«الەمنىڭ ءامىرشىسى - ەڭبەك. تەك ەڭبەكپەن عانا جەمىس ونبەك، تەك ەڭبەك قانا بار قيىندىقتى جەڭبەك». ەلباسىمىز بارشامىزدى ەل يگىلىگى جولىنداعى ەڭبەككە شاقىرعانى بەلگىلى. ەلباسىنىڭ «قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك جاڭعىرتىلۋى: جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام» اتتى باعدارلاماسى دا وسى ويدان تۋىنداسا كەرەك. وسى ورايدا ءبىز وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ توراعاسى قاناتبەك وسپانبەكوۆ مىرزاعا بىرەر ساۋال تاستاعان ەدىك.

«الەمنىڭ ءامىرشىسى - ەڭبەك. تەك ەڭبەكپەن عانا جەمىس ونبەك، تەك ەڭبەك قانا بار قيىندىقتى جەڭبەك». ەلباسىمىز بارشامىزدى ەل يگىلىگى جولىنداعى ەڭبەككە شاقىرعانى بەلگىلى. ەلباسىنىڭ «قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك جاڭعىرتىلۋى: جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام» اتتى باعدارلاماسى دا وسى ويدان تۋىنداسا كەرەك. وسى ورايدا ءبىز وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ توراعاسى قاناتبەك وسپانبەكوۆ مىرزاعا بىرەر ساۋال تاستاعان ەدىك.

- قاناتبەك جولداسبەكۇلى، ايتىڭىزشى، بۇگىندە سۋلى جەردىڭ تۇگىنەن ماي تارتۋدى كوزدەگەن قانشا شارۋا ءوز باقشالىعىن تامشىلاتىپ سۋارۋ ادىسىنە كوشىرىپ جاتىر؟ جالپى، وسى ءادىس اگروقۇرىلىمدارعا قانشالىقتى ءتيىمدى دەپ ويلايسىز؟
- بۇل سۇراعىڭىزعا جاۋاپ بەرمەس بۇرىن ءبىر نارسەنى ايتىپ وتكىم كەلەدى. وبلىسىمىزدا اۋىلشارۋاشىلىق سالاسىنىڭ سوڭعى جىلدارى دۇرىس جولعا قويىلىپ، شارۋالارىمىزدىڭ بەلگىلەنگەن مەجەدەن ارتىق كورسەتكىشتەرگە قول جەتكىزىپ كەلە جاتقانى قازىرگى وبلىس باسشىسى اسقار مىرزاحمەتوۆتىڭ ارقاسى دەپ بىلەمىن. ويتكەنى اسقار يسابەكۇلى وسى سالانىڭ مىقتى مامانى. كوپ جىلدار بويى جيناقتاعان تاجىريبەسىن وسى سالاعا اياماي جۇمساپ كەلەدى.
اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا وزىق تەحنولوگيالاردى وندىرىسكە كەڭىنەن ەندىرۋ سالانىڭ ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋدىڭ بىردەن - ءبىر جولى. وسى ماقساتتا سوڭعى جىلداردا وبلىستا تامشىلاتىپ سۋعارۋ ءادىسىن ەندىرۋ كولەمى ايتارلىقتاي وسۋدە. اتاپ ايتار بولساق، 2009 جىلى تامشىلاتىپ سۋعارۋ ءادىسى ەندىرىلگەن القاپ 2,1 مىڭ گەكتار بولسا، بۇگىنگى كۇنگە اتالعان ءادىس 20,0 مىڭ گەكتارعا جەتىپ، رەسپۋبليكاداعى كورسەتكىشتىڭ 80 پايىزىنان اسىپ وتىر. تامشىلاتىپ سۋعارۋ ءادىسى جەمىس-جيدەك، ءجۇزىم، ماقتا، كوكونىس-باقشا جانە ت.ب. داقىلداردى وسىرۋدە كەڭىنەن قولدانىلۋدا. تامشى­لا­تىپ سۋارۋ ءادىسى اعىن سۋدى 2,5 - 3 ەسە از تۇتىنۋ­عا، مينەرالدى تىڭايتقىشتاردى تامشىلاتىپ داقىلدىڭ تەك وزىنە بەرۋ ارقىلى الىناتىن ءونىمدى ەكى-ءۇش ەسەلەۋگە ءمۇم­كىندىك بەرەدى. وڭىرلىك دامۋ باعدارلاماسىنا سايكەس، 2015 جىلى تامشىلاتىپ سۋعارۋ تەحنولوگياسىن وبلىستا 50,0 مىڭ گەكتارعا جەتكىزۋ كوزدەلۋدە.
- «كازاگروماركەتينگ» اق-نىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، وبلىستا 3,5 ملن باسقا جۋىق قوي بار ەكەن. بۇل كورسەتكىش قوي ەتىن شەتەلدەرگە مەيلىنشە ەكسپورتتاۋعا قانشالىقتى مۇمكىندىك بەرىپ وتىر؟
- وبلىستا 3,5 ملن مالدىڭ 2,4 ملن (68-75 پايىز) قۇيرىقتى قويى، 42000 (10-12 پايىز) بيازى ءجۇندى قويى، 70000 (15-20 پايىز) قاراكول تۇقىمدى قويلارى قۇرايدى. وبلىستا 89,3 مىڭ توننا جالپى ەت وندىرىلەتىن بولسا 27,7 مىڭ تونناسى قوي ەتى، ياعني بارلىق ەتتىڭ 31 پايىزىن قوي ەتى قۇرايدى.
بۇگىنگى تاڭدا ەكسپورتقا شىعارىلاتىن قوي ەتىنىڭ سۇرانىسىن بيازى ءجۇندى قوي مەن قاراكول قويلارى عانا ورىنداي الادى. بۇل دەگەن ءسوز ەكسپورتقا 5-7 مىڭ باس كولەمىندە قوي ەتىن ساتۋعا بولادى. كەلەشەكتە ەكسپورتقا قوي ەتىن كوپ شىعارۋ ءۇشىن، عالىمدارمەن بىرلەسىپ، سەلەكتسيالىق جۇمىستارىن جانداندىرۋ ارقىلى جاڭا ءتيپتى ەتتى شىعىمى مول بەرىلەتىن قويلاردى عىلىمي نەگىزدە ۇشقىرلى 2020 جىلعا دەيىنگى جوسپارعا ساي جۇمىستار جۇرگىزۋ ارقاسىندا ەكسپورتتىڭ سۇرانىسىن ورىنداۋعا بولادى.
- بۇگىندە شارۋالاردى تولعاندىراتىن ءبىر ماسەلە بار. ول شارۋالارعا نەسيە بەرەتىن ۇيىمداردىڭ جوعارى پايىزدىق مولشەرلەمەسى. وسى جاعىنان ءتيىستى قانداي جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلۋدا؟
- وبلىستا اۋىل شارۋاشىلىعى تاۋار وندىرۋشىلەرىن نەسيەلەندىرۋدى نەگىزىنەن «قازاگرو»ۇبح»اق ەنشىلەس مەكەمەلەرى (قازاگروقارجى»اق، «اگرارلىق نەسيە كورپوراتسياسى»اق، «اۋىل شارۋاشىلىعىن قارجىلاۋ قولداۋ قورى»اق، «ازىق-تۇلىك كەلىسىم شارت كورپوراتسياسى»اق) جانە وبلىستىق «ماكسيمۋم»ايو»جشس-گى جۇمىستار اتقارۋدا. اتالعان قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ باسقا قارجى مەكەمەلەرىنەن ەرەكشەلىگى نەسيە قارجىنىڭ جىلدىق مولشەرلەمەسى 6 - 9 پايىزدىڭ كولەمىندە. وسى ينستيتۋتتار ارقىلى وقو اگروونەركاسىپتىك كەشەنىنە 2009 جىلدان بۇگىنگى كۇن ارالىعىندا تاۋار وندىرۋشىلەرگە 53 ملرد تەڭگەدەن استام نەسيە قارجىلارى بەرىلىپ، 11,0 مىڭعا جۋىق ءىرى، ورتا جانە شاعىن جوبالار قارجىلاندىرىلدى. ناتەجيەسىندە مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ جانە مال بورداقىلاۋ بويىنشا 7000 استام جوبالار، 3500 گەكتار ەرگە تامشىلاتىپ سۋعارۋ ءادىسىن ەندىرۋ جوبالارى، 95 گەكتار القاپقا جىلىجايلار كەشەندەرىن سالۋ، 39 اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن قايتا وڭدەيتىن كاسىپورىندارى، سىيىمدىلىعى 70 مىڭ توننالىق جەمىس-كوكونىس ساقتاۋ قويمالارى، 1500 استام ءار-ءتۇرلى زاماناۋي اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكالارى، «سىباعا» باعدارلاماسى بويىنشا 8,5 مىڭ باس­تان استام ىقم الىنىپ، 839 باسقا رەپرودۋكتور ۇيىمداستىرۋ جانە ت.ب اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ جوبالارى ىسكە اسىرىلدى.
دەگەنمەن ەلىمىزدەگى اۋىل شارۋاشىلىعى تاۋار وندىرۋشىلەرىنىڭ 36 پايىزى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا ورنالاسقاندىعىن ەسكەرسەك، اۋىل شارۋاشىلىعى تاۋار وندىرۋشىلەرىن قولداۋ شارالارىن جىلدان-جىلعا وڭتايلاندىرىپ، جەتىلدىرۋ قاجەتتىلىگىن كورسەتەدى. وسىعان بايلانىستى قازىرگى تاڭدا اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى تاراپىنان كەپىلدەندىرۋ قورىن قۇرۋ جانە ليزينگكە الىنعان اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكالارىنىڭ پايىزدىق مولشەرلەمەسىن سۋبسيديالاۋ ەسەبىنەن اۋىل شارۋاشىلىعى تاۋار وندىرۋشىلەرىن نەسيەلەندىرۋ قول جەتىمدىلىگىن كەڭەيتۋ ماسەلەلەرى قاراستىرىلۋدا.
- وڭىردە مال بورداقىلاۋ ءىسىن قولعا العان شارۋا قوجالىقتارىنىڭ سانى جىل ساناپ ارتىپ كەلەدى. ايتىڭىزشى، وسى باعىتتا ءوز كاسىبىن ورگە دوڭگەلەتىپ جۇرگەن شارۋالاردىڭ جەم-ءشوپ ماسەلەسى قالاي شەشىلىپ جاتىر؟
- 2012 جىلى جوڭىشقا 137 مىڭ گەكتار جەرگە ەگىلسە، كەلەسى جىلى 167 مىڭ گەكتار بولىپ، 30 مىڭ گەكتار جوڭىشقالىق قوسىلاتىن بولادى. ءار گەكتاردان 50 تسەنتنەر جوڭىشقا جينالاتىن بولادى. 2013 جىلى جۇگەرى القابى 27 مىڭعا ۇلعايسا، 2014 جىلى 35 مىڭ گەكتارعا جەتەتىن بولادى. ءار گەكتاردان 40 تسەنتنەر داندىك جۇگەرى الىنسا، جۇگەرى پاياسىنان ءار گەكتارىنا 150 تسەنتنەر سۇرلەمدىك ازىق دايىندالاتىن بولادى.
بۇگىنگى كۇنگە 2570 سۋ كوزدەرى، 5532 مىڭ گەكتار جايىلىمدى پايدالانۋعا ەسەپتەلگەن. قازىرگى تاڭدا جۇمىس جاساپ تۇرعان 1276 سۋ كوزدەرى 2800 مىڭ گەكتار جايىلىمدىق جەرلەردى پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ سايرام-وگەم مۇتپ - 18500 گەكتار جايىلىمدىقتى پايدالانۋدى ۇسىنعان. وسى جەرلەردى ءتيىمدى پايدالانۋ ناتيجەسىندە 2000 باس قوي، 643 باس ءىرى قارا مال باسىن جايۋعا جانە 500 گەكتار جەردەن 5000 توننا ءشوپ دايىنداۋعا بولادى.
وبلىستا مال بورداقىلاۋ ءىسىن قولعا العان شارۋالاردىڭ جەم-ءشوپ ماسەلەسى، ەڭ نەگىزگىسى وزدەرىنىڭ جەرلەرىنە ەگىلگەن ەگىستەن الىناتىن ساپالى ءونىمىنىڭ جوعارى بولۋى، ۋاقىتىندا ارزان باعادا قاجەتتى مال ازىعىن ساتىپ الۋى جانە ونى مالعا جۇعىمدى ەتىپ بەرۋ، ينتەنسيۆتى تەحنولوگيا پايدالانىپ وتىرۋ ارقىلى ناتيجەگە جەتۋ. دەگەنمەن 2011-2012 جىلدارداعىداي قۋاڭشىلىق بولاتىن بولسا، شارۋالارعا مال ازىعىن دايىنداۋ كوپ قيىندىقتار تۋعىزاتىن بولادى. بۇل ورايدا، شارۋالارعا جەىڭلدىكتەر جاساۋ ءۇشىن وكىمەتتىڭ قاجەتتى مولشەردە سۋبسيديا بەرۋ ارقىلى شەشۋ قاجەت سياقتى. بۇل شارۋالاردىڭ جەم-ءشوپ ماسەلەسىن شەشۋىنە ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزىپ، ءتيىستى كومەك كورسەتىلگەن بولار ەدى.
- وبلىس ورتالىعىنداعى قانشا بازاردا اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن ساتاتىن الەۋمەتتىك قاتارلار قاراستىرىلعان؟
- ازىق-تۇلىك تاۋارلاردىڭ باعاسىن تۇراقتاندىرۋ، وبلىس تۇرعىندارىن تومەن باعاداعى اۋىل ششارۋاشىلىعى ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتۋ باعىتىندا جۇيەلى جۇمىستار اتقارىلىپ كەلەدى.
وسى ماقساتتا، جىل باسىنان بەرى شىمكەنت قالاسىندا 85 رەت اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ جارمەڭكەسى ۇيىمداستىرىلىپ، وعان قالا اۋماعىنا جاقىن ورنالاسقان سايرام، تۇلكىباس، ورداباسى، وتىرار، قازىعۇرت جانە تولەبي اۋداندارىنىڭ شارۋا قوجالىقتارى مەن تاۋار وندىرۋشىلەرى ءوز ونىمدەرىن قالا حالقىنا دەلدالسىز بازار نارىعىنان 20-30 پايىز تومەن باعادا تۇتىنۋشىلارعا ۇسىندى.
شىمكەنت قالاسىندا ۇيىمداستىرىلاتىن جارمەڭكەگە ءوز ونىمدەرىن دەلدالسىز ساتۋ ءۇشىن، قالا اكىمدىگى مەن ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن ءوندىرۋشى كاسىپورىن باسشىلارىمەن الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ازىق-تۇلىك تاۋارلارىن قول جەتىمدى باعامەن قالا حالقىنا ۇسىنۋ ماقساتىندا ءوزارا ىنتىماقتاستىق تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويىپ، جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە.
سونىمەن قاتار، شىمكەنت قالاسىنداعى بازارلاردا «اينا» - 60, «سامال» - 30, «الاش» - 50, «قاپلانبەك» - 20, «جاڭا شاحار» - 20, «دارحان» - 100, «كوكتەم» - 10 جانە «بازار» اق - 50, بارلىعى 340 الەۋمەتتىك ساۋدا ورىندارى اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ نەگىزگى تۇرلەرى، ونىڭ ىشىندە ەت، كوكونىس ونىمدەرىن ساتۋعا قاراستىرىلعان.
قالادا «اتامەكەن كورپوراتسياسى» جشس 15 الەۋمەتتىك ساۋدا دۇكەندەرى جۇمىس جاساپ، قالا حالقىنا بازار نارىعىنان 10-15 پايىزعا ارزانداتىلعان ونىمدەردى ساتۋدا.
- مەكتەپتەردىڭ جانىنان جىلىجاي سالۋ يدەياسى قايدان تۋدى؟ جالپى، وبلىستاعى جىلىجايلاردىڭ جاعدايىنا توقتالىپ وتسەڭىز؟
- مەكتەپتەردىڭ جانىنان جىلىجاي سالىپ، مەكتەپ وقۋشىلارىن وزدەرىندە وندىرىلگەن ونىممەن قامتاماسىز ەتۋ يدەياسىن وبلىس اكىمى اسقار مىرزاحمەتوۆ ۇسىنعان ەدى. ءيا، العاشىندا وسىنداي ۇسىنىس ايتىلعان كەزدە يدەيانىڭ ىسكە اسىپ كەتۋىنە كۇمان كەلتىرگەندەر كوپ بولدى. قازاقتا «كوز قورقاق، قول باتىر» دەگەن ءسوز بار. ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارا وتىرىپ، جان-جاقتى زەردەلەي كەلە ىسكە كىرىسىپ كەتتىك. مىنە، بۇگىن سول يدەيا ءوزىنىڭ جەمىسىن بەرىپ كەلەدى.
تۇرعىنداردى جىل بويى جاڭا پىسكەن، كوكونىس ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتۋدە جانە كوكونىستەردىڭ ماۋسىمارالىق جەتىمسىزدىگىن بولدىرماۋدا جىلىجاي كەشەندەرىنىڭ ماڭىزى زور ەكەندىگى وسى شارۋاشىلىقتى دامىتقان سايىن ايقىن اڭعارىلا تۇسۋدە. 2009 جىلى وبلىستا جىلىجايلاردىڭ كولەمى 124 گەكتار بولسا، 2011 جىلى بۇل كورسەتكىش 371 گەكتاردى قۇراپ، ودان 50,0 مىڭ توننادان استام كوكونىس ونىمدەرى الىنىپ، وبلىس، رەسپۋبليكا تۇرعىندارىن جەرگىلىكتى ونىمدەرمەن قامتاماسىز ەتۋدە ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزدى.
سونىمەن قاتار، وبلىس اكىمىنىڭ ۇسىنىسىمەن مەكتەپتەر جانىنان جىلىجايلار سالۋ قولعا الىندى. بۇل ءوز كەزەگىندە وقۋشىلاردى ەڭبەككە باۋلۋعا، بولاشاقتا وقۋشىلار وزدەرىن جۇمىسپەن قامتۋىنا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزەدى.
اعىمداعى جىلى قوسىمشا 140 گەكتار سالىنىپ، جالپى جىلىجايلار كولەمىن 511 گەكتارعا جەتىپ، رەسپۋبليكالىق كورسەتكىشتىڭ 87 پايىزىن قۇراپ وتىر.
- بيىل وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ شارۋا­لارى قانشا ءونىم جينادى؟
- بيىلعى اۋا رايىنىڭ شارۋالارعا جايسىزدىعىنا قاراماستان، 54,3 مىڭ گەكتاردىڭ ءار گەكتارىنان 186,0 تسەنتنەردەن ءونىم الىنىپ، بۇرىن-سوڭدى بولماعان 1 ملن. 10 مىڭ توننا ءونىم جينالدى. بۇل وتكەن جىلدان 275,0 مىڭ تونناعا ارتىق. سونداي-اق، ءار گەكتاردان الىنعان ءونىم 186 تسەنتنەرگە جەتىپ، وتكەن جىلدان 21 تسەنتنەرگە ارتىق جينالدى.

اڭگىمەلەسكەن
گۇلزينا بەكتاسوۆا