قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىىى
ينستيتۋت جاقتان كەش تۇسە مىلتىق اتىسى جيىلەي ءتۇستى. سوعىستىڭ قايتا كۇشەيۋىنىڭ دەرەگى ەدى بۇل. ايەل قوناقتار شىعا جونەلدى. بىرگە شىعىپ ەسىگىن قۇلىپتاعان اقيا ۇيىنە قايتىپ كەلىپ كىرگەندە ينستيتۋتتىڭ تۇس-تۇسىنان كوپ قولدىڭ قاراما-قارسى اتىسى باستالدى. اتاكانىڭ ۇرانىمەن بىرگە زۆەس گراناتتار دا جارىلدى. «ءبىرىنشى مەن ءۇشىنشى» شابۋىلعا ءوتتى!» دەپ اقيا كەلدى كلەتكە. ىلە-شالا بۇكىل قالا كوتەرىلگەندەي، الىس-جاقىن، باتىس-شىعىس، تۇستىك-تەرىستىك تۇگەل اتاكا شۋىن كوتەردى. ماڭايداعى كوشەلەر تاسىر-تۇسىر جۇگىرىس، ات شابىسى، ايقاي-ۇرانعا تولدى. «سىرتتان قورشاعان اتىرەتتەر شابۋىلعا ءوتتى!» دەپ اقيانىڭ كۇلىمسىرەگەن شىرايى پۋلەموتپەن اۆتومات تاقىلداعاندا وشە قالدى. مەنى قۇشاقتاي الىپ ىشقىندى. «ەكىنشىنىڭ» سىرتتان كەلگەن كومەگىنە «ءبىرىنشى مەن ءۇشىنشىنىڭ» اشقان قىرعىن وتى ەكەندىگى بەلگىلى ەدى. وق تيگەندەردىڭ جان داۋىستارى شىققاندا اتاكا ۇدەپ، ارالاسا كەتكەندەي بولدى. تاسىر-تۇسىر، سارت-سۇرت سويىل-شوقپارلاردىڭ، كىجىنگەن بوقتىقتاردىڭ ءۇنى كۇشەيىپ، جاقىنداي بەردى قۇلاعىمىزعا. «قۋىپ كەلەدى «ەكىنشى» جەڭدى، جەڭدى!» دەدى اقيا. - «مىنە، وسى كوشەگە دە كەلىپ قالدى. ۇڭگىرگە تۇسپەي تۇرا تۇر، ءوتىپ كەتەر!»
ءىىى
ينستيتۋت جاقتان كەش تۇسە مىلتىق اتىسى جيىلەي ءتۇستى. سوعىستىڭ قايتا كۇشەيۋىنىڭ دەرەگى ەدى بۇل. ايەل قوناقتار شىعا جونەلدى. بىرگە شىعىپ ەسىگىن قۇلىپتاعان اقيا ۇيىنە قايتىپ كەلىپ كىرگەندە ينستيتۋتتىڭ تۇس-تۇسىنان كوپ قولدىڭ قاراما-قارسى اتىسى باستالدى. اتاكانىڭ ۇرانىمەن بىرگە زۆەس گراناتتار دا جارىلدى. «ءبىرىنشى مەن ءۇشىنشى» شابۋىلعا ءوتتى!» دەپ اقيا كەلدى كلەتكە. ىلە-شالا بۇكىل قالا كوتەرىلگەندەي، الىس-جاقىن، باتىس-شىعىس، تۇستىك-تەرىستىك تۇگەل اتاكا شۋىن كوتەردى. ماڭايداعى كوشەلەر تاسىر-تۇسىر جۇگىرىس، ات شابىسى، ايقاي-ۇرانعا تولدى. «سىرتتان قورشاعان اتىرەتتەر شابۋىلعا ءوتتى!» دەپ اقيانىڭ كۇلىمسىرەگەن شىرايى پۋلەموتپەن اۆتومات تاقىلداعاندا وشە قالدى. مەنى قۇشاقتاي الىپ ىشقىندى. «ەكىنشىنىڭ» سىرتتان كەلگەن كومەگىنە «ءبىرىنشى مەن ءۇشىنشىنىڭ» اشقان قىرعىن وتى ەكەندىگى بەلگىلى ەدى. وق تيگەندەردىڭ جان داۋىستارى شىققاندا اتاكا ۇدەپ، ارالاسا كەتكەندەي بولدى. تاسىر-تۇسىر، سارت-سۇرت سويىل-شوقپارلاردىڭ، كىجىنگەن بوقتىقتاردىڭ ءۇنى كۇشەيىپ، جاقىنداي بەردى قۇلاعىمىزعا. «قۋىپ كەلەدى «ەكىنشى» جەڭدى، جەڭدى!» دەدى اقيا. - «مىنە، وسى كوشەگە دە كەلىپ قالدى. ۇڭگىرگە تۇسپەي تۇرا تۇر، ءوتىپ كەتەر!»
- الەم كۇرەس توقتاتىلسىن!- دەپ ءدال وسى شاقتا كۇشتى ميكرافون ساڭقىلداي جونەلدى. - «جازالاۋشى ارميا شىقپاي تۇرعاندا» ەكى جاقتىڭ دا قۇرال تاپسىرۋىن، قالام كۇرەسىنەن باسقا كۇرەسكە جول قويىلمايتىندىعىن قايتالاپ-قايتالاپ جاريالادى. وعان قارسى «ەكىنشىنىڭ» ەلەكترلى كەرنايى ايقايلادى كوشەدەن.
- قالام كۇرەس ەستەرىڭە ەندى ءتۇستى مە! ءبىزدىڭ توڭكەرىسشىلەردىڭ قانىن توككەن قۇرالدار كىمدىكى؟... جولداستار، دوستار، تىڭداماڭدار ونى! شابۋىلقور قۇرالدى جاۋدان كەگىمىز قايتقانشا توقتامايمىز! قۋىڭدار، سوعىڭدار!... شاپقان قاسقىردى سوقپاساق، قاسقىر قايتا شابادى، شاعىڭدار قول-اياقتارىن!...
وسى كوشەگە «ەكىنشىنىڭ» زۆەس بوتەلكەسىنەن ۇشەۋى ءتۇسىپ جارىلدى دا ۋرالاپ قۋعاندار تاسىرلاتىپ وتە شىقتى. ەندىگى ءبىر ساتتە سوعىستىڭ بىزدەن الىستاڭقىراپ قۇلداپ كەتكەنىن ۇقتىق.
- بۇل كوشەدە ۇرەيلى قاراڭعىلىقتان باسقا ەشتەڭە قالماعانداي ەدى. تاماققا ەندى وتىرعانىمىزدا ىڭىرسىعان ءۇن ەستىلىپ، قاقپا ءالسىز عانا قاعىلدى.
- سوعىستا اۋىر جارالانعان بىرەۋ شىعار!- دەدىم مەن. ىڭىرسىعان ءۇن تاعى ەستىلىپ، قاقپا تاعى دا ءالسىز قاعىلدى. اقيانىڭ كوزى جالتاقتاي ءتۇستى.
- قاي جاقتىڭ ادامى ەكەندىگى بەلگىسىز، ەسىك اشپايىق، مۇندا كەلىپ ءولىپ قالسا، جالاسى بىزدە قالادى!
- سوندا دا كىم ەكەنىن بايقامايمىز با؟
- قورقامىن!- دەپ جىميدى اقيا.
- ولاي بولسا مەن ءبىلىپ كەلەيىن!
- بولمايدى، سەن شىقپا، داۋالعا شىعىپ قاراپ وتىرعان بىرەۋ بولسا، كورىپ قويادى! - اقيا شىعىپ كلەتتى قۇلىپتادى دا، ءوز ۇيىنە بارىپ كىردى. مەن شىراقتى ءوشىرىپ، كلەت تەرەزەسىنىڭ پەردەسى مەن پورتشكانى اشتىم.
قاقپا الدىندا جاتقان ادامنىڭ سىرتىنان بىرەۋ كەلىپ، تەرگەي باستاعانى ەستىلدى.
- مەن، مەن.. قۇلجان! - ىڭىرسىعان داۋىس جاۋاپ بەردى. - مەن... مەن.. وسى ءۇيدىڭ يەسىمىن!
تەرگەۋشى ساڭىراۋدىڭ قۇلاعىن قوس قولىمەن قورشاپ قاتتى ايقايلاپ سۇرادى.
- ولاي بولسا مۇندا نەعىپ جاتىرسىڭ؟... مۇندا نەعىپ جاتىرسىڭ دەيمىن؟
- قاتىنىم... قاتىنىم ەسىك اشپاي...
- جاڭاعى قاشقان جاۋدىڭ جورىعىنا قاتىناسقانسىڭ عوي؟... ءحۇڭيسانسسىنىڭ[1] جورىعىنا دەيمىن!
- ماۋجۋشي دە اعاتاي، ماۋجۋشي دە!... ماۋجۋشي الدىندا قاسام ەتەيىن، وعان مەن قاتىناسپايمىن دەگەمىن عوي، ماۋجۋشي!... ءحۇڭيسانسى مەنى تاڭەرتەڭ ەرتە ايداپ اكەتىپ، اباقتىعا قاماعان. سودان بەرى ءتىپتى كەشەدەن بەرى... ءتىپتى الدىڭعى كۇننەن بەرى اش ەدىم! ءوزىمنىڭ... ءاي ءوزىمىزدىڭ زۇڭارسى[2] ازات ەتتى عوي!..
- قايداعى سەنىڭ حۇڭارسىڭ؟ ءۇش كۇننەن بەرى ۇيىڭە كەلىپ تاماق ىشە الماعان سەبەبىڭ دە تۇسىنىكتى ەمەس پە!... ءجۇر ءبىزدىڭ شتاپقا باراسىڭ، تەكسەرەمىز!... ەي، ءبىزدىڭ شتاپقا بارىپ جاۋاپ بەر دەيمىن!
- اعاتاي دەدىم عوي، اعاتاي، جۇرە المايمىن!... اشتان... اشتان ولەمىن!
- جۇرە الماساڭ مۇندا قالاي كەلدىڭ، ءحۇڭيسانسى نەگە مىندەتپەن قالدىردى، تولىق اشكەرەلەتپەي قويا بەرمەيمىز سەنى، ءجۇر بىلجىراماي!... اقيا! -دەپ ايقايلادى تەرگەۋشى، بۇل ءۇيدىڭ جايىن بىلەتىن جىگىت ءتارىزدى. - اقيا اپاي!
اقيا كوشە جاق تەرەزەسىن اشىپ داۋىستادى.
- اقيا مۇندا!
- مىنا «كىسىڭىزگە» ەكى-ءۇش كۇندىك ازىق بەرىڭىز، تەكسەرىلەتىن ماسەلەسى بار، ۇيىنە، كىرگىزبەي اكەتۋگە تۋرا كەلدى!
- اقياش-اۋ، اكەشىم-اۋ مىنا كىسىگە مەنىڭ ءجونىمدى... قامالىپ شىققانىمدى ايتشى، ولەتىن بولدىم عوي، الىپ قالشى، الىپ قالشى!...
داۋىسى ارەڭ شىعىپ جالىنىپ جاتقان قۇلجانعا اقيا، قاقپادان بىردەمە شىعارىپ بەرىپ، قۇلىبىن قايتا سالدى. ايداۋشى ىسقىرىق تارتتى دا ىڭىرسىتىپ-شىقىنىتىپ سۇيرەي جونەلگەندەي بولدى ساڭىراۋدى.
قۇلجان قايتا سۇيرەلگەندى قويىپ، قازىر ولسە دە ءوزىنىڭ تۇرمىسىنا تيتتەي بايلانىسى جوق ىسپەتتى، اقيا كلەتكە سىقىلىقتاپ كۇلە كىردى. ماعان تاقالا كەلىپ وتىردى دا، كونياكتەن ءبىر-ءبىر ريۋمكا قۇيىپ قاعىستىرىپ ىشكەن سوڭ كۇرسىندى.
- الگى ەكى جەسىر ماقپال مەن كۇلان تۋرالى ەشتەڭە ەستىمەپتى!- دەدى سونسوڭ. ىزدەپ-سۇراستىرا ءجۇرىپ، ءبىر دەرەك تاپساق، ساعان دەرەۋ جەتكىزەلىك دەپ قايتتى. تاماق جەشى، بۇگىن جوندەپ تاماقتانباي قالدىڭ!... بۇل ايەلدەر توسىننان سۇراعاندا بىلمەي قالعانىمەن ىزدەگەندە جەر استىنداعىنى ەستيتىن سۇمدار. ارقايسىسىنا وسىلاي تاپسىرا بەرسەك، تاپپاي قويمايدى!... كەل، بۇگىن مەن دە شارشادىم، ەندى ءبىر-ءبىر ريۋمكا الايىق!..
- ءسويتىپ، گۇلنيسا نە بوپتى دەدىڭ؟
- ول، اسقان جۇرەكتى قىز ەكەن. مىقتى جىگىتتەردەن جيىرما شاقتىسىمەن بىرلەسىپ، ۇلكەن قىزمەت ىستەپتى. كوشەگە ۇكىمەتكە قارسى كوپتەگەن ۇران، ءتىپتى بىرقانشا جارناما شىعارىپ، «وڭشىلدار» مەن «ۇلتشىلداردى» اقتاپتى.
- اتتارىن اتاپ اقتاپ پا؟
- بۇل ءوزى ءۇش جىلعا سوزىلعان قوزعالىس بولدى. العاشقى كەزدە ارقايسىڭدى جەكە-جەكە اتاپ جازىپ، قىلمىسسىزدىقتارىڭدى دالەلدەپ جۇرگەنىن ەستىگەنبىز. كەيىن جالپىلاستىرىپ اقتاپ، ۇكىمەتتى جەندەتتەرىمەن قوسىپ سىنداي بەردى. حالىقتىڭ قاشان بولسا دا كەك الماي قويمايتىندىعىن ايتىپ، دەرەۋ بوساتۋلارىن ۇزدىكسىز تالاپ ەتتى. توبىندا باسپاحانا نابورشيكتەرىنەن دە بىرنەشەسى بار ەكەن. جارنامالارىن باسىپ كوبەيتىپ، قولدان-قولعا وتكىزىپ تاراتا بەرىپتى. ساقشى ورىندارى تىڭشىلارىن قاپتاتىپ ءجۇرىپ، جىگىتتەردى 63-جىلى جازدا قولعا تۇسىرگەن. گۇلنيسا سولاردىڭ بايلانىپ جاتقان ۇستىنە بارىپ ءوزىن اشكەرەلەپ، بىرگە بايلانىپتى دا بارىنە جاۋاپ ۇيرەتىپ بولىپتى: «بار قىلمىستى ماعان جاۋىپ، سۇيەم-تيەم دەگەنىمە الدانعان بولىپ قۇتىلىڭدار! سەندەرگە قولدانعان جازانى ماعان قولدانا المايدى» دەپتى. تەرگەۋ باستالعاننان جىگىتتەر دە قىز دا وسى جاۋاپتان تانباي قويعان ەكەن. جىگىتتەر ەكى اي-ءۇش ايدان قالماي، تۇگەل اقتالىپ شىعىپتى. ال، سول ارەكەتتەگى بار قىلمىستى ءوز موينىنا العان گۇلنيساعا نە ۇكىم شىعارعانىن بىلمەدىم. تىرىلىگىنەن ەشقانداي دەرەك جوق. - اقيا ءسوزىن وسىلاي دوعاردى.
- اتتەگەنە!- دەپ قالدىم، قاتتى ءتۇيىلىپ. حالىقتىڭ بىرقانشا ازاماتى ءۇشىن قۇرباندىققا جاراعان اياۋلى ارۋدى قيماي قينالدىم. جۇرەگىمە ءبىر كەسەك شوق ءتۇسىپ كەتكەندەي سەزىلدى. جاستىققا قيسايا كەتىپ دوڭبەكشىدىم. ءدال قازىر ونى ەڭ ادال ەل باتىرىنان نەشە ءجۇز جىگىتكە تەڭدەستىرمەيتىندەيمىن. قادىر-قىمباتى اسىپ تۇرعان جاس سۇلۋدىڭ سوناۋ ءبىر شاقتا بۇكىل ءومىر قىزىعىن، ءتىپتى ار-نامىسىن دا ماعان ارنايتىندىعىن ايتقاندا، ساناسىنا كورسە قىزارلىقتىڭ لاپ ەتپە جالىنى قوسىلىپ كەتتى مە ەكەن دەپ جورىعانىم بار ەدى. ادامسۇيەر كۇرەسكەردىڭ مۇنداي، ەش قوسپاسىز التىن جۇرەگىن تولىق باعالاي الماپپىن عوي!...
تاڭىرقاي قاراپ قالعان اقيا، قازىر مۇنداي قاتەرلى ىسپەن قولعا الىنعانداردىڭ، اشىق-جاسىرىن ولتىرىلۋشىلەردىڭ دە كوبەيىپ كەتكەنىن ايتقاندا باسىمدى كوتەرىپ الدىم. تاعى قۇيدى كونياكتى، ءۇنسىز قاعىستىرىپ ىشتىك.
- گۇلنيسا، ەگەر ولسە دە نەداۋىر ءىس ىستەپ، بىرقانشا ازاماتتى قۇتقارىپ ءولدى. كوپشىلىك جۇرەگىندە جاسايتىن ارداقتى قىز بولىپ قالدى عوي! -دەپ كۇرسىندى اقيا ازدان سوڭ. - ال، مەن وپاسىز اتالىپ، ءوز نامىسىمنان عانا ولەر شاعىمدا سەن كەلىپ قالدىڭ. ايتپەسە، اراقكەش قۇلجان مەن ماقۇلبەكتىڭ ارام باستارىن مۇجىپ ءولۋدى عانا ارمانداپ جۇرگەنمىن!
- وسى ساسىعان ەكى جەمتىكپەن قۇنىڭ تولەنەر مە ەدى سوندا؟- دەگەنىمدە كۇلىپ جىبەرگەن اقيا الدىما قۇلاي كەتتى.
- مەنى سول ەكى جاۋىڭدى ءولتىرىپ ولۋىمە دە قيمايدى ەكەنسىڭ!..
- سولاردىڭ ولگەنىنەن وسىلاي عانا «ءتىرى جۇرگەنى» جاقسى ەمەس پە!... مۇنان سوڭ قۇلجاننىڭ كۇتىمىن ءبىراز جاقسارت، شەگىنە جەتىپ قاپتى!
- ماقۇل، اراق جاعىنداعى كۇتىمىن تولىقتايىن، حى-حى-حى-ھى-ھى-ھى...
- جوق، تاماق جاعىنان تولىقتا!
- تاماق جەمەيتىن ءوزى!
- تاماق جەمەسە، اراق بەرمەيتىندىگىڭدى ايتىپ شارت قويمايمىسىڭ!
- جانىم-اۋ ەندى وسى جالاقورىڭا دا جانىڭ اشىپ وتىر ما!... ءيا مەنى، ازابىن تارتا ءتۇسسىن دەيسىڭ بە؟ - اقيا موينىما اسىلا ءتۇستى.
- جوق، ەكەۋى دە ەمەس!... نە قالدى ەندى بۇلاردا، زيانىن ەندى تيگىزە المايتىن بولعان سوڭ تەز ولە سالۋىنا سەبەپ بولۋدىڭ قاجەتى نە!... تىرىلىكتەرىندەگى ءوز «ەڭبەكتەرىنىڭ» جەمىسىن جەپ، كورگىسى كەلگەن قىزىقتارىن كورسىن دە!
- بۇل جونىندەگى ۇكىم وزىمنەن-اق شىقسىن، سەن ارالاسپاشى!
- ءدال وسى كەزەڭدە ءولىپ قالسا، الداعى ىسىمىزگە كەسىرى تيمەي مە!
- تيمەيدى!... مۇنى مەن دە ءوز قولىممەن ولتىرمەكشى ەمەسپىن. بىراق اتا-باباسى كورمەگەن «راحاتتى» كورسەتەمىن. وعان سەن ءىش جيۋشى بولما!... ماقپال ەكەۋىڭنىڭ تابىسۋىڭا تيتتەي دە بوگەتى بولمايتىن مەنىڭ بۇل ىسىمە سەن دە بوگەت بولما جانىم، ماقۇل ما!... ءجۇر، مەنىڭ كەرەۋەتىمە بارىپ جاتايىق!
- اناۋ ءيتىڭ جاتقان توسەگىڭە جاتقىزباقپىسىڭ؟
- جوق، ونى ءوز كەرەۋەتىمە ءبىر رەت تە جاتقىزىپ كورگەن ەمەسپىن!... جۇرە عوي، بۇگىن قاۋىپتەنەتىن ماسەلە دە جوق!...
بۇرىن ءوزىم قوناق قابىلدايتىن ءىسحاناما كىرىپ، اقيا جايعان توسەككە شەشىنىپ جاتتىم. ءيىس مايىن شاشىپ، ءىش كويلەكپەن عانا كەلىپ كىردى ول. لەبىمەن دە، ءبادان نۇرىمەن دە، ىرىقتىلىعىمەن دە ماقپالىمدى ەلەستەتىپ بەيعام القىنا، كۇلە كىردى قوينىما. بىراق تەمىر قاقپا سول ساتتە تىقىلداپ، جات توسەك ەكەندىگىن جارق ەتكىزگەندەي بولدى. سەلك ەتە ءتۇسىپپىن. اقيا شىراقتى وشىرە قويىپ، «جاتا بەر!» دەي تۇرەگەلدى. پورتۋشكا اشىپ قويىپ تىڭداپ، تەمىر قاقپا ءۇشىنشى رەت تىقىلداعاندا زەيىل ۇنمەن داۋىستادى.
- بۇل كىم؟
- مەن، ماقۇلبەك!... اش ەسىگىڭدى!
- اشپايمىن، قۇلجان جوق، سۇراققا اكەتكەن!
- نە سۇراق؟- ماقۇلبەكتىڭ داۋىسى قالتىراپ، تىم باسەڭ جالىنىشپەن شىقتى ەندى. - اششى، اعاتاي، قارىزعا جارتى بوتەلكە عانا اراق شىعارىپ بەرشى، كەتەيىن!
- اراق جوق، جوعال ءارى، اراق دۇكەنى ەمەس بۇل! قاي ۋاقىتتا كەلىپ تۇرعانىڭدى بىلەسىڭ ءوزىڭ، دەرەۋ قايت!
- ەي اقشى، ەي، تىڭداشى! مەن جاڭا شىقتىم سول سۇراقتان. قۇلجاندى قاماپ قويعانىن حابارلاپ پارتكومعا تەلەفون بەرە قويساڭ، دەرەۋ بوساتادى، ۇقتىڭ با ءبىزدىڭ كىم ەكەنىمىزدى! ەي اقشى، ەي، وسى جاقسىلىعىم ءۇشىن!... تىم بولماسا ءبىر ريۋمكا اكەلىپ بەرشى، ءۇش كۇن بولدى تاتپاعانىما، اعاتاي، وڭەشىم قاتىپ قالدى!.. اعاتاي دەدىم عوي، اعاتاي!
- ءۇي كەت دەپ تۇرمىن مەن ساعان، بۇل تىلەمشىلىگىڭدى قازىر بارىپ حابارلاسىن دەمەسەڭ، جوعال!
- ماقۇل-ماقۇل، يت قاتىن بولدىڭ عوي سەن دە!-ماقۇلبەك وسى سوزبەن جوعالدى.
- مەنىڭ ادام بولاتىندىعىمدى مىنا ماقۇلىقتىڭ وسى قارعاۋىنان دا تۇسىنگەن شىعارسىڭ! - قوينىما تىعىلا كىرىپ كۇلدى اقيا.
- قاپيانى جىنداندىرعان سوڭ مۇنىڭ العانى قانداي ايەل بولدى؟- دەگەن ساۋالىم اقيامەن بىرگە بۇكتەتىلىپ قالىپ، ەكى-ءۇش مينۋتتان سوڭ جاۋابىن ارەڭ تاپتى.
- الگى ءبىر... مەكتەپتى قاپيالاردان ءبىر جىل كەيىن بىتىرگەن... جۋانسارى كەلىنشەك،- دەدى اقيا، ەسىنە ارەڭ كەلتىرگەندەي ءۇزىپ-ءۇزىپ، ەنتىگە سويلەدى. سول شاقتا... كورگەن دە شىعارسىڭ... قازىر بورسىقتىڭ ءدال ءوزى... ءبىر ەردەن شىعىپ كەلىپ وقىعان.. ول دا «قىپ-قىزىل اپتىق» بولاتىن. ماقۇلبەككە شەكسىز رازىلىعىمەن ءتيىپ ەدى. شەكسىز سورعا باتقانىن العاشقى ايىندا-اق ءبىلىپ، «سۇيىكتىسىنىڭ» باسىن اراق بوتەلكەسىمەن جاردى. سودان بەرى كۇندە توبەلەس. ءبىر كۇنى ءبىرىنىڭ ءجۇزى، ءبىر كۇنى ەكىنشىسىنىڭ ءجۇزى، كەيدە ەكەۋىنىڭ ءجۇزى بىردەي كوگەرىپ شىعادى. ول ەكەۋىنىڭ مىنا قۇل ەكەۋمىزدەن ءبىر عانا ايىرماشىلىعى - ەكەۋى تەڭ ماس. ماقۇلبەكتىڭ كورسەتكەن «راحاتىنا» شىداماي، قىساسپەن ءىشىپ ءجۇرىپ، ول دا ماسكۇنەم بولىپ كەتكەن.
- قۇلجاننان سەنىڭ دە تارتىپ ىشكەن كۇندەرىڭ بولىپتى عوي. ال، ۇرىسقاندا قايسىنىڭ كوبىرەك جەڭدىڭدەر؟
- العاشىندا مەن ونىمەن تەڭدەسكىم كەلمەي، جاباتىن دايار جالاسى بولعاندىقتان قورقىپ ءجۇردىم. ايتەۋىر اراقپەن الداپ قانا الىسىراق جاساپ كەلدىم. سوندا دا تاياقتى از جەگەنىم جوق: اراق، ءيا شاي سۇراپ شاقىرعانىندا قارسى ۇيدەن تەز شىعا الماسام-اق باسىما تاياقپەن شاق ەتكىزەدى. شاشىمدى قانعا بوياپ تالاي رەت جاردى. «قاي بايىڭنىڭ قۇشاعىنان شىعا الماي قالدىڭ» دەيتىن ايىبىن ۇرىپ الىپ تاعادى. سونىسىنان جانىم كۇيىپ، مەن دە باسسالىپ بۋىندىراتىن بولدىم. وقىس ۇرعىزىپ الماۋدىڭ ءادىسىن تاپقانىمنان سوڭ عانا بۋىندىرۋىم ازايدى: جاتىن ورنىن ءتىنتىپ، تاياقتارىن جيىپ الىپ، ۇيىنە، كوسەۋ دە قالدىرماي كەتەتىن بولدىم. كەيىن قوينىنا جۇدىرىقتاي-جۇدىرىقتاي تاس الىپ جاتاتىن كۇندەرى دە بولدى. بايقاۋسىزدا سول قۇرالىمەن دە ەكى-ءۇش رەت ۇرىپ الدى. ودان ساقتانۋ ءۇشىن قولشىراق جاعىپ كىرەمىن دە سۇراعانىن، قولىن كوتەرتىپ قويىپ بەرىپ شىعامىن. بىراق، ەڭ سەنىمدى ءادىس، ماعدىرىنان ايىرىپ، ماس قىپ تاستاۋ ەكەن. قازىر جيىرما-وتىز گرام اقپەن-اق ەسەڭگىرەيدى. ول بولماسا قاتەرلى. ال، اراق كوبىرەك بەرىلسە ءتىپتى اۋرە. الدى-ارتىنان جىبەرىپ، ماڭايىن تۇگەل بىلعايدى. سوندىقتان، ءوزى اكەلگەن اراقتى مەن دە ىشكەن بولىپ الىپ كەتەتىن بولعانمىن (ونىڭ «اراعىمدى تارتىپ ءىشتىڭ» دەيتىنى سول). تاڭەرتەڭ سىرتقا شىعارىندا ونىڭ قالتالارىندا ءتيىننىڭ تەگەرشىگى دە قالمايدى.
- بۇدان قۇتىلۋ جولىن ىزدەمەدىڭ بە؟
- مۇنىمەن تۇرمىس قۇرعان كۇنىمنەن باستاپ مەنىڭ مىنەز-قۇلقىم كەكتىڭ ۇستەمدىگىندە عانا قالعان. بىراق، ءولتىرىپ قۇتىلۋعا دا، اجىراپ قۇتىلۋعا دا جاعداي تۋىلماي كەلەدى. ەڭ تىنىشى، كوشەدە ولسە ەدى!... العاشقى كەزدە ءوزىمدى ولتىرۋگە دە وقتالىپ كوردىم. ءوزىمدى ولتىرسەم، كەك ۇستىنە كەگىم قالادى ەكەن. ال، «ساسىعان ەتكە بورسىعان ماي» بولايىن دەپ جامان ستيلگە اۋىسسام جۇرت الدىندا، وقۋشىلارىم الدىندا ماسقارا بولۋ ءتىپتى قورقىنىشتى!...
- مەنىمەن بۇلاي جاتۋىڭ جامان ستيل ەمەس پە؟
- سەنىمەن مەنىڭ قازىرگى جاعدايىمىز دا بۇدان ۇلكەن باقىت جوق!- اقيا قۇشىرلانا ايمالاپ الىپ، ويناقى قۋانىشتى ۇنىمەن جالعاستىردى ءسوزىن. - ۋاقىتتىق بولسا دا مەن ءۇشىن ومىرلىك جىگەر باعىشتايتىن ءۇش ءتۇرلى جەڭىس قالۋى مۇمكىن!
- قالاي؟... قانداي جەڭىستەر ول؟
- قازىر ايتا المايمىن!- اقيا سىقىلىق قاقتى، ايمالاي ءتۇستى. - مۇنىم ءۇشىن... مۇنىم ءۇشىن جالعىز-اق، اياۋلى ماقپالدان كەشىرىم الا السام بولعانى!... ارمان دەگەن دە ءار ءتۇرلى جولمەن ورىندالادى ەكەن عوي!...
تاڭەرتەڭگى شايدى كىلەتتە ءىشتىم دە تارىمنان كەلگەندەگى سيقىما قايتا كەلىپ، ءبىر بالداق، ءبىر تاياقتى قولىما قايتا الدىم. اقيا قاقپادان شىعىپ بارلاپ تۇرىپ ىم قاققاندا شويناڭداي جونەلدىم. ول سىق ەتىپ كۇلىپ جىبەردى دە، سۋىرشا لىپ ەتىپ كىرىپ، قاقپاسىن جاۋىپ الا قويدى.
مەن تارىمنان كەلىسىممەن توقتى ءباسيتتىڭ ءۇيىن ەكى كۇن پانالاپ، اسقار تۋىلعان شاقتا قولعابىسشى بولعان ۇيعىر كەمپىردىڭ شەت كوشەدەگى ءۇيىن تاۋىپ العانمىن. بۇگىن سوندا قايتا شويناڭداپ باردىم. كەمپىردىڭ ماقپالدان حابار تابا الماعاندىعىن بىلگەن سوڭ جەتەرلىك اقشا بەرىپ، ەكى مىندەت تاپسىرىپ شىقتىم: ءبىرى، گۇلنيسانى اۆتونوم رايوندىق ءبىرىنشى تۇرمەدەن ىزدەپ، تابىلسا، نەمەرەلەس اپەكەسى اتىمەن تاماق كىرگىزۋ. ودان ماقپالدى سۇراۋ. ەكىنشى مىندەت، ماقپالدىڭ قايدا ەكەنىن گۇلنيسا بىلمەسە سانجى، قۇتىبي اۋداندارىنداعى ەرىكسىز ەڭبەك مايداندارىنان ىزدەۋ.
ءتۇس اۋا ول ۇيدەن شىعىپ، توقتى ءباسيتتىڭ ۇيىنە باردىم. ول، اڭدۋشىلاردان سەكەم الىپ، بالا-شاعاسىنىڭ قاسىنا ەل جاتپاي كەلە المايتىن بولىپتى. اتىمدى اتاماي جازىپ كەتكەن قىسقاشا حاتىن وقىدىم. اقشا كەرەك بولسا، ايەلىنەن تارتىنباي، كەرەگىمشە سۇراۋىمدى ەسكەرتىپتى دە قازىرشە ءۇش ايماق جاققا جۇرمەۋىمدى قاتتى تاپسىرىپتى. «ۇلكەن جول تۇگىل، باسىپ وتەر جەر جوق» ەكەن. كۇنباتىس جاققا بەتتەگەن جەرلىك ادام ءسوزسىز قولعا الىنسىن دەگەن بۇيرىق، كوممۋنانىڭ كىشى اتىرەتتەرىنە دەيىن قاتال تاپسىرىلپتى. ءۇرىمجى سىرتىنداعى حالىق جاساقتارىنىڭ نەگىزگى مىندەتى سونداي ساياقتاردى ىزدەۋ ەكەن. ەگەر بىرەۋىن قويا بەرسە، سوۆەت شۋجىڭجۋيىنا بايلانىسقان ساتقىن رەتىندە قولعا الىنىپ، شپيون قولعا تۇسىرگەنىنە مول سىيلىق بەرىلەتىن بولىپتى.
توقتى احۇننىڭ ءوزىنىڭ كۇن كورۋ احۋالىن سۇراعانىمدا «جاقسى» دەپ كۇلىمسىرەدى ايەلى. بىراق ەرىنىڭ قولعا ءتۇسىپ قالۋىنان قورقاتىندىعىن جىلامسىراپ كۇبىرلەپ قانا ايتتى.
وسى رايونداعى باستاۋىش مەكتەپتىڭ بۇرىنعى عىلىمي مەڭگەرۋشىسىنىڭ قازىر كانىگى ۇرى بولىپ جۇرگەنى، حاتىنان دا ايەلىنىڭ قاۋپىنەن دە ايقىن بايقالدى. وزىنە مەن دە قىسقاشا حات جازىپ، بالا-شاعامنان ءالى دە دەرەك تابا الماي جۇرگەن احۋالىمدى باياندادىم دا مەنىڭ تۇرمىسىما قازىرشە قاراجاتتىڭ قاجەتسىزدىگىن ايتىپ، ءوز ارەكەتىنە ساقتىقپەن قاناعاتتى بەكەم ۇستاۋىن ەكى رەت قايتالاپ تاپسىردىم. زاۋلىعالام وزىمەن كۇندىز سويلەسۋىم قاجەت بولا قالعاندا قايدان ىزدەيتىندىگىم دە سۇرالدى.
ول ۇيدەن شىعىپ قيرالاڭداپ بارىپ ۇلكەن كوپىردەن ءوتتىم دە ءتورت كوشەنى ايلانا شويناڭدادىم. بۇگىن اياز سىنىقتاۋ بولسا دا سۇرلانىپ العان اسپاننىڭ جالعىز كوزى قىزارىپ، قىدىرستانا قارايدى. الدە كىمدە ايىقپاس كەگى بارداي، تىم اشۋلى سياقتى. اسپاننىڭ سول رايىنان قورىققانى ما ەكەن، ۇلكەن كوشەدەن ادام سيرەك كورىندى. ولاي-بۇلاي وتكەندەرىنىڭ كوبى ماۋزىدۇڭ زناگىن ومىراۋلارىنا مەن سياقتى سامسىتىپ العان شال-كەمپىر. سول قۇدىرەتتەرىنە سيىنىپ شىققانداي. كورىنگەننىڭ بارىنە ۇزىندىلەرىن سالەم بەرگەندەي يىلە وقىپ، جالباراقتاي وتەدى. جەڭدەرىنە قىزىل شۇپەرەك كيىپ العان جاساقتارى جۇگىرىپ وتە شىعادى دا لەزدە عايىپ بولادى.
- «حالىق ءۇشىن ىستەلىك!» جاقسى ماحوركا بار، كەرەك بولسا سوڭىمنان ەرىڭىز!- دەپ ءبىر شال الدىمنان تەڭسەلە ءوتتى.
- ماۋجۋشي تۇمەن مىڭ جاساسىن! كيلوسى قانشا؟ -دەپ مەن سۇرادىم.
- ارزان، جەتپىس يۋان عانا!
ءبىر جارىم يۋاندىق تەمەكىنىڭ جەتپىس يۋانعا شىعىپ الىپ، «ارزان» اتالۋىنا ىزالانىپ كەلە جاتقانىمدا ودان دا سۇمدىعىن كوردىم: ءبىر كەمپىر ارتىمنان قۋىپ جەتىپ قوينىنا قاعازدارىن جۇقا الاقانداي عانا اق ناندى جىلت ەتكىزدى.
- «جەكەلىككە قارسى تۇرىپ، ءشۋجىڭجۋيدى سىندالىق! ساتىلاتىن نانىم بار، قازىر باسقا جەردەن تابىلمايدى. انەۋ بۇرىلىسقا بارىپ الىڭىز!- دەدى.
- «ءبىرىنشى قيىنشىلىقتان، ەكىنشى ولىمنەن قورىقپالىق!» باعاسى قانشا؟
- بازار باعاسىنان دا ارزان. اق نان ون يۋان، جۇگەرى نانى بەس يۋان عانا!...
- «جەكەلىككە قارسى تۇرىپ، ءشۋجىڭجۋيدى سىندايتىن ادام ءبىر جاپىراق ناندى مۇنشالىق قىمباتقا ساتا ما؟- دەپ سىناي قارادىم كەمپىردىڭ جۇزىنە.
- دادا، وسى باعا دا تابىلعانىنا دا تاۋبە دەڭىز!... مىنا جاقتا اتىلىپ جاتقان مىلتىق داۋىسىن ەستىمەدىڭىز بە؟ اشارشىلىق ۇستىنە سوعىس بولىپ جاتقان قالادا مۇنان ارزان نان تابا الماي اشتان ءولىپ قالاسىز، الىستان كەلگەن ءمۇساپىر ۇقسايسىز، تابىلعانىن الىپ كەتىڭىز!...
الپىس نەشە جاستاعى كەمپىردىڭ «دادا» دەپ اتاعانىنا قۋانا شويناڭدادىم. قالانىڭ باتىس-سولتۇستىك جاعىندا اتىس ۇدەي تۇسكەندەي، ەندى انىق ەستىلدى. وڭتۇستىك داربازاعا جاقىنداي بەرگەنىمدە ەلۋ شاقتى ۇزىن قالپاقتىنى قىزىل قورعاۋشىلاردىڭ سارتىلداتىپ ساباپ قۋىپ كەلە جاتقانى كورىندى. كوبى حانزۋدان شىققان «وڭشىلدار» كورىنەدى. دەنەلەرىندەگى جاراقاتتارىنىڭ قانشالىق ەكەنىن، نايزادان قيپاقتاپ، جان ۇشىرا جۇگىرىپ كەلە جاتقان بەيشارالاردىڭ وزدەرى بىلەر، جۇزدەرىندەگى قىزىلالا، كوگالا تاڭبالار ادام باققىسىز. ولارعا ىلەسە الماي جىعىلعان بىرەۋىن ەكى قىزىل قورعاۋشىنىڭ تەپكىلەپ-جۇلمالاپ تۇرعىزا الماي جاتقانى كورىنىپ ەدى. مەن شويناڭداپ جاقىنداي بەرگەنىمدە جاتقان قالپاقتىنى سۇيرەپ، وڭتۇستىك داربازانىڭ ءبىر قالتارىسىنا اپاردى دا مۇرنىنا پاۋجاڭزى[3] تىقتى. بىرەۋى شاقپاق شاعىپ، بىلتەسىنە وت تۇتاتتى. «ەندى تۇرەگەلمەگەنىڭدى كورەيىك!» دەپ وت تۇتاتۋشى شەگىنە بەرگەنىندە تارس ەتە ءتۇستى پاۋجاڭزى. نەداۋىر قاتتى داۋىسپەن جارىلدى. شالقاسىنان جاتقان قالپاقتى ءبىر ءتۇرلى ايانىشتى ءۇن شىعارىپ ىرشىپ تۇرماق بولدى دا اۋىزىن جالعىز-اق اشىپ جان ءۇزدى. كەكتەرى ەندى قايتقانداي كۇلكىمەن بىردەمە دەسكەن ەكى قىزىل قورعاۋشى ماعان ءبىر-ءبىر قاراي سالا الگى تىزبەكتىڭ سوڭىنان جۇگىرە جونەلدى.
ولگەن قالپاقتى ءبىر قوزعالىپ قالىپ جان ۇزگەندە مەن ىشقىنىپ قالىپپىن. سول قىلمىسىم ءۇشىن ولىككە قاراماي، جەدەلىرەك شويناڭداپ، وڭتۇستىك داربازادان الىستاپ كەتۋگە اسىقتىم. ءوز قىلمىستارىن جاسىرۋ ءۇشىن ەكى قانىشەردىڭ مەنى دە ولتىرە كەتۋى قيىن با!...
جەڭدەرىنە قىزىل بەلگى تاعىپ، قىزىل قورعاۋشى سيقىنا ەنىپ العان سارى كيىمدى جاستاردىڭ كوبى ۇيىمداسقان ۇرىلار ەكەن. كۇندىز جالعىز-جالعىزدان عانا جورتىپ ءجۇرىپ، كەشتە جاراتىن ساۋدا دۇكەندەرى مەن سكلاتتاردى بارلايتىن سياقتى. ۇلكەن كوشەمەن ورلەپ بارا جاتىپ، سونداي جورتۋىلشىلاردىڭ بىرنەشەۋىنىڭ ارەكەتىن كوردىم. ءار كوشەمەن جۇگىرىسىپ كەلىپ، ءبىر تۇيىلىستە ۇشقاسا قالادى ەكەن دە. توناماق ورىندارىن ءبىر-بىرىنە كورسەتە كەتەدى ەكەن.
اقشا - قازىنالى، مۇلىكتى جەكە سەميالارعا بارىنەن وسىلار قاتەرلى كورىندى ماعان. ويتەتىنى، وزدەرىن تانىپ قالعان ادامدى ولتىرە كەتۋدى قاراقشىلار ۇمىتپاسا كەرەك قوي. ال، حالىققا جاماناتتى بولىپ قالعان قۇلجان تارىزدەستەردىڭ ۇيلەرىن نە وڭدىرماق!... اقيامەن اقىلداسىپ ساقتىق ءۇشىن كەشتە ىڭعاي ۇڭگىرگە تۇنەۋدى ويلاي قايتتىم.
ۋادە بويىنشا ىمىرت ۇيرىلىسىمەن جەتتىم قاقپاعا. حاۋىپتەنبەي كىرە بەرۋدىڭ بەلگىسى رەتىندە ءسال عانا اشىپ قويىپتى. ەپتەپ باسىپ بارىپ، كلەتكە كىرىپ الدىم. اقيا جۋىناتىن سۋدى دا جىلىتىپ قويعان ەكەن. قاقپانى قايتا قۇلىپتاپ كىرە سالا ساقال-مۇرتىمدى سىپىرىپ قولىما بەردى دە شەشىندىرىپ جۋىندىردى.
- شالا ولىگىم ءتۇس ۋاقىتىندا كەلگەن. تاماقتاندىرىپ الىپ قايتا ءولتىردىم، قاۋىپتەن بە!-دەپ كۇلدى اقيا، كيىمىمدى اۋىستىرىپ جاتىپ. ءوزى بۇگىن تولىق جاسانىپ-بەزەنىپ العان ەكەن. قىز كەزىندەگى وڭىنە كەلگەندەي قۇلپىرا ءتۇسىپتى. سول كەزدەگى كوفتا-يۋپكاسى قازىرگى تولىق دەنەسىنە تارلىق ەتىپ تىرسيىپ تۇر. سايلارى - سايشا، ءدوڭى - دوڭشە، بار-مازىرىمەن كورىندى كوزىمە. - قالاي، بۇرىنعى اقيا تانىلاما ەكەن؟- دەپ كۇلدى. قاراي بەرگەنىمنەن قىمسىنا سىقىلىقتادى.
- تانىلعاندا قانداي، ءجۇزىڭنىڭ بۇرىنعى شىرايىن تاپقانىنا قۋانىشتىمىن! جالعىز-اق، ومىراۋىڭا قوس حانتەڭگىر[4], قۇيرىعىڭا ەۆەرەست ورناعانداي عانا پارقى بار ەكەن!
- ءى...ءى!- دەپ ەركەلەي اسىلدى موينىما. قۇشاعىما تارتا بەرگەنىمدە بۇلقىنىپ قايتا شەگىنە قويدى. - شاتاق شىعاراسىڭ، تاماق ىشەيىك!... كەيىنىرەك!... تويىمدا كورمەگەن قىزىقتى ەندى كورە تۇسەيىن دەگەنىم قاتە ەمەس شىعار؟ جارالى جۇرەگىمىزدى وسىلاي جاماي تۇرايىق تا. سەن ءالى دە جىگىت قالپىڭدا ەكەنسىڭ!... بۇگىن ءۇش «جەسىردى» شاقىرىپ سويلەستىم. ماقپال جونىندە بۇلار دا حابارسىز ەكەن. ولارعا دا مىقتاپ تاپسىرىپ قايتاردىم. قوناقتاردى جونەلتكەن سوڭ ماقپال كەلگەنشە سەنىڭ كوڭىلىڭدى قايتسەم جۇدەتپەي ساقتارمىن دەگەن قاممەن وسىلاي جاساندىم. «ەبەرەست» پەن «حانتەنگىر» اۋاسى تازا تاۋلار عوي، ونىڭ ايەلگە ورناعانى جامان ەمەس بولسا كەرەك، ايتەۋىر شالشىق كول ورناماعانىنا سەنىمىم تولىق. سولاي شىعار؟
بۇل سوزىنە قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردىم دە ۇيىندەگى قۇلجان ەسىمە ءتۇسىپ اۋزىمدى باسا قويدىم.
- سەن «ماپەلەپ» وسىلاي تاپ-تازا قالپىڭدا كورىستىرگەن قۇدايعا دا، قۇلجانعا دا راحمەت! -دەگەنىمە اقيا ساقىلدادى. - مەنىڭ كوڭىلىمدى كوتەرەمىن دەپ كوپ جۇمىس تابا بەرمە، اقياش!... ءوڭىم تۇگىل تۇسىمدە كورۋدى قالامايتىن قۇرتتى كولدى تارىمنان كورىپ كەلگەنمىن. ال، سەن دەگەن بەزەنبەسەڭ دە ەرتەگىدەگى پەريزاتتايسىڭ. كوزىڭە ماقتاعانىم ەمەس.. ءالى دە ەرگە تيمەگەن سياقتىسىڭ!
- سەنىڭ اۋزىڭنان وسىنداي ماقتاۋدىڭ شىققانى ءۇشىن!- اقيا قۇيۋلى ءبىر ريۋمكا كونياكتى كوتەرىپ سالدى دا كوز جاسىن پارلاتىپ جىبەرىپ كۇلدى. ماعان ءبىر ريۋمكانى تولتىرا قۇيىپ ىشكىزىپ، - ەندى ىشپەي قويا تۇرالىق!- دەدى. جاۋدىراي قاراپ وتىرىپ تاماق جەگىزدى. مۇڭلى كوزىنىڭ نە ءداۋىر ۇزاق قادالعانىن ءوزى سەزبەگەندەي. - پەرىشتەم!- دەپ كۇبىرلەگەنىندە ءوزى سەلت ەتىپ ويانعانداي بولدى. - مەن اناۋ ولەكسەنى ءبىر بايقاپ كەلەيىن! - ورنىنان جاس قىزشا سەكىرىپ تۇردى. سىرتىنان ەسكى پلاشىن كيە سالا كىلەتتەن شىعىپ، ەسىگىن سىرتىنان قۇلىپتاي جونەلدى. مەن تەرەزە الدىنا باردىم. - قۇلجان، قۇلجان!- دەپ داۋىستاپ وياتقانى ەستىلدى. - تۇر، تۇر، ۇيگە ءورت كەتتى!
- نە، نە؟... ءوزىمنىڭ اقامبىسىڭ؟... سۋ قوسپاي، سۋ قوسپاي، ەكى جۇتىم اراق بەرشى... قۇداي ءۇشىن! - ءتىلى ءسال كۇرمەلىڭكى شىقتى قۇلجاننىڭ. اقيا جاۋاپ قاتپاي بىردەمە قۇيىپ بەرگەندەي بولدى.
- ءما!..
بەس-التى مينۋتتاي ۋاقىت وتكىزىپ، كۇلە قايتتى كلەتكە.
- بۇگىن سەنەن ءبىرىنشى رەت وتىنەيىن، نە دەسەم دە، قالاي يشارالاسام دا تىلەگىمدى قايتارماشى، ماقۇل ما! - قولىمنان تارتىپ تۇرعىزدى دا جەتەكتەي شىقتى. تاڭدانىسپەن ىلەسە بەردىم. ءتۇن قاراڭعى، ۇيلەرىنە شىراق جاعىلماعان. قۇلجان جاتقان ۇيگە كىرگىزدى. ەرىنىڭ ءدال قاسىنا توسەك سالعان ەكەن، ەسكى پلاشتى تاستاي سالا جاۋ جاعىنا الدىمەن ءوزى جاتتى دا قولىمنان تارتتى. كەك الۋدىڭ ەندىگى ءبىر ساتيرالى داستانىن باستاماق ەكەنىن ەندى ءتۇسىندىم. قاسىنا قۇلاي كەتىپ، قۇشا ءسۇيدىم. ول، ماڭدايىمنان باستاپ تاماعىما دەيىن شوپىلدەتە جونەلدى.
- قۇلجان!... قۇلجان!... ەي كەرەڭ!- داۋىستاپ جۇلقىلاپ وياتتى ەرىن.
مەن تۇرىپ شىعىپ كەتۋگە ىڭعايلاندىم دا اقيانىڭ ءوزى تار يۋپكاسىن جوعارى تۇرە قايىرعان سوڭ ورنىعىپ شەشىنە باستادىم.
- ەي، ەي قۇلجان، بۇگىن قاسىڭا جاتامىز، رازىمىسىڭ؟
- لازى! - تىم سولعىن ءۇن شىقتى قۇلجاننان. - ءوز قاتىنىمسىڭ... عوي... وسىلاي بىرىلگە... قاسىما... جاتسا...ڭشى... قاتالىما!... الاق... اراق بال ما؟... بال ما؟
- بال! - سىقىلىقتاپ كۇلدى اقيا. - قازىر بەرەمىن!...
اقيا مەنى قۇشاقتاپ وزىنە كوتەرە تارتقاندا قۇلجان ۇيىقتاعانداي قور ەتە ءتۇسىپ ەدى. ايەلى ىڭىرسىپ، مەنى ەمىرەنە ايمالاعاندا قورىلى وشە قالدى.
- ەستىمەيدى!- دەدى اقيا. - ەستىسە ەستي بەرسىن، تۇسىندە كورسىن! نەعۇرلىم!..
بايقاسام، ءوزى موينىن بۇرىپ سالىپ، ءبىر شەكەسىمەن قۇلجاننىڭ قۇلاعىن سۇزە جورىقتاپ بارادى ەكەن... قىزا شاپقان جۇيرىكتەي ەزۋلەپ، القىنىسى ۇدەي ءتۇستى. تاۋەكەل دەپ قاساقانا تەبىنە ءتۇستىم مەن دە... ول ىشقىنا شاپقىلادى. ءبىر كەزەڭنەن اسقانداي سوزا-سوزا دەم تارتىپ تىنىستادى سوڭىندا... ال، ءسۇيۋ جاعىنان ءتىپتى، ءوزىنىڭ «نەعۇرلىم» دەگەننەن دە اسىرىپ ىسقىرتتى.
باس جاعىنان قۇلجاننىڭ كويلەگىن الىپ تومەنگى جاعىمىزعا اپارا بەرگەنىندە بىلەگىنەن ۇستاي الىپ ەدىم. قولىمدى قاعىپ تاستاعانداي قارسىلىقپەن «قىلمىستىلارىمىزدى» تازالاپ ءسۇرتتى.
- قۇلجان، ءما، بال!- دەپ داۋىستادى سونسوڭ. مەنىڭ قارسى ۇيدەگى كەرەۋەتكە بارىپ جاتۋىمدى كۇبىرلەپ تاپسىردى دا سول كويلەكپەن قۇلجاننىڭ اۋزىن سۇرتۋگە كىرىستى. ەدەنگە تۇكىرە تۇرەگەلدىم. اقيا قۇلجان جاققا قاراپ جاتتى. - اراق ىشەمىسىڭ، ەندى ءىش، ءما!... ءوي، ءما، ءىش دەيمىن! تىرشىلىگىڭ ءۇشىن ءوزىڭ ەككەن ەگىننىڭ ءونىمى، مۇنى ىشپەسەڭ ءولىپ قالاسىڭ، ءما، ءىش!... اش اۋزىڭدى!...
- ويباي-اي مىناۋىڭ نەمەنە، مىناۋىڭ! الاق ەمەس قوي!
- ول - ءدارى، مىنە اراق، مىنە!...
«ياپىراي!»- دەپ مەن قاتتى كۇرسىندىم. قارسى ۇيگە كىرىپ، كەرەۋەتىنە ەكپەتىمنەن ءتۇسىپپىن. - «كەك قۋعان ادامنىڭ جابايى حايۋانعا اينالۋى وپ-وڭاي ەكەن-اۋ!...
اقيا سىق-سىق كۇلە كەلىپ، ەسىك ىلگەگىن سالدى ۇستىمە كورپە جاپتى. تۋفلين ەندى تاستاپ شەشىنىپ، ءوزى دە كىردى كورپەگە. ايمالاي ءتۇسىپ اۋدارىپ وزىنە قاراتتى.
- نە بولدى، وكپەلەدىڭ بە ماعان؟
- بۇگىنگى قىلىعىمىز، كەك الۋدىڭ اۋەيىلىك دارەجەسىنەن الدەقايدا اسىپ كەتتى!
- يە، تاربيەشى مۇعالىمدىك باسىما بۇل ءىسىم ءۇشىن حايۋاندىق قارا نوقتا كيگىزسەڭ دە زاڭسىز ەمەس!... ارقانداي بادىك شىعارمادان دا مەندەي ۇياتسىز ايەل كەيىپكەر كورمەگەن شىعارسىڭ!... مەنىڭ بۇل ارەكەتىمدى بىرەۋگە ايتۋعا، ءيا، جازۋعا ۇجدانىڭ دا شىداماس، ادامگەرشىلىك ار-ۇيات شەگىنەن اتتاپ كەتكەنىم راس!.. بىراق، وسى قىلمىسىمدى، مىنا ۇجدانسىز جاۋىز جالاقوردىڭ ماحاببات پەن سانا اتاۋلىعا ىستەگەن قاستىقتارىن بىلاي قويىپ، مەنى مالدانعان مالدانىسىنا عانا سالعاستىرىپ كورشى جانىم!... ناعىز ادامعا بولعان وسى قۇشتارلىق سۇيىسپەنشىلىگىمنىڭ ءسۇرتىندىسىن تارتىرۋدان باسقا نە داۋا بۇعان؟... «اتا-باباسى كورمەگەندى كورسەتەمىن دەمەپ پە ەدىم».
اقيانىڭ بۇل ورەسكەل اششى ادىلەتىنە باسقا جاۋاپ تابا الماي جۇمسارىپ، جاي قاعيدا عانا ايتا الدىم.
- يت قاۋىپ الدى دەپ ءوزىمىز دە سول يتشە قاپساق، ادام بولعانىمىز با؟
- مەنىڭ بۇگىنگى ءىسىم، ماحابباتتاسۋ مەن وشتەسۋگە كەلگەندە ايەل زاتتىق ەركەكتەردەن الدەقايدا قابىلەتتى دە ادىلەتتى ەكەندىگىن كورسەتۋ عانا. ايەلدەردى بايلاۋلى مالى ساناپ باسىناتىن ەركەك از با، اسىرەسە اراقكەشتىك جالپىلاسقاننان بەرى ەركەكتەردىڭ نە بوپ بارا جاتقانىن بىلەمىسىڭ، مەنىڭ بۇل ءىسىم، سول تانىمدارىن ساعان شەگىنە جەتكىزە ماسقارالاپ كورسەتۋ عانا. يتشە قاپقانىم جوق قوي!
كۇلىپ جىبەرىپ، مەن دە قۇشاقتادىم.
- مەنىڭشە، اراق ەكەۋىڭ بىرلەسىپ، مىنا يتتەن كەكتەرىڭدى الىپ بولىپسىڭدار، قالعانى بولسا وسى بەتالىسىمەن ءوزى-اق وتەپ ولەتىن بولىپتى. ەندى مۇنداي ورەسكەل تەنتەكتىكتى قوياتىن شىعارسىڭ؟
- «تەنتەك» دەدىڭ بە مەنى؟ - ەكى شىقشىتىمنان ەكى الاقانمەن قۇشىپ، ويناقى ۇنمەن سويلەپ كەتتى اقيا. - باسە، وسىلاي اتاپ ەركەلەتشى، ۋاقىتتىق بولسا دا ەرگە مەن دە ءبىر ەركەلەپ كورەيىن-داعى!... «ورەسكەلدىگىمدى» قويايىن، ماقۇل، ماقۇل! بىراق، مۇنداي جۇمىسىما ەندى تەك ەكى رەت قانا رۇقسات ەتسەڭ بولدى! مەنىڭ جاڭاعى تەنتەكتىگىم، ءوزىمدى القىمداپ جۇرگەن نامىس ازابىن باسۋ ءۇشىن عانا ءوتىلدى. ەندى سەنىڭ كەگىڭ ءۇشىن ءبىر، ماقپالدىڭ كەگى ءۇشىن ءبىر «ويىن» كورسەتەمىن دە سونان سوڭ مۇنداي ۇياتسىز ماسقارالاۋدى مۇلدە قويامىن!... الدە ماقپال ەكەۋىڭ ونىڭ جالاسىنان كورگەن ازاپتارىڭدى كەك كورمەيسىڭدەر مە؟
- مۇنداعى ءبىزدىڭ كەگىمىز ۇمتىلماس كەك بولعانىمەن سەنىڭ قولدانعان جازاڭ - مۇنىڭ سۇيەگىمەن بىرگە شىعاتىن ماڭگىلىك جازا بولدى. وراسان راقىمسىزدىعىمەن وسىنىڭنىڭ ءوزى ۇشكە ەسەپ!
- سەن بۇل جازانى راقىمسىزدىعىمەن عانا وشكە ەسەپتە مە! ءتىرى كەزىندە كوزىنە ءبىر كورىنىپ قورلاماساڭدار، كەك الۋ بولىپ ەسەپتەلمەيدى. ەندى بۇعان كۇن ارالاتىپ ەكەۋىڭدى ەكى رەت كورسەتەمىن! ءسويتىپ، ءۇش رەت «سۇمدىق ءتۇس» كورسىن! - سىقىلىقتاپ تۇنشىعا كۇلدى اقيا. - سول «تۇستەرىن» مەنى شاقىرىپ الىپ، سايقالدىقپەن جورىتۋى مۇمكىن. ماعان تۋرالاپ ايتۋدان قورقادى. ول مەنەن، «تاستاپ كەتسە، ءيا قولعا الىنسا قازىر كۇن كورە المايمىن» دەپ قورقادى ال مەن ونىڭ شەبەر جاعىمپازدىعىنان قورقامىن. ءومىرىم زار-مۇڭمەن جالعىزدىق، ىشقىستالىقپەن ماعىناسىز ءوتىپ كەتكەندەي كورىنىپ، - اقيا سولقىلداپ جىبەرىپ جالعاستىردى ءسوزىن. - جىندانا جازداپ جۇرگەنىمدە كەلىپ، مەنى ۇلكەن ماسقارادان سەن قۇتقاردىڭ. ەندى عانا ايىعىپ كەلەمىن!
- ايىقتىرۋ ەمەس، جىنداندىرىپ الدىم-اۋ دەيمىن سەنى؟ كۇلىپ جىبەردىم.
- ەگەر بۇل جەلپىنۋىمدى جىندانۋ دەسەڭ دە سورىڭ ەمەس، باقىتتىڭ جىنداندىرۋى بولار.
- مۇنىڭدى اعاتتىق سانامايمىن، تەنتەگىم! قاپالىقتىڭ قاپاسىنا جالعىزدان-جالعىز ۇزاق قامالعان قۇس تا كەڭدىككە شىعىپ، قانات جازا قالعاندا وسىلاي جەلپىنەدى. ال، بۇگىن كوپ جۇمىس ىستەپسىڭ، شارشاعان شىعارسىڭ، اڭگىمە-كۇلكىگە ەرتەڭ دە كۇن بار، ۇيىقتاپ ال!
- ەرتەڭ كۇن جوق! -دەپ «تەنتەك» تارتىنا كۇلدى. - ەرتەڭنەن باستاپ ءۇش كۇنگە دەيىن ماڭىما جولاي المايسىڭ!
- نەگە؟
- الگى ءبىر... ايلىقى... ەرتەڭ كەلەتىن سياقتى.
- ولاي بولسا... قارمانىپ قال دەسەڭشى!
اقيا سىقىلىق قاقتى، تارتا بەردى وزىنە...
تاڭ اتا كلەتتەگى ورنىما بارىپ ۇيىقتاپ ەدىم. ماقپالىم مەن اسقارىم ەكى جاعىمنان قۇشاقتاپ كۇلكىگە بولەدى. تۇسكە جاقىن وياندىم.
اقيا جۋىنىپ، كيىم اۋىستىرىپ، قۋىرداعى مەن شايىن دا دايىنداپ بولىپتى. قاراقشىلاردىڭ ءحاۋپىن وعان سول شاي ۇستىندە ەسكەرتتىم. ءبىر توبى مۇندا مەن كەلۋدىڭ الدىنداعى تۇندە عانا كەلىپ، اقشا بولارلىق ەشتەڭە تابا الماي شىققانىن ايتتى اقيا. ءتاۋىر نارسەلەرىن ۇڭگىرگە ساقتاپ ءجۇر ەكەن. توناۋشىلار ماقۇلبەكتىڭ ۇيىنە، ەكەۋىنىڭ دە ماس بولىپ، سوعىسىپ جاتقان ۋاقىتىندا باسىپ كىرىپ، ايەلىنىڭ التىن سىرعا، جۇزىگى مەن تويلىق كيىمدەرىنە دەيىن ەشتەڭەسىن قالدىرماي جيىپ اكەتىپتى.
- قازىرگى توناۋشىلار «قىزىل قورعاۋشى» بولىپ، تۇستەرىن بۇتىندەي وزگەرتىپ كەلەتىندىكتەن وزدەرىن تانىپ قويادى دەپ قاۋىپتەنبەيدى. ولتىرمەيدى،- دەدى سوڭىندا. - بىراق، ۇيدەگى ادام سانىن تەكسەرۋدى سىلتاۋ ەتىپ، ساناق كنەشكەمىزدى كورەدى. سوندىقتان، باسى ارتىق سەنى ۇرىسىنىڭ دا ءبورىسىنىڭ دە كورمەگەنى جاقسى، ونى بىلەمىن. ولار كىرگەنشە جاسىرىنىپ ۇلگەرەسىڭ، قامسىز بول!
- اقيا، اقيا!-دەپ ايقايلادى قۇلجان وسى شاقتا. -نەعىپ ءجۇرسىڭ، مۇندا كەل!
- الدىنا يتاياقتارىن جايىپ كەلىپ ەدىم، مىنا ءيتتىڭ داۋىسى ءتىرى عوي! - اقيا ەلەڭدەي قارادى. - وسىندا كىرۋدى تالاپ ەتۋى مۇمكىن، ۇڭگىرگە كىرىپ تىڭدا، قاقپاعى اشىق تۇرا بەرسىن!- دەي سالا داستارقان مەن كورپە-جاستىقتى جيىپ، كلەت ەسىگىن اشىق تاستاي جونەلدى. ۇڭگىر قاقپاعىن الىپ داۋالعا سۇيەپ قويىپ ءتۇستىم دە ءۇشىنشى باسپالداعىنان، ۇلكەن كومىردى دالدالاي باسپالاپ قاراپ تۇردىم. ولەكسە اقيانىڭ بىلەگىنە سۇيەنە شىعىپ، كىشكەنە بالاشا ەسىك الدىنا شاپتىردى. بەشپەتىن جەلبەگەي جامىلىپ، شولاق شتانىمەن عانا شىعىپتى. وڭ جاعىنا مويىن بۇرىپ، كلەت ەسىگىنە ءىسىپ كەتكەن كوزىنىڭ قيىعىمەن قاراپ-قاراپ قويادى. اراقتان ءىسىپ، قۇرساق سالىپ، تولعان تۇلىپتاي دومالانىپ قالىپتى ءوزى. شۇبار ءجۇزى گرانيتتەي كوكپەنبەك سۇر.
- ءوي-ءوي ۇلكەن دارەت، ۇلكەن، وسى جەرگە وتىرا سالايىن اقاتاي!- دەدى.
- ءجۇر ءارى!- اقيا دارەتحانا جاقتى نۇسقاپ يتەرمەلەگەندە دومالاي قالدى. اقيا قايتا كوتەرمەلەپ تۇرعىزىپ تالتىرەكتەتىپ بۇرىشتاعى دارەتحاناعا اكەتتى. تالتاڭداپ قايتا ورالعانىندا اقيا ونى قاساقانا كلەتكە قاراي جەتەكتەدى. ءۇنسىز كەلىپ كلەتتىڭ ەسىگىن تىنتە قاراپ تۇرعان سۇمى جالىنا جونەلدى ءبىر شاقتا. قاراسام، اقيا قولتىعىنا قىسىپ كلەتكە كىرگىزىپتى.
- ەندى ۇڭگىرگە جات، ءۇيدى بىلعاپ بولدىڭ!- دەپ قاتقىل ۇنمەن زەكىدى.
- اعاتاي، اقاشىم، بۇگىن تىنىشتىق قوي، ۇڭگىرگە قاماي كورمە مەنى، ءتىلىڭدى الايىن، ءتىلىڭدى الايىن!...
اقيانىڭ «بايى» ۇيىنە قايتا كىرگەنشە ىشقىنا جالىندى دا جەر توسەگىنە قايتا ورنىعىپ العان سوڭ ەر ەكەندىگىن بىلدىرە شاڭعىرلادى. تەرەزەدەن كەلىپ تىڭدادىم.
- بايبىشە، مۇنان سوڭ ايتقانىڭنىڭ ءبارىن ورىندايمىن. جالعىز-اق... ەرلى-زايىپتى جۇبايلارمىز عوي! ارامىزدا تاتۋلىق بولۋى شارت ەكەن. سول ءۇشىن ءبىر-بىرىمىزگە... اسىرەسە سىر جاسىرمايىقشى!... تۇندە مەنىڭ قاسىما... كىمدى اكەلىپ جاتقىزدىڭ؟
- كىم كەلىپتى؟- دەپ اقيا اقىردى.
- بىلمەيمىن ايتەۋىر... ىڭعاي جىبەك كيىمدى، ءيىس مايى بۇرقىراعان ايەلدى... سەن ەمەسسىڭ... سانى جۋان بىرەۋ كەلىپ، اياماي ەڭكىلدەتتى. مەنىمەن قوسىپ... ءتىپتى ەدەندى سولقىلداتتى. ايەلدىڭ... ايەل ەمەس، قىز سياقتى... قۇلىن داۋىسىن شىعاردى. باسىمدى كوتەرىپ قۋىپ جىبەرەيىن دەسەم، ءوزىمدى سوعىپ كەتەر دەپ قورىقتىم!
اقيا قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى دە، تەز تيىلىپ، قاي ۋاقىتتا ەكەنىن تاعى دا ايقايلاپ سۇرادى.
- قايدان بىلەيىن، ساعاتىم جوعالعان عوي، ايتەۋىر تۇندە... سوققىدان مەرتىگىپ السىرەپ جاتقان كەزىمدە مۇنشالىق باسىنعانىنا ىزالانىپ جاتىپ... ۇيىقتاپ كەتىپپىن. ءبىر شاقتا قاراسام جوق!
- جانىڭ شىقسىن!- دەپ شاڭقىلدادى اقيا. - ءتۇن بويى قاسىڭدا مەن جاتقامىن عوي، ءبىرىن-ءبىرى وسىندا كەلىپ شىڭعىرتسا، ساڭىراۋ سەن ەستىگەندە مەن ەستىمەيمىن بە؟... ارام جۇرەگىڭە ۇيالاپ العان ءوز شايتاندارىڭ ول!
- جوق، انىق، قۇداي بىلەدى اعاتاي! ءتىپتى ءوزىمدى قىزعا ءسۇزدىرىپ جاتقانىن دا سەزدىم. قىزدىڭ ءبىز وكشە ءتۋفليى تىك كوتەرىلىپ بۇلعاڭداعانىن دا كورگەندەيمىن. بايپاعى دا جالاڭاش سانى دا اپپاق. ال سەندە ءبىز وكشە جوق. قىزىل قورعاۋشىلارعا ءوزىڭ تاپسىرىپ بەرگەنسىڭ عوي. ءبىزدىڭ قىپ-قىزىل سەميامىزدا ونداي «ءتورت كونەدەن» ەشتەڭە قالعان جوق قوي! ال، تۇندەگى شايتاننىڭ ونە بويى تۇگەل شىرىك كونە، شۋجىڭجۋي مۇلكى!
- ءسويتىپ كىم دەپ ويلادىڭ ولاردى؟ -اقيا داۋىستاپ ەستىرتە سۇراپ، راس جاۋاپ الا الماعان سوڭ فاكت كورسەتە» شابۋىلدادى وزىنە. - تۇندە ىڭىردە ءبىر قۇسقانىڭنان كەيىن كەلىپ قاسىڭا مەن جاتقامىن عوي، وزىڭە ايقايلاپ تۇرىپ ايتپادىم با! اۋزىڭداعى قۇسىعىڭدى ءسۇرتىپ، شولدەگەنىڭدى ايتقان سوڭ سۋ دا، اراق تا بەردىم. توسەگىڭە تاعى دا جىبەرىپ قويماۋىڭدى ايتىپ نەشە رەت وياتتىم عوي، ال كىم كەلەدى سونىڭ اراسىندا!... الدە مەنىڭ وزىمنەن كۇماندانىپ وتىرمىسىڭ؟
- جوق، جوق، وللاھي سەن ەمەسسىڭ، باسقا، ىڭعاي جىبەك كيىمدى قىز دەدىم عوي! سەن بولساڭ، ەڭكىلدەپ جىلاۋ تۇگىل ەلەيسىڭ بە وندايدى. ءتىپتى تاناۋىنىڭ دەمى بورانداي سوعىپ ىسقىرپ كەتتى دەدىم عوي، شيقىلداپ ءبىر جولاتا ءولىپ كەتە جازدادى دەدىم عوي!... يۋپكاسىن توسىنە دەيىن ءتۇرىپ تاستاپتى، الگى نەمە، ەكى-ءۇش بۇكتەپ اياماي ىشقىنتتى. سەن ەمەسسىڭ، سەن بولساڭ، ۇستىڭە شىبىن قونعانداي دا سەزبەي، ادەتتەگىڭشە تىپ-تىنىش ۇيىقتاي بەرەر ەدىڭ عوي! اسىرەسە مەنى سۇزگىلەپ وياتاتىن جىندى ەمەسسىڭ عوي!... باسقا! باسقا بىرەۋلەر! ەكەۋىن سەن شاقىرىپ اكەلىپ تابىستىرعان ەكەن دەدىم!
- ەي، سەن ەندى ماعان بىرەۋدى-بىرەۋگە قاماپ بەرەتىن كەزەپ دەپ جالا جاپپاقپىسىڭ؟ قاماپ بەرسەم كەڭ ءۇي تۇرعاندا، باسقا جەر قۇرىعانداي سەن پالەنىڭ قاسىنا اكەلىپ جاتقىزامىن با!
- جوق، جوق، وللاھي ەندى جالا جاپپايمىن اقاتاي! جالا جاپپايمىن، سەندىم!.. اراقتان ەسەڭگىرەپ جاتىپ كورگەن جامان ءتۇسىم بولدى!... سونىڭ ءتۇس بولعانى قانداي جاقسى! ودان دا زورىراق بىرەۋ كەلىپ سەنى بۇكتەسە نە وڭار ەدىم، ءتاۋبا-ءتاۋبا!... بولدى-بولدى قويدىم!... تاڭ اتقالى وسى ماسەلەنى شەشە الماي قورقىپ، سەنەن سۇرايىن دەپ اراعىمدى دا ىشپەي قويىپپىن!- دايىن تۇرعان ءبىر ىدىستاعىسىن جۇتا سالعانداي قىرىلدادى. - اكەل تاعى ءبىر جۇتىم بەرشى، كوڭىلىم جاي تاپسىن، سونىڭ ءتۇس بولعانى قانداي جاقسى!
- ەندى شاي ءىشىپ، نان جەپ ال، قۇرعاق ىشە بەرسەڭ ءولىپ قالىپ، مەنى زارلاتارسىڭ!... ءما، تاماقتىڭ ارتىنان ءىش!... الدىمەن كويلەگىڭدى كيىپ ال!...
- ماقۇل، ماقۇل!.. ءوي مىنا كويلەككە دە قۇسىق تيگەن بە؟
- كوزىڭە دە قۇيىلىپتى، تۇندە كەلىپ قاسىڭا جاتقانىم سول ەمەس پە!... ءۇي، قويا تۇر دەسەم تاعى ءىشىپ الدىڭ با!
- ەندىگىسىن قويا تۇرام، اقاتاي، قويا تۇرايىن!- دەپ قۇلجان قىرىلدادى...
اقيا ۇيىنەن شىعا سىقىلىقتاپ-شيقىلداپ كەلىپ ماعان جابىسا ءتۇستى دە ىشەگى تۇيىلگەنشە كۇلدى.
- ءبارىن ەستىدىڭ بە؟... كەل ەندى تاماق جەيىك، ويىننىڭ ءبىرىنشى كورىنىسى تابىسپەن اياقتادى!..
تەرگەۋشىم، ءسىزدىڭ الدىڭىزدا وتىرىك قوسپاۋ جونىندەگى انتىم بويىنشا، شىرىكتەسكەن جەر استى كلۋبىنىڭ ارسىز سارى ويىنىن دا ساراپقا سالىپ، جاس وقۋشىلار الدىندا كەشىرىلمەس ۇياتقا قالدىم. بۇلاي اڭقىلداتا بەرسەم، ءسىزدىڭ كوز بەن اۋىز-مۇرنىڭىزعا دا پايداسى تيە قويماس، بۇل كومەديانىڭ ەكىنشى، ءۇشىنشى كورنىسى اشكەرە سويلەنبەي-اق قالسىن، كەشىرىڭىز! ايتەۋىر ءبىرىنشى كورىنىسىنەن ارتپاسا كەم تۇسپەيتىنى بەلگىلى بولدى عوي. بۇل بايان ەتكەنىم، توڭكەرىسشى ساپتاسىڭىزدىڭ بىزدەگى ماحابباتقا جۇرگىزگەن توڭكەرىسى ءوزىن قانداي تابىسقا جەتكىزگەنىن، نە ىشكىزىپ، نە جەگىزگەنىن ۇقتىرعانىمىز عانا. ارقانداي ادام نە ەكسە سونى ورماي ما!...
ال، اقيا ءوز ارىزىن ماعان ايتۋ ارقىلى سىزگە دە جەتكىزىپ بولدى. وسى ارقىلى بار جايىن ءتۇسىنىپ بولدىڭىز. ونى تەكسەرىپ، ماسەلەسىن شەشۋدەن ءۇمىتىڭىز كەسىلىپ تە بولدى، بىلەم: ونى جازالاساڭىز دا، اقتاساڭىز دا قۇلجانىڭىز ولەدى. سۇيگەننەن ايرىلىپ، مورال جاعىنان الدەقاشان ءولىپ بولعان اقياعا ەندىلىكتە جالاڭىزدىڭ دا جازاڭىزدىڭ دا وتپەيتىندىگى، ونىڭ توڭكەرىسشىڭىزدى ءوز قولىن بىلعاپ ولتىرمەيتىندىگى دە، سول توڭكەرىسشىڭىزدىڭ «قاتىنى» بولعاندىقتان ونىڭ ءىش كيىمىن قازىرگى شاقتا قۇلىپتاي المايتىنىڭىز دا بەلگىلى. ونىڭ ماسەلەسىن وسى بويىندا جاۋىپ تاستاۋدان باسقا امالىڭىز جوق. اسقىنعان مەرەز بۇرقىراپ تاسقىنداپ بۇكىل قوعامدى، ءتىپتى ءوز مۇرنىڭىزدى دا ساسىق قاندى ىرىڭگە بوكتىرىپ جاتقاندا قۇلجاننىڭ توڭكەرىستىك سەمياسىنان شىرىكتىك تۇگىل قولاڭسا ءيىسىن سەزۋىڭىز مۇمكىن بە، سوندىقتان قىلمىسىمدى مەن دە قامسىز بايانداي بەرەيىن!
سول قۇلىپتالعان كىشكەنە قاقپالى ۇيدە مەن اقيانى ەمدەپ، اقيا قۇلجاندى ەمدەپ جاتا بەردىك. ماقپالىم مەن اسقارىمنان ەشقانداي دەرەك تابىلمادى. ءسابيىمنىڭ «اكە، اكە، ءجۇي-ءجۇي» دەپ شىرالداعان ءۇنى ءتىپتى جيى ەستىلەتىن بولدى قۇلاعىما. سولاردان حابار ىزدەپ اقيا دا مەن دە جورتتىم. اۆتوبۋس تابىلماعاندا ەسەك اربامەن سەكەكتەپ كەمپىر دە قاڭعىردى. ول، گۇلنيسانىڭ ءبىرىنشى تۇرمەدە ەكەندىگىن انىقتاپ تاپقانىمەن تۇرمەشىلەر جولىقتىرماي، اپارعان تاماعىن عانا قابىلداپتى. اكە-شەشەسىن دە كورىستىرمەيدى ەكەن. كەمپىر ءبىلۋ ءۇشىن ادەيى ماقپالعا دەپ ۇسىنعان تاماعىن الماي قايتارىپتى. ول تۇرمەدە ونداي ەسىمدى ايەل جوق ەكەن.
قۇلجاننىڭ قىپ-قىزىل كىنەشكەلەرىن تۇگەل الىپ، دوربىلجىنگە سول بولىپ بارۋدىڭ دا امالىن ىزدەپ كوردىم. بىراق، ول جاققا «توڭكەرىستىك قىزمەت اتىرەتى» بولماسا جالعىز-جارىم «قىزىلدى» دا جۇرگىزبەيتىن بولىپ قاپتى.
ءسويتىپ، قانشا كەزگەنىممەن دەرەك تاپپادىم. كوشەدە ءولىپ كومۋسىز جاتقان، ەسىنەن ايرىلىپ جىندانىپ كەتكەن، اياعىنان ايرىلىپ شوڭقيىپ، بەلىنەن ايرىلىپ بۇكتەتىلىپ قالعان ادامداردان باسقا ساۋ تانىستارىمنان ەشكىم كەزىكپەدى. مول قارا ساقال-مۇرتىن سىپىرىپ تاستاپ، ءبىر كۇنى تاقىر يەك قىزىل قورعاۋشى، ءبىر كۇنى اپپاق مۇرتتى ۇرانشى بولىپ جانتاڭداپ جۇرگەن توقتى ءباسيتتى عانا تانيمىن. «نە قاجەت بولسا ۇيدەگى كەلىنىڭىزگە ايتىپ قوي!» دەپ قانا جونەلدى ول.
اقيا ەكەۋىمىز ەكى جاقتاپ جورتىپ، جىلت تابا الماي جابىعىپ قايتامىز دا كەشتە باس قوسىپ، ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ كوڭىلىمىزدى جابدىقتايمىز. «سەن كەلمەسەڭ قازىرگە دەيىن قاپادان جىندانىپ، مىنا ءيتتى اجالىنان بۇرىن ءولتىرىپ اراندايدى ەكەنمىن!» دەپ ول جابىسادى دا، «سەن بولماساڭ، ىزاعا بۋلىعىپ بارىپ بىردەمە ىستەپ قولعا تۇسەدى ەكەنمىن!» دەپ مەن جابىسامىن. الەمدە ءبىر-بىرىمىزدەن باسقا كوڭىل جۇباتارلىق جۇباي دا دوس تا جوق سياقتى، ءتىپتى ءوز دەسىپ كەتتىك. ۋاقىت وتە كەلە ول، قۋانىشىن جاسىرا الماي قولىمدى قۇرساعىنا باسىپ جاتاتىن بولدى. بىراق، جەمىس پايدا بولعانى وزىنە دە كەيىنىرەك ايقىندالىپتى.
ءبىر كۇنى دوقتىرحانانىڭ ايەلدەر بولىمىنە كورىنىپ كەلىپ كەشىندە بىراق ايتتى ول تابىسىن.
- بالا!... ءوز سەزۋىمدە دە ءبىر ايدان استى!- دەدى.
- ودان بەرى «بايىڭنىڭ»قاسىنا جاتتىڭ با؟
- جوعا!... نەگە سۇرادىڭ؟
- وسى ىڭىردە سونىڭنىڭ قاسىنا جاتىپ قايت!
- قويشى!
- جولىقپاساڭ كىمنىڭ بالاسى دەمەكسىڭ وعان؟
- وزىنشە جالا جابا سالامىن، ھا-ھا-ھا...ا... ماس بولىپ الىپ ماعان نە ىستەگەنىڭدى دە بىلمەيسىڭ دەپ ۇرسامىن وزىنە!
- ارامنان بولعان دەپ كوڭىلىنە بۇگىپ ءجۇرىپ، ءساتى تۇسكەندە بالامىزدى تۇنشىقتىرىپ ولتىرە سالسا قايتپەكسىڭ؟
سەلك ەتە ءتۇستى اقيا، ءوڭى سۇرلانا قالدى دا تىزەمنەن باسىن كوتەرىپ الدى.
- راس!.. ءولىپ قالماسا وندايدان تايىنبايدى بۇل جاۋىز! - كىلەتتەن اسىعا شىقتى دا ۇيىنەن ءبىر قۇمىرا قارا سۇيىقتىق پەن كىرلەگەن ەسكى كيىم الىپ كىردى. داستارقاندى اسىعا جايىپ شاي قۇيىپ بەردى دە تەرموستى قاسىما قويدى. ءوزى شەشىنە باستادى سونسوڭ. اكەلگەن ءىش كويلەگىن كيە سالا وشاق الدىنا باردى، قارا ءدارىنى مويىنى مەن ومىراۋىنان باستاپ، بىلەگىنە، بالتىرى مەن سانىنا، ءتىپتى... ءبار جەرىنە جاعىندى. قاراپ وتىرمىن، اڭقيىپ تاڭىرقاپ وتىرمىن، اي نۇرلى اپپاق دەنە قارا سۇر بۇلت جامىلعانداي وشكىندەپ كوگىلدىر قارا ءسۇپ-سۇركەي بىردەمەگە اينالا قالدى. ورنىمنان ىرشىپ تۇرىپ، قاسىنا باردىم. نافتالين بە، پارمالين بە، سىركە سۋما، ءتىپتى، شۋاش-قولاڭسا ما... ايتەۋىر ءبارى ارالاسقان ءبىر ءتۇرلى جيركەنىشتى ءيىس مۇڭكىدى.
- مۇنىڭ نە تەنتەگىم-اۋ!... قاسىڭا تەكە بولماسا كىم جۋيدى ەندى؟ كۇلمەي، ءوزى دە تىجىرىنا جاۋاپ قاتتى.
- اۋەلدەن وسى «ەستەتيكاعا» ۇيرەتكەمىن ونى!... ءيتتى ءلاززاتتاندىرىپ داندەتپەكپىن بە!
بۇزاۋىن جاناستىرماۋ ءۇشىن سيىردىڭ ەمشەگىنە ءوزىنىڭ جاپاسىن جاعىپ قوياتىن كەي ءبىر مالشى ايەلدەرىنىڭ امالى ەدى بۇل. سوناۋ ۇيلەنگەن تويىنان باستاپ قۇلجاندى وسىنداي «ساسىقتىعىمەن» جيرەندىرىپ-ءتۇڭىلتىپ كەلگەنىن ەندى ءتۇسىندىم.
- باسە، مەن كەلگەلى ايەلىن ءبىر ىزدەمەيتىندەي بۇل يتتە ەركەكتىك جوقپا دەپ جۇرسەم، اراقتان باسقا قۇماردان وسىلاي جەرىتىپ بولعان ەكەنسىڭ عوي!
ەسكى بەلدەمشەنى ولىمگە بەتتەگەندەي كوڭىلسىز كيىپ، پلاش جامىلدى.
- كەشىر پەرىشتەم، بالاڭنىڭ اماندىعى ءۇشىن عانا بارامىن! - كەبىسشەڭ شىعا جونەلدى. ءبىرازدان سوڭ كىلەتتەن مەن دە شىقتىم. بەزەنۋى بۇلاي بولعاندا كەزىگۋى ءتىپتى كەرەمەت بولسا كەرەك قوي، ىشكى ەسىگىن ەپتەپ ءسال عانا اشىپ قويىپ تىڭدادىم.
- ەي قۇلجان، قۇلجان!- دەپ قۇلاعىنا ايقايلاپ جاتىر ەكەن. ويانباعان سوڭ شىمشىپ العان ءتارىزدى، شىر ەتكىزدى.
- ويباي-اي... نە بولدى، نە بولدى، ءا-ءا؟- دەپ باسىن كوتەرىپ الدى «بايى».
- ايەلىڭ بارىن ۇمىتتىڭ با؟.. بۇگىن ەركەكسىرەپ كەلدىم قاسىڭا!
- ە، سولاي ما ەكەن.. بالەم!... مەن... كەرەك پە... ەكەنمىن ساعان؟... قالجىڭىم عوي... اۋرۋ بولىپ... قالدىم عوي... ايتپەسە... اقاتاي، اقاتاي، ولاي كوتەرمەشى، جاتا... جاتا تۇرايىنشى!... ويباي بۇيرەگىم!... بۇيرەگىم دەيمىن، اقىرىن!... ءۇي-ءۇي! ... ءى،ءى، ەندى وسىلاي جاتا تۇرايىن!... ايتەۋىر ۇستىڭە شىقتىم عوي... ءسال دەم الىپ... شىركىن، ءبىر جۇتىم اراق!... وسىندايدا كەرەك ەكەن عوي!...
ءۇنسىز نەداۋىر جاتتى ەكەۋى. كورپە اندا-ساندا قىمىرلاپ قويادى.
- ال، بولدى، ءتۇس ەندى! - ايەلى دومالاتا سالىپ تۇرەگەلدى.
- ويباي-اي!... ءۇي، اراق بەرمەي كەتەمىسىڭ ەندى!..
مەن سىبدىرسىز باسىپ قانا كىلەتكە بارىپ الدىم. سوڭىمنان اقيا رەنجي كىردى كىلەتكە.
- ەندى بۇل ءيىس وڭايلىقپەن كەتپەيدى! - بوساعاداعى ۇلكەن لەگەندى اكەلدى دە ۇستىندەگى جامان كيىمىن بۇرىشقا لاقتىرىپ تاستاپ تىرجالاڭاش ءتۇسىپ وتىرا كەتتى. - قولىم تازا ەمەس، شاۋگىمنەن سۋ قۇيىپ بەرشى جانىم!- كۇلىپ جىبەردى. - ءوزىڭ جىبەردىڭ عوي، ەندى ءوزىڭ جۋىندىرىپ ال كەرەك بولسام!... كوتەرەم تايىنشانى بۇلاق بويىنا ايداپ اپارسام، سۋدان قاشىپ، جولايدى دەگەن نە، جەلكەسىنەن باسسام، شەگىنىپ بارىپ جاعاعا قۇلايدى، حا-حا-حا-ھا-ھا...ا.. ءسويتىپ، جەرگە جابىستى دا قالدى. مويىنىن سوزىپ اپارىپ تۇمسىعىن ارەڭ تيگىزدىم. بولعان-بىتكەنى سول!
بۇل سۋرەتتەۋىنەن ءجۇزىم قىزا قالدى مەنىڭ. ءبىر شاقتاعى ادەپ-ۇياتقا اسا باي، سىرباز قىزدىڭ ەندى مۇنداي تانتىق قاتىن بولعانىن انەۋ تۇندەردەگى ءۇش كورىنىستى كومەدياداعى ىستەرىنەن كورىپ ەدىم. مىنا ءسوزى سونىڭ شىققان قاينارى بولدى. بىراق، جانىم اشي قالدى وزىنە: «بولعان-بىتكەنىم وسى بولدى» دەپ جىلايتىنىن كورىپ ءجۇرمىن عوي.
«ءيا، مورال جاعىنان ءبارىمىز دە ايىرىلىپ بولىپ قالدىق. كەشەگى جاس بۋىنداردى تاربيەلەيتىن باستاۋىش مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى بۇگىن كاسىپتىك جۇلىككە اينالدى. كەشەگى جوعارى مەكتەپ وقىتۋشىسى بولعان تۇتقىن ايەل مەن مامان پەداگوگ وسى كىلەتتە باس قوسقاننان بەرى ستيل ازعىندىعىنىڭ نە قيلى سۇمدىعىن ىستەپ بولمادى ما!... بۇل ەكەۋىمىز بۇرىن تىزەمىز ءتيىسىپ كەتسە دە قىزارا قالۋشى ەدىك قوي! بۇرىنعى ەرەكشە بىتكەن نىساپ-ۇياتىمىز قايدا قالدى؟ ءبارى دە باسىمىزعا كەيىنگى تۇسكەن ۇجدان ازابىنىڭ دەرتى. كوكىرەگىمىزگە سيماعان ءىش قىستالىقتىڭ، قۇسانىڭ كەرنەۋ كۇشى. جارىلىپ كەتۋدەن ساقتانۋ ءۇشىن ازعىندىق بولسا دا قيسىنى تابىلعان ويىنعا بوي ۇرىپ، جادىراعىمىز، ءىش كەڭىتكىمىز كەلەدى. ال، ءبىلىم يەسى اتالعان ءبىز، كەپكەن ىشىمىزگە دارۋ تابا الماي، وسىلاي «قۇيرىعىمىزعا قول سۇعىپ كۇلىپ» جاتقانىمىزدا باسقا ورايىن تاپقان، تۇساۋى كەڭىرەك جۇرتشىلىق نە ىستەمەي ءجۇر دەيسىڭ!»
الدىڭعى جاعىن قايتالاپ سابىنداپ جۋىپ تۇرعان اقيا كۇلە بەردى. مەن ارقاسىن، «ەبەرەستىنەن» دە ەشتەڭە قالدىرماي ىسقىلاپ جۋىپ بولىپ، جەلكەسىنەن ءسۇيىپ الدىم.
- ءۇيباي عالىمىم!- دەپ تاعى كۇلدى اقيا. - ساسىق شىعار ءالى!
- كۇلە بەر تانتىعىم، كۇلە بەر، ءىشىڭدى كەڭىتىپ ال ءسويتىپ!
- مەن تانتىقپىن با؟- اقيا تۇلا بويىمەن بۇرىلىپ قۇشاقتاي الدى مەنى.
- جوق، جوق، تانتىق ەمەسسىڭ!- كوتەرىپ اپارىپ كىلەمگە تۇرعىزىپ ايمالادىم.
- توسا تۇر، ديزەنفەكتسيلاپ الايىن! - ءيىسماي ناسوسىن قۋىس-قالتارىس قالدىرماي جۇگىرتىپ شىقتى دا - ال، ەندى تۇگەلىمەن سەنىكى بولدىم! -دەي سالا اق سازانداي بىتىممەن كورپەگە شالقاسىنان ءتۇستى. - كەل، جات قاسىما، انەۋ كۇنگى ءبىر ايتقان، «ومىرلىك جىگەر-قايرات بەرىپ تۇراتىن ءۇش جەڭىس» دەگەنىمدى ەندى سويلەپ بەرەيىن!... ءبىرىنشى، قۇلجانداعى كەگىمدى سول ءۇش كورىنىستى كومەديامەن نەگىزگى جاعىنان الىپ بولدىم. وعان سول كورگەن «تۇستەرى» ارقىلى رۋحي ازاپتىڭ ولتىرمەي قويمايتىن ۋىن ىشكىزدىم. ەكىنشى، تۇڭعىش پەرزەنتىم العاشقى سۇيگەنىمنەن-كوكەيىمدەگى قۇشتارىمنان پايدا بولدى دا جۇرەگىمدى باقىتقا بولەدى. ءۇشىنشى، كەيىن تانىسقاندىعىمنان ايرىلىپ قالعان ارمانىما، ۋاقىتتىق بولساڭ دا جارتىلاي بولساڭ دا جەتىپ بولدىم!
ەكەۋىمىز قاتار كۇلدىك. ءىش كيىمىنەن باستاپ كيىندىرىپ بولعانىمدى ەندى ءبىلدىم. «تەنتەك توقال» قۇشاقتاپ ءسۇيىپ-ءسۇيىپ الدى دا ىرشىپ تۇردى. قولىما سۋ قۇيىپ داستارقان جاسادى.
- سەن اراق ىشسەڭ ىشە عوي، مەن مۇنان سوڭ بالامىز ەمشەكتەن شىققانشا ىشپەيمىن!
- اراققا جەرىك بولساڭ قايتەسىڭ؟... ماقۇلبەكتىڭ قاتىنىنا قوسىلىپ الامىسىڭ؟
- ايتپاقتايىن سول قاتىنىمەن ىشتەسىپ، ماقپالدى سودان دا سۇرايىن با؟... قايدا ەكەنىن ماقۇلبەك ءبىلۋى مۇمكىن عوي!
- مىنە، مىنە، اقىلدى ەندى تاپتىڭ! - قۇشاقتاپ الدىما الدىم دا كۇيشىل ميىعىنان وبىنا سوردىم. داستارقاندى ءبىر قولىمەن قايىرا سالىپ، كورپەگە قيسايا بەردى.
ەرتەڭىنە وعان، جۇمىس ىستەمەي تىنىعىپ الۋدى تاپسىرىپ، ءوزىم راديو قابىلداعىش پەن تەرموس الىپ، ۇڭگىرگە ءتۇسىپ جاتتىم. ۇكىمەت راديوسى ءار قالاداعى قۇرالدى قاقتىعىستاردى توقتاتا الماي ءالى باجىلداپ جاتىر ەكەن. ءۇرىمجى مەن شيحاڭزىداعى شايقاس ءتىپتى قاتايىپ كەتىپتى. ءبىر جاعى ۋاڭىنماۋدى، ءبىر جاعى ۋگۋاڭدى جويماق بولىپ، قان توگىسىپ جاتىپتى. ىشكەرىدە ليۋشياۋشيگە تالاسقان جاڭجال ءتىپتى قاتال كورىنەدى. سونداي قيقۋلى حابارلارمەن كەڭىردەك جىرتىسقان ۇرانداردى تىڭداپ جاتىپ ۇيىقتاپ قالىپپىن.
كەشكى ساعات ۇشتە ۇڭگىر قاقپاعى تاقىلداعاندا وياندىم. اقيا تاماق اكەلىپ، «حانتەڭگىرلەرىن» كوكىرەگىمە ارتا قويدى. ۇيگە ماقۇلبەكتىڭ قاتىنى شاقىرىلماي-اق كەلىپ وتىر ەكەن. ونىمەن اڭگىمەسىن قۇلجانعا ەستىرتىپ الماۋ ءۇشىن كلەتكە ەرتىپ كەلىپ سويلەسپەك ەكەنىن ايتىپ، دىبىس شىعارماي جاتۋىمدى تاپسىرىپ شىقتى.
كىلەتكە كىرگەن دىبىرلارىن ەستىسىمەن تۇرەگەلىپ، ۇڭگىر اۋزىنا باردىم دا قاقپاقتىڭ ءسال اشىق قالعان ساڭلاۋىنان تىڭدادىم.
- «سىپايى سىرىن جاسىرمايدى» اقياش، بۇگىن وسى ۇيدەن اراققا ءبىر تويايىن دەپ كەلدىم!- دەپ ساڭعىرلادى ماقۇلبەكتىڭ «ءماتىنى». - تىعىپ قويعان اراعىمدى اناۋ ماسكۇنەم قويمايتىن بولدى!
- مەنىڭ ماسكۇنەمىم دە نىساپسىز بولعان سوڭ قاراڭعى بازاردان از-ازدان اكەلىپ ءجۇرمىن. بار-جوعى مىنە، ءوزىم ىشپەيتىن بولدىم. ەرتەڭدەر ءبىر بوتەلكەنى بۇزباي ساعان-اق ساقتايىنشى!
- ءسويتشى جانىم!... سەنىڭ مىناۋىڭ ءتىپتى باس كوتەرە المايتىن بولىپ قالعان با؟.. اجەتىڭە جاراپ ءجۇر مە ءوزى، سىلاڭ قاعىپ قۇلپىرىپ الىپسىڭ؟
- بالە، ءتۇنىمىز قۇر ەمەس، قاندى كەنەشە قادالادى! -دەپ كۇلدى اقيا. - سودان جۇدەپ بارا ما، قويا تۇر دەسەم، ەرەگەسە تۇسەدى! سەنىڭ ءداۋىڭ قالاي؟
- بىزدە نە قىزىق قالدى دەيسىڭ، شۋىن جەپ قويعان سيىرشا، ءبىر جولاتا سۋالدى!- كۇرسىنىپ جىبەرگەن ابىسىن قوناق، اراقتان ىستىق شايشا ءبىر ۇرتتاپ قويىپ، ابيىر دەرتىن ءتىپتى اقتارا توكتى. - شاندىرىن قانشا تارتسام دا دىم شىعار ەمەس. سونىسىنا جاراي ۇستىمنەن تۇسپەيتىنىن قايتەرسىڭ! - اقيانىڭ ساقىلداپ كۇلگەنىنە مىرسىلداپ قويىپ، تۇلعالاي ءتۇستى ءسوزىن. - قۇرىسقان بۇيەنىن قارنىما جايىپ تاستاپ قورىلدايدى كەلىپ!
- ءوزىڭ دە ۇيىقتايتىن شىعارسىڭ، ھا-ھا-ھا...ا..
- ءبىر توننا بالشىق باسىپ جاتقاندا ۇيقى قايدا، اۋدارىپ تاستايمىن!... توبەلەسىمىزدىڭ باسى وسىدان شىعادى. «ەرىڭدى قادىرلەگەنىڭ وسى ما!»- دەپ ول، -ەركەك بولعانىڭ وسى ما!»- دەپ مەن زەكىرەمىن. -«مۇنان دا قاتىن بولدىم دەپ مويىنداساڭشى، باسقا بىردەمە تاۋىپ الايىن!»- دەپ كۇيىپ كەتەمىن ءتىپتى!... وسىنداي تىلىمنەن قورلاناما ەكەن، كەيدە بىردەمە قىپ شالا-شارپى تىرىلە قالادى. بىراق، جىلى ورىنعا بارىسىمەن تاعى ۇيىقتايدى، ال، قايتىپ ويانساشى!... دىم دا جوق، قىمىر دا جوق!.. تىم بولماعاندا كىشى دارەتى تامساشى!... ءوستي بەرسەك، ۇرپاقسىز قۇرىعانىمىز ەمەس پە!
اقيا ساقىلداپ كۇلىپ وتىرىپ، سوڭعى مۇڭىنا كەلگەندە تومسارا سۇرادى.
- وعان نە بولعان سونشا؟
- بەزىن سپيرت كۇيدىرىپ تاستاعان دا باياعى!
- ال، سەن دە اراقتى قالىسپاي سىلتەپ ءجۇرسىڭ عوي، ءوزىڭنىڭ جايىڭ قالاي؟
- مەن اراقتى وعان ەرەگەسىپ، كەيىننەن باستادىم عوي، جايىنىم ءتىپتى جالاڭداپ تۇرادى، لاج نە، جامان اتقا قالمايىن دەيمىن!... ال، بۇل جويت اراققا مەن تۋىلۋدان بۇرىن-اق دانىگىپتى. دەنەسىنىڭ جۋاندىعىنا ماقتانىپ سىلتەپ ءجۇرىپ، ورتەنىپ بىتكەن!...
ەكى تانتىق ۇزاققا سوزدى اڭگىمەسىن. قوعامدىق پىكىرگە، ساياسي جاعدايعا اياق باسار ەمەس. بۇرىننان قالعان يدەيالوگيالىق سىز، اڭدىسۋ بار سياقتى ارالارىندا. اقيادا ءوزىنىڭ قورتىعىنىڭ «ونەرىن» ايتىپ كۇلدىرىپ قويادى. الدەقاشان ىمىرت ءتۇسىپ، وزدەرىنىڭ شام جاققاندارىن دا ۇمىتقانداي. اراق سوڭىنان شاي قۇيىپ، سوراپتاي وتىرىپ تانتىستى. كۇلكى قۇمارلارىنان ابدەن شىعىپ، كۇرسىنىسىپ الىپ، كلەتتەن شىعار كەزىندە عانا ماقپالدىڭ ءجونىن سۇرادى اقيا. سەمىز قاتىننىڭ ول جونىنەن بەيحابارلىعىن ەستىگەن سوڭ جالىنا ءوتىندى.
- ماقپالدىڭ مەندە قارىز اقشاسى بار ەدى، التىنگۇل. سونىسىن جىبەرىپ بەرەيىن دەسەم، ادرەسىن تابا الماي ءجۇرمىن. داۋىڭنەن سۇراپ انىقتاپ بەرشى جانىم!
- ماقۇل، ماقۇل، ول بىلسە، بۇرىنعى قۇمىرالاردىڭ جۇعىنىن شايقاپ بەرىپ-اق ايتقىزىپ الامىن عوي. الگى ماعان بەرەتىن بوتەلكەڭدى سەن دە ۇمىتپا! ەرتەڭ ءتۇس ۋاقىتىنا دەيىن-اق سۇراپ ءبىلىپ كەلەيىن!... ال كۇلدىرەتىن اڭگىمەم ءالى كوپ. «حالىق ءۇشىن ىستەيىك»، ساۋ تۇر!- دەپ شىقتى اراق بوشكەسى. ول شىعىسىمەن ۇڭگىردەن مەن دە شىعىپ، تەرەزەدەن قاراسام، بۇلتتى تۇنەك قاراڭعى ءتۇن ەكەن. سوندا دا بۋاز جايىنداي جايقالىپ كورىنەدى التىنگۇل. اقيا ونىڭ قاسىندا شاباق قانا سياقتى.
اقيا قاقپاسىن قۇلىپتاپ قايتىپ، ۇيىنە، كىردى دە قورتىعىنا زەكىرە جونەلدى: «تۇر، ءوزىڭ جۋ اناۋىڭدى!» دەگەنىنە قاراعاندا، قورتىعى «توڭكەرىستىك جۇمىستان» نەداۋىر «مىندەت» ورىنداپ بولعان كورىنەدى. - «سەن مەنىڭ كىشكەنە بالام ەمەسسىڭ، وسىدان باستاپ، مۇندايىڭنىڭ ءبارىن وزىڭە تازالاتامىن. ەگەر تازالاماساڭ، كوشە باستىعىن شاقىرىپ اكەلىپ كورسەتەمىن دە نەكەدەن اجىراۋعا كۋالىككە تارتامىن!... ۇقتىڭ با، سەرت وسى!»- دەگەن كەسىممەن «بايىن» شىرقىراتا جالىنتىپ تاستاپ شىقتى دا كىلەتتەن شلاپشىن، شاۋگىم اپارىپ كىرگىزىپ قايتىپ داستارقان جاسادى.
- ءولتىردى، ءولتىرىپ كەتتى!- دەپ شاڭقىلداعان ايەل داۋىسى ەستىلدى وسى شاقتا. كوشەنى ءبىر-اق كوتەردى باسىنا. - قۇداي ءۇشىن شىعىڭدار، اعاتايلار، شىعىڭدار، ماقۇلبەكتى ءولتىرىپ كەتتى!... ءولتىرىپ كەتتى، ماقۇلبەكتى، ماقۇلبەكتى!
- «ماقۇلبەكتى ءولتىرىپ كەتتى» دەيدى، الگى التىنگۇل! - اقيانىڭ كوزى شوقتاي جاينادى ماعان قاراعاندا. جۇرەگىن قولىممەن باسىپ، سيپالاي ءتۇستىم. التىنگۇل شاڭعىرلاي ءجۇرىپ، كورشى قاقپالارىن ساقىلداتا ءجۇرىپ، وسى قاقپاعا جاقىندادى. اقيا مەنى ۇڭگىرگە ءتۇسىرىپ، قاقپاعىن كومىرمەن باستىرا سالا جونەلدى.
- بايقا، قاراڭعىدا شوشىنىپ قالىپ ءجۇر مە!- دەگەن ساقتىقتى ارەڭ ەسكەرتىپ قالدىم.
وقيعا جايىن اقيا ماعان ءتۇن ورتاسىنا تامان قايتىپ كەپ جەتكىزدى. التىنگۇل مەن قورادان شىعىپ ءوز قاقپاسىنا جەتكەندە ماقۇلبەكتىڭ بىرەۋلەرگە ءوز جاتقان ۇيىنەن داۋىستاپ سويلەگەن ءسوزى ەستىلىپتى: «جىگىتتەر قانشا وزگەرىپ كەلسەڭدەر دە تانىپ تۇرمىن، العان نارسەلەرىڭدى تاستاپ كەتىڭدەر!»- وسى سوزىنەن سوڭ-اق باقىرعانى ەستىلىپتى. ىشىنەن بەكىتىلگەن قاقپانى تەپكىلەي بەرگەن التىنگۇل ءبىر توپ جىگىت قاۋلاپ شىعا جونەلگەن سوڭ عانا جۇگىرىپتى ۇيىنە. كىرىپ بارسا، موينى قايرىلىپ، ەكى پۇتى ەكى جاققا ايرىلعان ماقۇلبەك سۇلاپ جاتىر ەكەن...
اقيا جەتكەندە كورشىلەردەن ەكى-ۇشەۋى عانا قۇرالىپ، اڭىرا قاراسىپ تۇرىپتى. ساقشىلار مەن قىزىل كرەستى ماشينا جەتىپ، ولىكتى تەكسەرىپتى دە دەرەۋ الا جونەلىپتى. جۇرەگىنەن بىلىنەر-بىلىنبەس قىبىر بايقالعان ەكەن.
كورەگەن تەرگەۋشىم، وسىنداي «توڭكەرىس» جۇرگىزگەندىكتەرىڭىزگە نە دەپ العىس ايتارىمدى بىلمەي قالدىم. اسىرەسە مۇنى «پرولەتارياتتىڭ زور مادەنيەت توڭكەرىسى» دەپ اتاعاندىقتارىڭىز نەتكەن دانىشپاندىق! «اتىم - ءمارجانبۇبى، پۇتىمدا شتان جوق» دەيتىن بيكەشتىڭ قويعان اتى شىعار-اۋ!... قوعامدى ەڭ وزىق توڭكەرىسشى تاپتىڭ مادەنيەتىنە بولەپ، قازىردىڭ وزىندە-اق ۇجماققا اينالدىرىپ بولمادىڭىزدار ما!... دۇنيەجۇزىلىك كوممۋنيزم قوزعالىسىنىڭ جەڭىسى ءۇشىن قوسقان بۇل دانىشپاندىق ۇلەستەرىڭىزگە ماركسيزم قانشالىق سۇيىنەر ەكەن!... ءيا، بۇل تالانتتارىڭىز بۇكىل ادامزاتتى قىلمىستان قۇتقارار-اق!
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
[1] ءحۇڭيسانسى (حانزۋشا) - قىزىل 1-ءشى، 3-ءشى قوسىن.
[2] حۇڭارسى (حانزۋشا) - قىزىل 2-ءشى قوسىن.
[3] قاعازعا نىعىز ورالعان مىلتىق ءدارىسى. مەرەكە كۇندەرىندە حانزۋلاردىڭ كونە ءداستۇر بويىنشا اتاتىن قاعاز ويىنشى گراناتى.
[4] حانتەڭگىر - تيانشان تاۋىنىڭ ەڭ بيىك شوقىسى.
