىڭ جوڭعار الاتاۋىنان اسىپ اۋا كوشكەنى بەلگىلى. بۇل كەزدە الاش وردا ۇكىمەتى قۇلاعانمەن، قوزعالىسقا دەم بەرگەن بي-بولىستاردىڭ ءبىر سىپىراسى الاش يدەياسىن ولتىرمەي شىڭجانعا الا كەتتى.

الاش يدەياسى التاي قازاقتارىنىڭ 1938 جىلى ىرىسحان مەن ەسىمحان باستاعان كوتەرىلىسى جانە 1941 جىلدان 1951 جىلدار ارالىعىنداعى وسپان باتىردىڭ كوتەرىلىسىنە جاناما تۇردە بولسا دا اسەر ەتكەن سىڭايلى. بۇگىندە بۇل توڭكەرىستەر تۋرالى زەرتتەۋشىلەر اراسىندا ەكى ۇداي پىكىر بار. تاريحشىلاردىڭ ءبىر توبى ىرىسحان، ەسىمحان، وسپانداردىڭ كوتەرىلىسى شىڭجانداعى از ساندى ۇلتتاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، شىعىس تۇركىستان يسلام مەملەكەتىن قۇرۋدى ماقسات ەتكەن - دەيدى. وعان دالەل رەتىندە 1945 جىلى شىعىس تۇركىستان يسلام مەملەكەتى قۇرىلىپ، وعان باسشى بولعان ءاليحان تورە مەن وسپان باتىردىڭ قىتايعا قارسى تىزە قوسىپ كۇرەسكەندىگىن العا تارتادى. وتكەندى باعامداۋشى كەلەسى ءبىر زەرتتەۋشىلەر شىعىس تۇركىستان يسلام مەملەكەتى قۇرىلماستان حالىق وسپاندى التاي قازاقتارىنىڭ حانى ەتىپ سايلاعانىن، سونداي-اق، وسپان باتىردىڭ كوتەرىلىسى شىعىس تۇركىستان قوزعالىسىنان بىرنەشە جىل بۇرىن باستالعاندىعىن العا تارتىپ، بۇل توڭكەرىستەردى قازاق حالقىنىڭ ازاتتىق الۋ جولىنداعى كۇرەسى دەپ بىلەدى.

ءاسىلى، وسى ەكىنشى پىكىر تاريحي شىندىققا جاقىن سەكىلدى. ويتكەنى، وسپان باتىر كوتەرىلىسشىلەرى شىعىس تۇركىستاننىڭ اي-جۇلدىزدى جاسىل تۋىن ەمەس، ابىلايدىڭ اق تۋىن كوتەرىپ جۇرگەن. سونىمەن بىرگە، شىعىس تۇركىستان كوتەرىلىسى  باسشىلارىنىڭ ءبىرى قىرعىز گەنەرال ىسقاقبەك مونونوۆ وسپان باتىرعا شىعىس تۇركىستان يسلام مەملەكەتىنىڭ اي-جۇلدىزدى وردەنىن تاقپاق بولعاندا، وسپان باتىر: «مىناۋ قاتىنداردىڭ شولپىسى سەكىلدى بىردەڭە عوي» دەپ وردەندى قاسىندا وتىرعان بايبىشەسىنە بەرۋى، وشىننىڭ كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كولەڭكەسىندە قۇرىلعان شىعىس تۇركىستان مەملەكەتىنە مويىنسۇنا قويماعانىن كورسەتەدى.

وسپان باتىردىڭ كوتەرىلىسىنە الاش يدەياسىنىڭ ارقاۋ بولعاندىعىن سويان قاجىبايۇلىنىڭ «ءىسلامۇلى وسپان باتىر» اتتى ماقالاسىنان ناقتى اڭعارۋعا بولادى. شىعارما يەسى ءوز ماقالاسىندا كەزىندە تىڭشى، چەكيست بولعان مارقابا اقساقالدىڭ; «...مەن 1935 جىلى موڭعول ۇكىمەتىنىڭ ىشكى ىستەر ورگانىنان مىنانداي تاپسىرما الدىم... «وسپان قازاقتىڭ الاش پارتياسىمەن بايلانىس جاسايدى ەكەن. سولاردىڭ تاپسىرماسىمەن موڭعول، قىتاي، قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ باسىن قوسۋ نەمەسە ءۇش وتاۋدى ءبىر مەملەكەت قۇرۋ تۋرالى تاپسىرما الىپتى. سونى انىقتا» دەدى. مەن وسپاننىڭ جانىندا ەكى جىل ءجۇرىپ ناقتى مالىمەت ۇستاي الماسام دا، وسپاننىڭ: «الەيحان بوكەيحانوۆ; ءتۇبى تەلىم بولعان قازاقتار باسىن قوسپاي قازاق - قازاق بولمايدى دەپتى» دەگەنىن  بىرنەشە رەت ەستىدىم» دەپ ايتقانىن كەلتىرىپ وتەدى.

مارقابا اقساقالدىڭ بۇل اقپارى مۇراعاتتىق دەرەك بولماعانىمەن، وسپان باتىر باستاعان كوتەرىلىستى شىعىس تۇركىستان ەمەس، قازاق مەملەكەتىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەس، ونىڭ ىشىندە الاشيانىڭ شىعىس ءوڭىرىن جاۋ تابانىنا تاپتاتپايمىن دەگەن بۇلقىنىسى دەپ تۇجىرۋعا بولادى. ياعني، كارى چەكيستىڭ كەلتىرگەن بۇل دەرەگى «ءۇش وتاۋ» ۇيىمىنىڭ شىعۋ تەگىن بىزگە انىقتاپ بەرىپ وتىر. ناقتىراق ايتار بولساق، «ءۇش وتاۋ» تەرمينى سوناۋ وتىزىنشى جىلدارى ايتىلا باستاعان. بۇل ساياسي تەرميننىڭ پايدا بولۋىنا تىكەلەي الاش يدەياسى ارقاۋ بولعان ءتارىزدى. ولاي بولسا، الپىسىنشى جىلدارى قۇرىلعان «ءۇش وتاۋ» ۇيىمىن دا وسى الاش قوزعالىسىنىڭ زاڭدى جالعاسى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى.

«ءۇش وتاۋدى» بىرىكتىرۋ - ۇلى مۇرات

بۇگىنگى تاڭدا ءور التاي تاۋىنىڭ باتىس بەتكەيى عانا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قۇرامىندا. تەگىندە، ءور التايدىڭ ءتورت قاپتالىندا ەجەلدەن قازاقتار مەكەندەيدى. تەرىسكەي تۇسىنداعى رەسەيگە قاراستى قوساعاش اۋدانىنداعى ۇكوك پەن ءشۇي جازىعى، شىعىسىنداعى قوبدا بەتكەيى سوناۋ ھۇن، تۇركى قاعاناتتارى، بەرتىندەگى كەرەي،  نايمان حاندىقتارىنا قۇنارلى مەكەن بولعان. قازاق حاندىعى  مەن جوڭعار حاندىعى وسى ءوڭىر ءۇشىن ەكى ءجۇز جىلداي ۋاقىت ءبىر بىرىمەن قىرقىسقانى تاريحتان ءمالىم. جوڭعار مەملەكەتى جەر بەتىنەن جويىلعان كەزدە (1757), ابىلاي حان تسين پاتشاسىمەن ديپلوماتيالىق كۇرەس جۇرگىزىپ، التاي تاۋىنىڭ شىعىس مەن وڭتۇستىك بەتكەيىن رەسمي تۇردە قازاق حاندىعىنا قاراتتى. ابىلاي حان ولگەننەن كەيىن جەتىسۋ مەن تارباعاتاي جانە التاي قازاقتارىنا ابىلپەيىس حان بيلىك جۇرگىزدى. ابىلپەيىس حان ولگەننەن كەيىن ونىڭ بالاسى كوگەداي حان 1791 جىلى قىتايعا پروتەكتورات رەتىندە باعىنىپ التاي تاۋىنىڭ شىعىسى مەن كۇڭگەيىنە اباق كەرەي حاندىعىن قۇردى. 1871 جىلى رەسەي مەن تسين يمپەرياسىنىڭ ءوزارا كەلىسىمىندە شەكارا بەلگىلەرىن ورناتۋى، ءبىرتۇتاس وتىرعان قازاقتى ەكىگە ءبولىپ جىبەردى. ال، اباق كەرەي ەلى 1911 جىلعا دەيىن تسين يمپەرياسىنا باعىنىشتى بولدى.

سۋن ياتسين 1911 جىلى تسين يمپەرياسىن قۇلاتىپ، قىتايدى ءبىرتۇتاستاندىرۋ رەفورماسىن جۇرگىزگەندە، ونىڭ بۇل سۇرقاي ساياساتى التاي قازاقتارىنىڭ ىشكى ەگەمەندىگىنەن ايىردى. قىتايدىڭ بۇل رەفورماسىنا قارسى زۋحا باتىر مەن بوكە باتىر كوتەرىلىس جاسادى. الايدا، زۋحا باتىر مەن بوكە باتىر كوتەرىلىستەرى ستيحيالى تۇردە وربىگەن ەدى. دەگەنمەن دە قىتاي باسقىنشىلىعىنا قارسى ناتيجەلى كۇرەستى التايدا وسپان باتىر، ىلەدە سەيىت پەن اكبار جۇرگىزدى. شىنتۋايتىندا وسپان باتىر جانە سەيىت پەن اكبار باستاعان كوتەرىلىستىڭ بۇقارالىق سيپاتتا وربۋىنە قىتاي قازاقتارىنا الاش يدەياسىنىڭ تارالۋى مەيلىنشە اسەر ەتتى. دەمەك، «ءۇش وتاۋدىڭ» ءۇش ەلدى قاتار جايلاعان قازاقتىڭ باسىن قوسىپ، تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋدى مۇرات ەتۋى، تاريحي تۇرعىدان العاندا زاڭدى ساياسي ۇدەرىس ەدى ولاي بولسا، ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان الپىسىنشى جىلدارداعى «ءۇش وتاۋ» قوزعالىسىنىڭ وكىلدەرىن دە الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءتول ميراسقورلارى  دەپ قابىلداعان ءجون دەپ بىلەمىز.

ءتۇيىن

تۇپتەپ كەلگەندە ايتپاعامىز الاش جانە «ءۇش وتاۋ» قوزعالىسىنىڭ كوسەمدەرى مىرىشقا تۇيرەلىپ كوزدەگەن مۇراتىنا جەتە الماعانمەن، بۇگىندە ءۇش ەلدى قاتار جايلاعان قازاقتىڭ باسىن قوسۋ يدەياسى ءالى ءوز ومىرشەڭدىگىن جوعالتا قويعان جوق. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العانعا دەيىن الاش جانە «ءۇش وتاۋ» يدەياسىن شەت ەلدەردە قارىس قاناتباي، حاسان ورالتاي سىندى ازاماتتار ۇدايى ناسيحاتتاپ كەلدى. الاش جانە «ءۇش وتاۋ" يدەياسىن ناسيحاتتاۋ بۇدان ارىقاراي دا جالعاسىن تابا بەرۋگە ءتيىستى. ويتكەنى، الاش جانە «ءۇش وتاۋ» يدەياسى الەمگە تارىداي شاشىراپ كەتكەن ۇلتىمىزدىڭ قايتا ۇيىسىپ، كەمەلدەنۋىنە ارقاۋ بولا بەرمەك...

«Abai.kz»