تۇرسىن جۇرتباي. «ادەبيەت – ۇلتتىڭ جانى» (جالعاسى)
3.
تەرگەۋ ءىسىنىڭ ءۇىى تومنىڭ 372-بەتىنەن باستاپ ج.ايماۋىتوۆتىڭ ءوزى جازعان نەمەسە وزىنە كەلگەن حاتتار، سونداي-اق وسى تومدا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ ادەبيەت تۋرالى جازبالارى جانە ەكى سۋرەتى تىركەلىپتى. سۋرەت تۋرا جانە قىرىنان تۇسىرىلگەن. شاشى قىسقا. كوزى قىسىلىڭقىراپ تۇر. مۇرتتى. كەۋدەسىندەگى اق شۇبەرەككە «№ 2870» دەگەن سان جازىلعان. ىسپەن العاش رەت تانىسقانىمىزدا بۇل سۋرەت بار ەدى. ەكى جىلدان كەيىن قايتا قولىمىزعا العانىمىزدا، سۋرەت جوق بولىپ شىقتى. وعان نە امال بار. قولما-قول ءتۇسىرىپ الاتىنداي مۇمكىندىك قازىرگىگە قاراعاندا شەكتەۋلى بولاتىن. تىعىز دا كەسىمدى ۋاقىت، قىستالاڭ كەڭسە ادەبي جازبالاردىڭ بارلىعىن كوشىرىپ الۋعا ەركىندىك بەرمەدى.
3.
تەرگەۋ ءىسىنىڭ ءۇىى تومنىڭ 372-بەتىنەن باستاپ ج.ايماۋىتوۆتىڭ ءوزى جازعان نەمەسە وزىنە كەلگەن حاتتار، سونداي-اق وسى تومدا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ ادەبيەت تۋرالى جازبالارى جانە ەكى سۋرەتى تىركەلىپتى. سۋرەت تۋرا جانە قىرىنان تۇسىرىلگەن. شاشى قىسقا. كوزى قىسىلىڭقىراپ تۇر. مۇرتتى. كەۋدەسىندەگى اق شۇبەرەككە «№ 2870» دەگەن سان جازىلعان. ىسپەن العاش رەت تانىسقانىمىزدا بۇل سۋرەت بار ەدى. ەكى جىلدان كەيىن قايتا قولىمىزعا العانىمىزدا، سۋرەت جوق بولىپ شىقتى. وعان نە امال بار. قولما-قول ءتۇسىرىپ الاتىنداي مۇمكىندىك قازىرگىگە قاراعاندا شەكتەۋلى بولاتىن. تىعىز دا كەسىمدى ۋاقىت، قىستالاڭ كەڭسە ادەبي جازبالاردىڭ بارلىعىن كوشىرىپ الۋعا ەركىندىك بەرمەدى.
سونىڭ ءبىرى - ءتىنتۋ كەزىندە الىنعان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ پەن مولداعالي جولدىباەۆتىڭ ماعجانعا جازعان حاتى. زادى بۇل حات «القا» ادەبي ۇيىرمەسىن قۇرۋ ماقساتىندا نيەتتەنىپ جۇرگەن اقىننىڭ پىكىر ءبىلدىرۋ تۋرالى وتىنىشىنە جاۋاپ بولۋى دا مۇمكىن. ويتكەنى مۇنداعى پىكىرلەردەن «تابالدىرىق» اتتى باعدارلاماداعى وي ۇشىقتارى اڭعارىلادى. انىعى، «ماعجاننىڭ اقىندىعى» اتتى ماقالاسىنا دايىندىق تۇسىندا جازىلعان. ادەبيەت تۋرالى پىكىر قوزعاۋ ولاردىڭ ويىندا بۇرىننان بولسا كەرەك. بۇل حاتتاعى جازۋ ۇلگىسى جۇسىپبەكتىكى ەمەس، زادى، جۇسىپبەك ايتىپ تۇرعان دا مولداعالي جازعان بولۋى كەرەك. الدە، نە بۇرىن، نە كەيىن بىرەۋ كوشىردى مە ەكەن؟ جانە قادىم قارپىنىڭ جازۋ ۇلگىسىن پايدالانعان. سوعان قاراعاندا، مولداعاليدىڭ مانەرى. ال مولداعالي - بەلگىلى اعارتۋشى، ادەبيەتشى مولداعالي جولدىباەۆ پا، جوق پا، ونى اشىپ ايتا المايمىز. ودان وزگە لايىقتى ادامدى تاعى دا بولجاي المادىق.
«ورىنبور. 1924-جىل. مايدىڭ - 16.
ارداقتى ماعجان!
سەنىڭ ماعجان، اقىندىعىڭا توسىننان حات جازىپ, يمانىڭا، يدتيحاتىڭا قول سۇققالى وتىرمىز.
اقىلدى - نە اقىلى قىسقان اعا ايتادى، نە جان اشىر دوس-جاران ايتادى. جۇزدەس، سىرلاس بولماساق تا تۋىستاسپىز. سوعان وراي قولعا قالام ۇستاپ، دوس-جاراندىق بىلدىرگەلى، اقىندىعىڭا ءبىز ءبىر اقىلسىماق ايتقالى كەلەمىز.
سەن اقىنسىڭ. كۇنىمىز دە، كوز الدىمىزدا ۇستايتىن قازاق ادەبيەتىنىڭ "كوگىنە ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولاتىن" ۇمىتكەر اقىن دا سەنسىڭ. "جارالى جاندى", "قورقىتتى", "باياندى" بەرگەن اقىننان ودان دا زور كۇتەمىز. قازاق ادەبيەتىندە ارتىنان ءمۇريدا ەتۋگە، وزىندىك ءداۋىر جاساۋعا سەنىڭ قالامىڭنان باسقاسىنىڭ دامەسى جوق. اقىندىعىڭا ءمىن تاعۋعا بولمايدى. سەنەن "اتتەڭ عانا" دەپ تابارلىق ءبىر كەمشىلىك: سەن تورىعاسىڭ، زورىعاسىڭ، زارلاناسىڭ. اساۋ الىپ جۇرەگىڭ "سۇم ءومىر" دەپ جۇبانىش تاپپايدى. كەلەشەكتەن جارىق ساۋلە، جاقسى ءۇمىت كۇتپەيسىڭ، "بۇگىننەن" جيرەنەسىڭ، بەزەسىڭ، تۇڭىلەسىڭ، وتكەندى جوقتاپ الدانىش ەتەسىڭ. ومىردەن تۇڭىلگەن، ومىرگە قول سەرمەگەن سارى ۋايىم، سارى قايعىعا ءتۇسىپ باراسىڭ. مۇنداي سارى ۋايىمشىلىق (پەسسيميزم) اقىننىڭ بويىن وسىرە مە؟ ءورىس ۇزارتا ما؟ ءۇمىتسىز، تىلەكسىز ومىردە نە ماعىنا بار؟
سەن بايروننىڭ رۋحىنا تۇسۋگە تاياۋسىڭ. بىراق بايرون زامانىنداعى قارا كۇن (رەاكتسيا) بايروننىڭ شەككەن جيھان كۇيىگى (ميروۆايا سكورب) بۇل كۇندە بار ما؟ قازاقتىڭ باسىنا قيىن قىستاۋ كۇندەر كەلگەن بولسا، قازاق جۇتقا، اپاتقا، تالاۋعا، زورلىققا شالدىقسا، قايعىرسا, كۇيىنسە، ونى "جيھان كۇيىگى" دەپ ساناۋعا بولا ما؟ ول تار كوزدىلىك بولماي ما؟ سۇر ايدىڭ ارتىنان كۇنشۋاق بولماي تۇرعان با؟ كۇننىڭ كوزىن مءاڭگىلىك بۇلت باسىپ تۇرۋ مۇمكىن بە؟
راس، قازاق اقىنىسىڭ. قازاق مۇڭىن جىرلايسىڭ. قازاقتى سۇيەسىڭ، قازاقپەن بىرگە كۇيەسىڭ. قام كوڭىلدى قايعىرتىپ، ۋايىم توگىپ، قاياۋ سالعانىڭ قالاي؟ "تورىقپا، جابىقپا، تۇڭىلمە، الدىڭدا جارىق ساۋلە بار، جىلتىلداعان (كورولەنكونىڭ) "وت" بار - دەپ كوڭىلىن كوتەرىپ، دەمەۋ (ءۇىى توم. 153-بەت) بەرمەگەنىڭ قالاي؟ بولعاندى - "بولدى" دەۋدەن بولاشاقتى بولجاۋ قيىن. الدە بولاشاققا سەندىرۋ، قاراڭعى تۇماندا جىلتىلداعان ساۋلە كورسەتۋ قيىن با؟ قازاقتىڭ كەلەشەگىنە ھەش ءبىر سەنىم جوق بولسا، جوعالاتىن ەلگە سۇلۋ ءسوز - ادەبيەت نەگە كەرەك؟ ءبىز سەنەن دەرتكە دارمەن بولعانداي، رۋح بەرگەندەي، اۋىر حالدان شارا تاۋىپ شىققانداي، كەلەشەككە, مادەنيەتكە، يگىلىككە سۇيرەگەندەي ءسوز ىزدەيمىز. وتكەندى وتكەندەر دە جوقتاعان، زارلاعان، جىرلاعان. قازاقتىڭ جۇرتشىلىعىنا ودان كەلگەن پايدا قانشا ەدى؟
پۋشكيندى - پۋشكين قىلعان ونىڭ نۇرلى اقىلى، سەرگەك كوڭىلى، ءومىردى دۇرىس باعالاي بىلگەندىگى عوي. سەن - تۋىسىڭ قازاقتىڭ, ادىمىڭ - قارعا، ەلىڭ - مەشەۋ بولسا دا، ومىرگە اشىق كوزبەن قارايتىن 20-عاسىردىڭ ۇلى ەمەسسىڭ بە. "قۋ ءومىر، سۇم جالعان", "جاۋىز جازىم" ءداۋىرى سۇيىلىپ، ءومىردىڭ قوجاسى، تاقتىڭ اللاسى - ادام بولعان زاماندا، ادامعا جاڭا تىلەك, جاڭا ارمان، جاقسى سالت-سانانىڭ زامانىندا سەن سىقىلدى كۇشتى اقىننىڭ ( يمانىنا - ?) ءوزگەرىس كىرمەيدى دەۋگە كوڭىل بارمايدى.
سارىۋايىمشىل بولسا دا، بۇگىندە بايروندى توڭكەرىس اقىنى دەپ ساناپ وتىر. توڭكەرىسشىل بولماعان اقىننىڭ وركەنى وسپەيدى. وركەنءىڭنءىڭ وسۋىنە تىلەكتەس بولعاندىقتان، دوس-جارانىڭ ءسوز ايتىپ، كوڭىلدەگى مۇددەمىزدى شىعارىپ وتىرمىز.
جۇرەككە، يدتيحاتقا، يمانعا قولقا سالۋ كىمگە بولسا دا زورلىق، اسىرەسە، اقىنعا زورلىق. سۇيتسە دە سەبەپسىز نارسە بولماق ەمەس قوي: تاياۋ تۇرعان نارسەگە ءتۇرتكىدەي سەبەپ بولساق، ءبىزدىڭ ماقسۇتىمىزدىڭ ورىندالعانى.
باۋىرلارىڭ: جۇسىپبەك, مولداعالي".
مiنە، شىنايى تiلەك، شىنايى سىن دەگەن وسى. قانشاما «جاساسىنداتىپ»، «قارعاپ-سiلەگەن» سىننان كورى جۇسiپبەك پەن مولداعاليدىڭ ءدال وسى سوزدەرi ماعجانعا الدەقايدا مول ءارi تەرەڭ اسەر ەتكەنi ءسوزسiز. «جيhان كۇيiگi» تۋرالى iشكi رۋحاني اقىندىق تۇيسiكتi ماعجاننىڭ ولەڭدەرiنەن العاش اڭعارعان دا جانە ونى دالەلدەپ بەرگەن دە - جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ. قازiرگi ساۋاتى سان-سالالى، الەم پوەزياسىنا كوزi قاراقتى سىنشىلار مەن زەرتتەۋشiلەر دە مۇنى نازاردان تىس قالدىرىپ كەلەدi. دەمەك، اقىننىڭ جان قۇپياسى ءالi تولىق اشىلمادى دەگەن ءسوز.
تومەندە نازارعا ۇسىنىلىپ وتىرعان جۇسىپبەكتىڭ ادەبيەت تۋرالى ەكىنشى حاتى. اراب حارپىندە جازىلعان قازاقشا ءماتىنىنىڭ كوشىرمەسى. جازۋى تاڭبا سياقتى انىق، سۇلۋ. وكىنىشكە وراي حاتتىڭ كىمگە ارنالعانى تۋرالى باستاپقى جولدار تاسپادان حاتقا تۇسىرگەندە ءوشىرىلىپ كەتىپتى. نەگىزىنەن بۇل حات ابدوللا بايتاسوۆقا، نە قوشكە كەمەڭگەروۆكە جولدانعان. العاشقى سويلەمدى:
«ادەبيەت - ۇلتتىڭ جانى. ۇلتتىق سانا، تاعدىر، جان جۇيەسى - كوركەمونەردىڭ باستى تاقىرىبى. تاپتىق جىك ارقىلى ادەبيەت جاسالمايدى. بايلار دا قايعىرادى. اسىرەسە قازاق ومىرىندە بۇل وتە اجىراتىلماعان ءىس. قازاقتىڭ تاعدىرى ورتاق. مەن ءوزىم دە كەدەي بوپ ءوستىم. سوندا كورگەنىم، كەدەي جىگىتتەرى...»،- دەپ باستاپ، پىكىرىن ودان ءارى بىلاي جالعاستىرادى.
"سوندا كورگەنىم، كەدەي جىگىتتەرى جامان اياعىمەن، بايدىڭ جاقسى توسەنىشىن بىلعايدى. تىلەگەنىن سۇرايدى. قىزىنىڭ، قاتىنىنىڭ قويىنىنا بارسام با دەپ دامە قىلاتىندار دا بار. وسىلاي جۇرگەن ەركەكتەردە بايدان بوتەن دۇنيەگە كوزقاراس بولۋعا مۇمكىن بە؟ ءسىرا، ءبىزدىڭ جاس ماركسشىلەر ۇلكەن كىتاپتاردى وقىپ الادى دا: «مىناۋ قازاققا كەلەدى ەكەن»،- دەپ جالشىنىڭ, نە مۇجىقتىڭ كوزىمەن قازاقتى ولشەيدى. ماركستى ءبىزدىڭ جىگىتتەر قازاققا جاناستىرا الماي، شاتاق وسىدان تۋىپ ءجۇر عوي دەپ ويلايمىن. قازاق وزگەشە (سۆوەوبرازنىي) تۇرمىستى، تاريحتى، سالت-سانالى جۇرت بولۋعا كەرەك. قيسىنشىل (تەورەتيك) بولۋمەن تاجىريبەشىل بولۋدىڭ اراسى الىس. ءبىزدىڭ عابباس الدىڭعىسى بولار دەيمىن. اۋەلى قازاقتى وقۋ كەرەك. قازاقتى بىلەمىن دەگەنمەن كوبىمىز بىلە بەرمەيمىز، ونى مەن برويدانىڭ كىتابىنان كورىپ وتىرمىن. ءبىز انىق بىلە الماي، كومەسكىلەنگەن نارسەلەردى ول انىق ايتىپ وتىر. قازاق - ۇيىمسىز، قازاق - بەرەكەسىز، قازاق - ۇلتشىل ەمەس. مالى قانداي بولسا، مىنەزى دە سونداي جۇرت. بۇل ماسەلە تۇبىرلەنبەي تۇرعاندا ءبىز دە داۋدىڭ شەگى بولمايدى.
تاعى ءبىر قوسىلمايتىن جەرىم: «اقىن - تاپتىكى عانا بولادى. بىراق كەيدە تۇرمىس جاعدايىمەن، تاپتان مويىنى اسقان، تاپ شاراسىنان جوعارى، وزگە تاپتىڭ دا سويىلىن سوعاتىن بۇقاراشىل، ۇلت ساناسىن مەڭگەرگەن اقىن دا بولادى»،- دەپ پلەحانوۆ ايتادى. ونى عابباس جازىپ وتىر. ولاي بولسا، قازاق اقىندارى تاپقا نەگە قامالىپ قالدى. نەگە بايشىل، نەگە ءدىنشىل بولۋعا مىندەتتى؟ وتارشىلىق زارداپتى باي، كەدەي، ۇلت بولىپ تارتقان جوق پا ەدى. جەرىنەن باي دا، كەدەي دە قۋىلعان جوق پا ەدى؟ مالى جوعالسا حوحولدان باي دا، كەدەي دە تاياق جەپ، ولگەنى - ولگەن جوق پا ەدى. ۇلت مۇڭى بۇرىن ءبىر ەمەس پە ەدى؟ ءبىر بولعاندىقتان دا, اسان قايعىسى، بۇقار جىراۋى, شورتانبايى، ابايى، احمەتى، مىرجاقىبى، ماعجانى، تاعى باسقالارى وتارشىلدىققا، ورىسقا، پاتشا وكىمەتىنە قارسى بولىپ كەلگەن جوق پا ەدى؟ وسى وتكەن اقىنداردىڭ ءبارىن بايشىل، كەدەيشىل قىلىپ الىپ، ودان كەيىن ماعجانعا، تاعى تاعىلارعا كەلسە، سوندا جۇلگەلى (پوسلەدوۆاتەلنىي) بولىپ سىناعان بولماي ما، ايتپەسە، ماعجان بايشىل، مىرجاقىپ بايشىل، بەيىمبەت كەدەيشىل دەگەن ءسوز بولا ما؟
توڭكەرىستەن بۇرىن, دەگەن قارا كەدەي ءسابيت دونەنتايۇلى دا، بەيىمبەت تە ءبارى دە ۇلتشىل بولىپ جازىپ جۇرسە، ەندى كەدەيدى بەتكە ۇستادى دەپ، ولار تاپ اقىنى بولا قالماق پا؟ بوياما اقىن بولا الا ما؟ ادەبيەتتىڭ سۇيىلۋى بويالۋدان شىعادى دەپ بىلەمىن. شىنداپ اقىن جازا الماسا، اقىن ەمەس، ەتىكشى. راس، پىكىر جۇرە وزگەرەدى. ورىس جازۋشىلارىنىڭ دا كەيبىرى توڭكەرىستەن كەيىن جارامساقتانعان، ولاردىڭ ىشىندە جارامساقتىقتان امانى دا بار. قازاق اقىندارىنىڭ پىكىرى سونشاما كۇرتتەن وزگەرگەندەي جاعداي بولعان جوق: ويتكەنى توڭكەرىسكە ءبىز كولدەنەڭنەن قوسىلدىق. اششىلى، تۇششىلى تاۋقىمەتىن باسىمىزدان كوشىرگەمىز جوق. سوندىقتان تەك دۋمانعا، دۇرمەككە قىزىپ، توڭكەرىستىڭ ماڭىزىن، ءدامءىن تاتا الماي (...) قالدىق. سول دۇرمەكپەن ءالى كەلە جاتىرمىز. كۇشەنگەنمەن ءسوزىمىز ءۇيلەسپەي جاتىر.
مەن ءوز باسىمداعىنى ايتايىن. ءوزىم ناعىز كەدەيدىڭ بالاسىمىن. باي تۋىسقاندارىمنان زورلىق، قىسىم كورىپ ءوستىم. بالاڭ ورىس بولىپ كەتەدى، سولداتقا الىپ قويادى دەپ، نەمەرە اعام ورىسشا وقىتقىزباعان. ءوز بالاسىن ورىسشا وقىتىپ ءجۇرىپ، مەنى وقىتپاعان. ءسويتىپ مەن، بايعا، جۋانعا ءوش بولىپ ءوستىم. بىراق، جۇرە، وقي، كوز اشىلا كەلە، بايدىڭ دا، كەدەيدىڭ دە ورىستان كورگەن قورلىعىن كوردىم. شورمان اۋىلىنىڭ قاراكول دەگەن اتا قونىسىن، بايان توڭىرەگىندەگى قازاقتىڭ شۇرايلى جەرلەرىن كەلىمسەكتەر الدى، ونى مەن ەستىدىم دە, كوردىم دە. ورىس ستراجنيكتەرىنەن، پوليتسەيلەرىنەن قازاقتىڭ تالاي تاياق جەگەنىن كوردىم. انا جىلعى قارقارالىعا حوحولدان قورقىپ، قاشىپ كەلىپ جۇرگەن جەتپىسبايلار ەسىمدە. حوحول جوعالعان مالى ءۇشىن ونىڭ (نادان ادام عوي) اتىن تارتىپ السا، ول سوتقا بەرگەن عوي. سوتقا بەرەتىن نەمە ەكەنسىڭ دەپ، حوحولدار ونىڭ اۋلىنا جينالىپ كەلىپ ولتىرمەك بولعان. سودان (ءۇىى توم 148-بەت) قورقىپ، قىستاي ۇيىنە جولاي الماي ءجۇردى عوي. اقمولا ۇيەزىندە توكىش دەگەن ءبىر كەدەي ءانشى بار ەدى. جاق جوق ءانشى ەدى. سونىڭ اۋىلىن مالى جوعالعان حوحولدار شاۋىپ، توكىشتى تەپكىلەپ ولتىرگەن.
بۇلار 22-23 جىلدارداعى وقيعا.
وسىلاردى كورىپ، ەستىپ تۇرىپ، قالاي تاپقا كىسەندەلەرسىڭ؟ كەشە عانا وسى جىلدىڭ سەنتيابرىندە قارقارالىنىڭ التى كەدەيى قوياندىدان ورىنبورعا جىلقى ايداۋعا ءبىر ورىسقا جالدانىپ كەلە, مۇندا كەلگەن سوڭ ورىس اقىسىن بەرمەي قاشقان دا كەتكەن. ولار مەنى تاپتى. بىرەۋى انا جىلى تورعايعا مال ايداۋعا جالدانعان، مەنى بىلەتىن سابىكەي دەگەن جىگىت ەكەن. سورلى كەدەي قاڭعىپ، زارلاپ قايتىپ كەتتى. قولدارىندا تۇك بەلگى جوق. نە قىلارسىڭ؟
وسىنىڭ ءبارى جۇزدەن ءبىرى. بءارىن كورىپ، ەستىپ ءجۇرسىڭ. قاي قازاق حوحولدىڭ جەرىن تارتىپ الدى، ۇيىنەن بەزدىردى؟ اۋىلىنا ات ويناتتى، ءولتىردى، اقىسىن بەرمەي، ساۋىرعا ءبىر سالىپ قويا بەردى؟ مۇنشا زورلىقتى كىم ىستەپ وتىر؟ وسىنىڭ ءبارىن كورە, بىلە تۇرا - كىمشءىل بولۋ كەرەك؟
راس، بۇقاراشىل بولۋ كەرەك. بايدى ماقتاۋعا بولمايدى. ءوزىم بايدان جاقسىلىق كورگەم جوق, بايدى جاقتاپ جازعام جوق. بىراق مەن تاپ اقىنى بولا الارمىن با؟ مەنىڭ ميىمداعى پەرنە شۇپ-شۇبار. سىرتقى اسەردەن ميىمداعى ىزدەر دە بار. ول ىزدەرمەن جۇرمەسىمە مۇمكىن بە؟ عابباس قالاي جۇرگىزبەيدى ەكەن؟ قۇلاعىمنان، كوزىمنەن ميعا حابار جەتكىزەتىن جۇيكەلەرىمدى (نەرۆ) كەسىپ تاستاماق پا ەكەن؟ الدە، جۇيكەمدى مۇلدە قۇرتپاق پا ەكەن؟ كولدەنەڭ ادام جازۋشىعا، اقىنعا كوتەن زورلىق قىلۋعا جارامايدى. وزىنشە ويلاتام دەۋ قيانات.
راس، قازاق كەدەيى تەڭدىككە جەتتى، جەتىلدى. جاڭا تۇرمىسقا اياق باستى. بىراق ەكى زورلىقتان ءالى ايىرىلعان جوق، جۋىقتا ارىلا المايدى - ءبىرى: ءوز بايىنان كورەتىن زورلىق، ءبىرى - جاتىنان كورەتىن زورلىق. سوڭعىنى ايتايىن دەسەڭ، ۇلتشىل بولىپ شىعاسىڭ، نەمەسە, بايشىل بولاسىڭ. باستاپقىعا قاناعات ەتۋگە بولمايدى. قاشاننان قالىپ قالعان نارسە، تۇرمىس تالقىسىمەن بولماسا، بۇدان وڭاي شىعا قويمايدى. شىعا قويسا، الگى التى كەدەي نەگە ساندالىپ قالدى؟ قاعاز ءجۇزى مەن ءومىر ءجۇزىن ايىرۋ كەرەك. عابباس، ءابدىراحماندار قاعاز ءجۇزىن السا، مەن ءومىر ءجۇزىن العىم كەلدى. مىنە، مەنىڭ پىكىرىم وسى.
مەن وسى پىكىرىمدى گازەتكە جازۋعا سماعۇلدان رۇقسات سۇراپ، تولىق حات جازىپ وتىرمىن. ءورىس بەرەر، بەرمەسىن بىلمەيمىن. ىشىمدە قايناپ جاتقانشا تىم بولماسا، سەندەي جولداسقا اعىتايىن دەپ جازىپ وتىرمىن. سەن بۇعان ءوز پىكىرىڭدى جاز. تەرىس، بۇرىسىن كورسەت! بۇل پىكىرىمدى عابباسقا دا ايت. ءجونى كەلسە، كەرەك جەرىن وقىپ جىبەر.
وردادان حات-حابار المايمىن. سەنىمەن جازىسىپ تۇرايىق. سەن نە وقىپ ءجۇرسىڭ؟ جاقسى كىتاپ بولسا ماعان جىبەر. مۇحتاردىڭ ادرەسىن بىلسەڭ, جازىپ جىبەر. بالالار امان. تۇرمىس ءسال، جالاقى - 72 سوم. تەزىرەك حات جازارسىڭ.
قوش، ءسۇيدىم. جۇسىپبەگىڭ.
ادرەس: ورىنبور، سوۆەت كوشەسى، دوم 51. استىڭعى قاتار. ماعان. ورىنبور، 2 يانۆار".
جۇسىپبەكتىڭ ەكىنشى ءبىر اراب قارپىندە قارا سيامەن جازىلعان حاتى دا وسى ادامعا ارنالعان. "كاكەباي" - دەيدى. بۇل كىم؟ قوشكە مە، جوق، باسقا بىرەۋ مە؟ تۋرا وسى حاتقا جاۋاپ رەتىندە جازىلعانداي مازمۇنداعى ابدوللا بايتاسوۆتىڭ حاتىنىڭ قولجازباسى دا ىسكە تىركەلىپتى. اۋدارماشىلىعىمەن، شاعىن ماقالالارىمەن، سىني پiكiرمەن سول تۇستا جۇرتقا تانىمال، جولداستارىنىڭ اراسىندا ۇلكەن بەدەلگە يە، ۇلتتىق مۇددەنiڭ تۋىن ۇستاعان، شىعارماشىلىق ءومىر جولى مۇلدەم ۇمىت قالعان، تەرگەۋدەگى جاۋاپتارى دا قىسقا قايىرىلعان ازامات.
ەندى وسى اڭگىمەگە ءتىلتارتار بولعان، تەرگەۋ بارىسىندا ەكى-اق رەت شاعىن جاۋاپ الىنعان، ايىپتاۋ ايعاقتارى دا ماردىمسىز، بىراق «قىلمىسى» وزگەلەرمەن تەڭەستىرىلە ۇكىم شىعارىلعان ابدوللا بايتاسوۆ جونىندە قىسقاشا مالىمەت بەرە كەتەمىز.
انكەتالىق انىقتاما: 1900 جىلى اقمولا گۋبەرنياسى كوكشەتاۋ ۋەزىنىڭ ايىرتاۋ بولىسىندا (ەكىنشى ءبىر انكەتادا - قوستاناي وكرۋگىنىڭ باقباققارا اۋدانى) تۋعان. مۇعالىمدەر سەمينارياسىن بىتىرگەن. 1921 جىلدان كاسىپوداق مۇشەسى. 1920 جىلدان ماماندىعى بويىنشا قىزمەت ىستەيدى. شەت ەلدە، اسكەردە، قىزىل ارميا قاتارىندا بولماعان، بۇرىن سوتتالماعان. قوعامدىق قىزمەت اتقارمايدى، دەنى ساۋ، ءوزىن ىستەپ جۇرگەن قىزمەتىنە لايىق دەپ سانايدى، قازىر مۇعالىم. سىن-ەسكەرتپەسى جوق. «جاس الاش»، "جاس قايرات" گازەتتەرىنىڭ بەلسەندى اۆتورى. اعارتۋ، ساۋات اشۋ، ءار عىلىمنىڭ سالاسىنداعى كىتاپتار جونىندە ماقالالار جازعان. ساياسي ەكونوميا قاقىندا پىكىر قوزعاعان.
انكەتانىڭ سوڭىنا: «بايتاسوۆ جولداس ءوزىنىڭ تاعايىندالعان قىزمەتىنە تولىق ساي كەلەدى»,- دەگەن بۇرىشتاما قويىلعان. تاشكەنتتەگى قازاق ينستيتۋتىنا:
«جولداس ابدوللا بايتاسوۆ 1923 جىلى: «2 قىركۇيەكتەن باستاپ انا ءتىلى ءپانىنىنىڭ وقىتۋشىسى رەتىندە بەكىتىلگەن».
بۇل - سول جىلى وقىتۋشىلىقتان بوساعان، ماسكەۋگە وقۋعا كەتكەن جەرلەس اقىنى ماعجاننىڭ ورىنى ەدى. ءوزىنىڭ كەتەتىنىن ەسكەرتىپ، ورىنىنا ابدوللانى شاقىرعان بولۋى ابدەن مۇمكىن. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ ەمەۋىرىنىنە قاراعاندا سونداي ىڭعاي بايقالادى. ال ءوزىنىڭ تولتىرعان قىزمەت انكەتاسىندا:
«وقىتۋشىلىققا 1923 جىلدىڭ 1-قازانىنان كىرىستىم»,- دەپ كورسەتىلگەن.
ابدوللا بايتاسوۆتىڭ بار ايىبى - دانيال ىسقاقوۆپەن بىرىگىپ «كوركەم ادەبيەت تۋرالى» ماقالا جازىپ، ونى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە جاريالاعان. وندا:
ادەبيەت - ادام تاعدىرىن بەينەلەيتىن كوركەم ونەر. ول ادامنىڭ پسيحولوگياسى ۇلتتان تىس قالىپتاسپايدى. ويتكەنى ول ۇلت ىشىندە تاربيەلەنىپ وسەدى. سوندىقتان دا ادەبيەت - ۇلتتىق ونەر جانە ول تاپتىق تارتىستان، پارتيالىق پرينتسيپتەن تىس بولۋى ءتيىس,- دەگەن ىڭعايدا پىكىر بىلدىرەدى.
ول تۋرالى ج.ايماۋىتوۆ تەرگەۋشىگە:
«ەكەۋ» دەگەن بۇركەنشiك اتپەن جازىلعان كوركەم ادەبيەت تۋرالى ماقالانى وقىدىم. ونىڭ يەلەرi - بايتاسوۆ ابدوللا مەن ىسقاقوۆ. سوڭعى ادام ۇيiرمەنiڭ باعدارى تالقىلانعان ماجiلiسكە قاتىستى ما، انىق ايتا المايمىن، قاتىسقان بولۋى دا مۇمكiن. ماقالانى مەن قولجازبا تۇرiندە وقىدىم، ونى ماعان تاشكەنتتەگi جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ نە رابفاكتىڭ بiرiندە وقىپ جۇرگەن شىمكەنتتiك ستۋدەنتتەردiڭ بiرەۋi اكەپ بەردi. وعان دەيiن مەن تاشكەنتكە بارعانمىن، سوندا ا.بايتاسوۆپەن دە، ىسقاقوۆپەن دە كەزiكتiم، ولار ماعان: «ەڭبەكشi قازاق» گازەتiندە كوركەم ادەبيەت تۋرالى ماقالالاردىڭ جاريالانۋىنا بايلانىستى بiز دە ماقالا جازۋدى ويلاستىرىپ ءجۇرمiز،- دەدi. «قاشان دايىن بولعان كەزدە ونى ماعان كورسەتiڭدەر، مۇمكiن مەن كەي جەرiن تۇزەتiپ بەرەرمiن»،- دەدiم. سول ۋاعادالاستىقتىڭ جەلەۋiمەن ول ماقالانى الگi ستۋدەنتتەر ارقىلى شىمكەنتكە بەرiپ جiبەرiپتi. بۇل - 1927 جىلدىڭ العاشقى جارتىسىنداعى قىس ايلارىنىڭ بiرi بولاتىن. ماقالاعا ازداعان وزگەرiس ەنگiزiپ، مۇنى باسپا بەتiندە جاريالاۋعا بولادى دەگەن تiلەكپەن وزدەرiنە قايىرا جولدادىم. ماقالا گازەتكە جاريالانعان سوڭ ونداعى پiكiرلەردi تولىق قوستايتىنىن بiلدiرگەن اۋەزوۆتiڭ پiكiرiن ءوز قۇلاعىممەن ەستiدiم. ماقالانى مەن وڭدەپ بەرگەننەن كەيiن ونى وزگە قازاق جازۋشىلارى، مىسالى، دۋلاتوۆ قاراپ شىقتى ما جوق پا، ول جاعىن بiلمەيمiن. ول ماقالانى «القانىڭ» باعدارىن تولىقتاي قوستاعان دۇنيە دەپ مەن ەسەپتەمەيمiن. ايماۋىتوۆ (قولى قويىلعان)»,- دەپ جاۋاپ بەردi
وسى ارادا ەكi نارسەنi نازارعا iلiكتiرە كەتكەندi لايىق سانادىق. بiرiنشi, ماعجاننىڭ اقىندىعىن تالقىلاعان ماسكەۋدەگi جينالىستا ونى قورعاپ سويلەگەن، كەيiننەن «القا» ۇيiرمەسiن ۇيىمداستىرۋعا بەلسەنە قاتىسقان سارسەنبيننiڭ كەيiنگi تاعدىرى كومەسكiلەۋ بولىپ قالعاندىعى. ونىڭ ءومiرi مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى ناقتى زەرتتەلگەن ەڭبەك جوق. ادەبي ەستەلiكتەردە دە اتى اتالمايدى. سوندىقتاندا وسىناۋ ازامات قاقىندا بەلگiلi بiر دارەجەدە دەرەك پەن مiنەزدەمە بەرە الماعانىمىزعا وكiنەمiز. ەكiنشiدەن، وسى ۋاقىتقا دەيiن «ەكەۋ» دەگەن بۇركەنشiك اتپەن جازىلعان ادەبي ماقالالاردىڭ بارلىعىن ج.ايماۋىتوۆ پەن م.اۋەزوۆكە تەلiپ كەلدi. ال مىنا جاۋاپتا ابدوللا بايتاسوۆ پەن دانيال ىسقاقوۆ تا سونداي بۇركەنشiك اتتى پايدالانعانى دالەلدi تۇردە كورسەتiلگەن. بەدەلدi عالىمدارىمىز دا ءدال وسى ەكi ازاماتتىڭ جازعان ماقالاسىن ايماۋىتوۆ پەن اۋەزوۆتiڭ «ەنشiسiنە» بەردi. بۇل - قيانات. كورسەتىندى دە م.اۋەزوۆتىڭ بۇل ماقالانى وقىپ، ول تۋرالى پىكىردى ج.ايماۋىتوۆقا ايتقانى دا انىق كورسەتىلگەن. ەندەشە اقيقاتتى ەسكەرiپ، اركiمنiڭ سىباعاسىن وزiنە بەرگەن لازىم.
سول ءۇشىن دە وتىزعا ەندى تولعان ەسىل ەر قالعان ءومىرىن ايداۋدا وتكىزىپ، اقىرى اتۋ جازاسىنا كەسىلدى.
ارينە «مادەنيەت مايدانىنداعى» مۇنداي «دۇشپاندىق پىكىرلەر» جازاسىز قالمايدى. الايدا ا.بايتاسوۆتى «ۇلتشىل-كونتررەۆوليۋتسيونەرلەر» مەن «باسماشىلاردىڭ» قاتارىنا قوسقان ءوزىنىڭ قىزىلجارلىق جەرلەسى ەسىم بايعاسقيننىڭ مىنا كورسەتىندىسى:
«تاشكەنت قالاسى پۋشكين كوشەسى №10/12 ۇيدە تۇراتىن ەسىم بايعاسقين ناقتى مىنا ايعاقتاردى كورسەتتى:
«الاشورداشىلاردىڭ» ءىس-ارەكەتتەرى تۋرالى بىلەتىندەرىمنىڭ بارلىعىن وتكەن جولعى كورسەتىندىمدە جازىپ بەرگەن بولاتىنمىن. مەن ولاردىڭ جۇمىسىنا ارالاسقان ەمەسپىن، «الاشورداشىلاردى» ماعان سەنىممەن قاراپ، سىرىن جاسىرماي شىنىن ايتاتىن بايتاسوۆتىڭ اڭگىمەلەرى ارقىلى عانا بىلەمىن. قازاقستاندا، ونىڭ ىشىندە پەتروپاۆلدا تۇرعاندىقتان دا الاشورداشىلاردىڭ ىشىندە ءجۇردىم، بىراق ولاردىڭ توبىنا قوسىلعامىن جوق. ويتكەنى ولار اسا ساق ءجۇردى، ماعان سەنىمسىزدىكپەن قارادى. سەبەبى، ءبايدىلدين مەن توقتاباەۆ ولاردى ءىس جۇزىندە ساتىپ كەتكەن بولاتىن. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، ماعان تەك بايتاسوۆ قانا سەنىممەن قارايتىن.
1922 جىلى ورىنبورداعى كەڭەس قۇرىلتايىنا قاتىسۋعا كەلگەنىمدەگى ءبىر وقيعا ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. مەن سوندا وقيتىن بايتاسوۆپەن كەزىگىپ قالدىم، ول سادۋاقاسوۆتىڭ با، كەنجيننىڭ بە، ءبايدىلديننىڭ بە، ايتەۋىر بىرەۋىنىڭ پاتەرىنە شاقىردى. ءبىز بارعاندا كەنجين، ناحيمجانوۆ، بايتۇرسىنوۆ، سادۋاقاسوۆ، ءبايدىلدين جانە تاعى باسقالار سوندا وتىر ەكەن. وتىرعانداردىڭ بىرەۋى رىسقۇلوۆتىڭ بايتۇرسىنوۆقا ارنالعان حاتىن داۋىستاپ وقىدى. حاتتا: رىسقۇلوۆتىڭ موسكۆادان تاشكەنتكە بارا جاتقانى، ورتالىق كوميتەت بۇعان تۇركىستاندا قىزمەت ىستەۋدى سەنىپ تاپسىرعانى حابارلانىپتى. وتىرعاندار حاتتى تالقىلاي كەلىپ: قوجانوۆ پەن رىسقۇلوۆتى تاتۋلاستىرۋ كەرەك. ولاردىڭ اراسىنداعى ارازدىق ۇلتتىق مۇددەنى شەشۋدە كەسىرىن تيگىزەدى - دەستى. باس قوسۋدا بايتۇرسىنوۆقا: ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى كيكىلجىڭدى توقتاتۋدى ءوتىنىپ قوجانوۆ پەن رىسقۇلوۆقا حات جازۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسالدى. حات تاشكەنتكە بايتاسوۆ ارقىلى جولداندى. ونىڭ قانداي مازمۇندا جازىلعانىن بىلمەيمىن. بايتاسوۆ تاشكەنتتەن ورىنبورعا قايتىپ كەلگەندە ماعان: قوجانوۆ پەن رىسقۇلوۆ تاتۋلاستى، ءوزارا كيكىلجىڭدەرىن قويدى - دەدى. سودان كەيىن مەن پەتروپاۆلوۆسكىگە كەتىپ قالدىم.
وتكەن جولعى تەرگەۋ بارىسىندا ۇمىت قالعان تاعى ءبىر جايدى ايتا كەتكىم كەلەدى. ءبىرىنشى كورسەتىندىمدە: 1922 جىلى مامىر ايىندا ءانۋار پاشا مەن زاكي ءۆاليدوۆتىڭ كەلۋىنە بايلانىستى الاشورداشىلاردىڭ اراسىندا قوزعالىس باستالعانىن، تۇرىكشىل ۇگىت-ناسيحاتتىڭ كۇشەيە تۇسكەنىن، وعان مۇحتار اۋەزوۆ پەن توعجانوۆتىڭ بەلسەنە ارالاسقانىن جازىپ بەرگەن بولاتىنمىن ء(بىرىنشى كورسەتىندىنى قاراڭىز). پەتروپاۆلداعى الاشورداشىلاردىڭ اراسىندا جۇرگىزگەن تۇرىكشىلدىكتى ناسيحاتتاعان وتىرىسقا سول كەزدەگى گۋباتكومنىڭ توراعاسى سماعۇل قازبەكوۆ، گۋبپارتكومنىڭ ۇيىمداستىرۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى مۇحامەدجان بەيسەنوۆ، اۋەزوۆ، توعجانوۆ، جۇماباەۆ، قياقوۆ ت.ب. قاتىستى، كەڭەستە ولار ەشقانداي دا قورىتىندى شەشىم قابىلداعان جوق، ءوزارا پىكىر الىسۋمەن شەكتەلدى. ناتيجەسىندە ەشقانداي ارەكەت جاساماۋعا، ءانۋار پاشا مەن زاكي ءۆاليدوۆتىڭ ءىس-قيمىلىن كۇتە تۇرۋعا كەلىستى. مىنە، ولارمەن ارالاسىپ، تانىس-ءبىلىس بوپ جۇرگەن بايتاسوۆتىڭ ايتۋى بويىنشا مەنىڭ بار بىلەتىنىم وسىلار.
بايتاسوۆتىڭ: «دايىندالۋ قاجەت»،- دەگەن ءسوزىنىڭ استارىن مەن: قارۋلى توپ قۇرىپ، اۋىل تۇرعىندارىن كوتەرىلىسكە دايىنداۋ كەرەك،- دەپ ءتۇسىندىم.
مەنىڭ جەكە پىكىرىم مىناداي: ەگەردە ءانۋار پاشا مەن زاكي ءۆاليدوۆتىڭ اسكەرى جەڭىسكە جەتىپ، العا قاراي جىلجيتىنداي بولا قالسا، وندا الاشورداشىلار تۇرعىنداردى ءسوزسىز كوتەرىلىسكە باستار ەدى،- دەپ ويلايمىن. سونداي-اق بايتاسوۆ ماعان: قوجانوۆ پەن رىسقۇلوۆتىڭ ءانۋار پاشا مەن زاكي ۆاليدوۆ ەكەۋىمەن بايلانىسى بار،- دەدى.
بۇدان باسقا الىپ-قوسارىم جوق. دۇرىس جازىلعان جانە ماعان وقىپ بەرىلدى.
تەرگەگەن پپ وگپۋ-ءدىڭ شىعىس ءبولىمىنىڭ وكىلى - اتابەكوۆ. 25.1.1930 ج.».
بۇل كورسەتىندىنىڭ قولدان جورتا جاسالعانى تۋرالى مالىمەت تەرگەۋ ءىسىنىڭ ىشىندە ساقتالىپ قالعان.
وعان وگپۋ-دiڭ ماسكەۋدەگi شىعىس ءبولiمiنiڭ باستىعى دياكوۆقا ورتا ازيا ءبولiمiنiڭ باستىعى كارۋتسكي مەن شىعىس بولiمشەسiنiڭ باستىعى كرۋكوۆسكيدiڭ:
«سiزدiڭ جارلىعىڭىزعا بايلانىستى بايعاسقيننiڭ سۇراق-جاۋابىنىڭ كوشiرمەسiن جولداپ وتىرمىز.
سۇراق كەزiندە بايعاسقين بۇرىنعى بەرگەن جاۋاپتارىنا جاڭادان ەشتەڭە قوسقان جوق، تەك ءانۋار پاشا مەن زاكي ءۋاليدي تۇركiستانعا ءساتi ءتۇسiپ جورىق جاساي قالعان جاعدايدا، الاشورداشىلاردىڭ جەرگiلiكتi تۇرعىنداردى كوتەرiلiسكە دايىنداۋعا تالپىنعانىن دالەلدەيتiن دەرەك قانا نازار اۋدارادى.
بايعاسقين بiزگە: الاشورداشىلاردىڭ كەڭەس وكiمەتiنە قارسى ارەكەتتەرiنە ءوزiنiڭ قاتىسپاعاندىعىن، ويتكەنi ولاردىڭ بۇعان سەنبەگەنiن، ال ءوزiنiڭ الدىڭعى ەكi كۋالiگiندەگi دەرەكتەردi بۇعان بايتاسوۆتىڭ ايتقاندىعىن مالiمدەدi.
بiزدiڭ پارىقتاۋىمىزشا، بايعاسقيننiڭ وزiنە سەنiمسiزدiكپەن قارادى دەگەنi, وتiرiك. ول ءوزiمدi اشكەرەلەپ الامىن با دەپ جالتارىپ وتىر، شىندىعىنا كەلسەك، ول الاشورداشىلاردىڭ اراسىندا ەرەكشە سەنiمگە يە بولىپ كەلدi جانە قازiر دە سەنiمدi ادام سانالادى. سوندىقتان دا بiز: ونىڭ الاشورداشىلاردىڭ اراسىنداعى بەدەلدi ورىنىن تۇرمەدەگi باسقا تۇتقىنداردىڭ جاۋابى ارقىلى، سونىڭ iشiندە بايتاسوۆ ارقىلى انىقتاۋعا بولادى، الىنعان مالiمەتتەرگە سۇيەنە وتىرىپ بايعاسقينعا قىسىم جاساۋعا مۇمكiندiك تۋادى،- دەپ ەسەپتەيمiز.
قازاق ينتەلليگەنتتەرiن قيناۋدى كۇشەيتۋ تۋرالى سiزدiڭ جارلىعىڭىز باسشىلىققا الىندى جانە ينتەلليگەنتتەردiڭ سوزدەرiن جەتكiزiپ وتىرۋ ءۇشiن ازiرشە ءۇش تىڭشى - «قالام» («پەرو»), «نياز»، «دالشە» - ولاردىڭ اراسىنا كiرگiزiلدi. وزگە تىڭشىلاردى تارتۋعا دايىندىقتار جۇرگiزiلiپ جاتىر.
ەسكەرتە كەتەرiمiز، «شاعىر» شىمكەنتتەگi تۇراقتى قىزمەت ورىنىنا ءجۇرiپ كەتتi, تازارتۋ كەزiندە پارتيا قاتارىنان شىعارىلدى. بايعاسقيننiڭ سۇراق-جاۋابىن جiبەرiپ وتىرمىز»,- دەگەن مالiمەتi تولىق دالەل.
«الاش iسi» مەن «القا» تۋرالى اڭگiمە قوزعالعاندا:
د.ىسقاقوۆ: «القا» ادەبي ۇيىرمەسىنە بايلانىستى ايتارىم مىناۋ: 26-جىلدىڭ قارساڭىندا بايتاسوۆ مەنىڭ پاتەرىمە مەنىڭ ۇيدە جوق كەزىمدە «القانىڭ» باعدارلاماسىن تاستاپ كەتىپتى. ەشكىم ەشتەڭە تۇسىندىرگەن جوق. جارعى ءبىزدىڭ ۇيدە ءبىراز جاتتى. مەن وعان ەشقانداي ءمان بەرگەمىن جوق. ەكەۋمىز بۇرىن دا بىرلەسىپ جۇمىس ىستەپ، كىتاپتار اۋدارعامىز. ءبىر اپتا وتكەن سوڭ ول مەنەن «القا» ادەبي ۇيىرمەسىنىڭ جارعىسىن مەنىڭ وقىعان، وقىماعاندىعىمدى سۇرادى. ودان بىزگە كەلەتىن قانداي پايدا بار ەكەنىن سۇراعانىمدا: ماسكەۋلىك ستۋدەنتتەر ۇيىمداستىرىپتى. ماسكەۋدە ادەبي ۇيىرمەلەردىڭ باعىتىن نەگىز ەتىپ الىپتى - دەدى. مەن جارعىنى وقىپ شىعىپ، پىكىرىمدى ايتۋعا كەلىستىم. ودان باسقا ەشقانداي ۋادە بەرگەمىن جوق. جيىرما كۇندەي مەنىڭ ۇيىمدە جاتتى. قاراپ شىعۋعا مۇرشام بولمادى. ول تاعى دا مەن جوقتا ۇيگە كەلىپ، ەندىگى وقىپ بىتىرگەن شىعار دەگەن ويمەن جارعىنى الىپ كەتىپتى. مەن جارعىنى وقىپ ۇلگەرمەگەنىمدى ايتتىم. ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ ول ماعان: ۇيىرمەنى قۇرۋدى ەشكىمدە قولداعان جوق - دەگەن ماعىنادا جۇماباەۆقا حات جازىپ جىبەرگەنىن ايتتى»;
ق.كەمەڭگەروۆ: «(...) بايتاسوۆ ماعان: 21-جىلى زاكي ءۆاليدوۆتىڭ تاشكەنتكە كەلىپ، قازاق ۇلتشىلدارىمەن كەزدەسكەنىن ايتتى. بۇدان باسقا ەشتەڭە بىلمەيمىن. قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ توڭكەرىسشىل ۇيىمى تۋرالى ەشتەڭە ەستىگەمىن جوق، بىلمەيمىن دە. ال تىنىشباەۆتىڭ ءوڭىن بىلگەنىممەن دە، وزىمەن تانىس ەمەسپىن. الەۋمەتشىلەردىڭ ۇيىمىنا ەشقانداي مۇشە بولعان ەمەسپىن جانە ول تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيمىن»;
سونداي-اق «ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا»:
«...1926 جىلى وقۋ-اعارتۋ ينستيتۋتى بiزدiڭ ىقپالىمىزدان شىعىپ كەتتi, ونىڭ ەسەسiنە تاشكەنتتەگi جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى پارتيادا جوق جاستاردى ءوزiمiزدiڭ ىقپالىمىزعا قاراتىپ الدىق. بiز مۇنى جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىپ جۇرگەن بايتاسوۆ پەن ىسقاقوۆ ارقىلى جاسادىق. بۇل 1924-1926 جىلدارى جۇرگiزiلدi (دوسمۇحامەدوۆتiڭ 22.Iح.30 جىلى بەرگەن جاۋابىنان № 2370-iس, 1 ت.، 220-بەت);
«وسى كەزدە ادەبيەت مايدانىنداعى جۇمىستارىمىز جاندانا ءتۇستi... اۋەلi ايماۋىتوۆ، سودان كەيiن كەمەڭگەروۆ كەلiپ قوسىلىپ، بiزدiڭ iسiمiزدi جۇرگiزiپ وتىردى. ءوزiمiزدiڭ ىقپالىمىزدى ءباسپاسوز ارقىلى كەڭiنەن تاراتۋ ءۇشiن بiز بارلىق كۇشiمiز بەن جاعدايدى پايدالانىپ قالۋعا تىرىستىق... «القا» ۇيiرمەسiنiڭ پايدا بولۋى دا سونىڭ ناتيجەسi. بۇل iستi تiكەلەي جۇزەگە اسىرعان ىسقاقوۆ، كەمەڭگەروۆ جانە بايتاسوۆ ماعان جۇمىس بابى بويىنشا كەڭەس الۋ ءۇشiن كەلiپ تۇردى، مەن ولارعا ءوزiمنiڭ نۇسقاۋلارىمدى بەردiم (دوسمۇحامەدوۆ ح.، № 2370-iس، 1 ت.، 221-پاراق)»,- دەگەن ماعىنادا قاعازعا اتى جيi تۇسكەن ادامنىڭ بiرi دە وسى ابدوللا بايتاسوۆ.
تۋرا بiز ءسوز ەتكەن ادەبي ورتاعا تiكەلەي قاتىسى بولعاندىقتان دا جانە ونىڭ كوزقاراسىن تولىق بiلدiرە كەتۋ ماقساتىمەن بۇل حاتتى تولىق جاريالاۋدى ماقۇل كوردiك. ويتكەنى وسىنداي حاتتاردىڭ iشiندەگi پiكiر الىسۋلاردان بارىپ «القانىڭ» ومiرگە كەلگەنi ايان. ونىڭ ۇستiنە، وسىناۋ دەگدارلاردىڭ جاندۇنيەسiنەن ماعلۇمات بەرەتiن دەرەكتەردiڭ كوزi دە شامالى. سوندىقتان دا دوس ادامداردىڭ اراسىندا عانا ايتىلاتىن كەيبiر جەكە ماسەلەلەردi دە قىسقارتپادىق. ءومiردiڭ اتى - ءومiر. ول ۇنەمi - كۇيiنۋدەن تۇرمايدى، ءسۇيiنiش تە سىيلايدى. سونىمەن قاتار، بۇل حاتتىڭ تۇرمە تارتپالارىنان جۋىرماڭدا جارىققا شىعا قويۋى دا نەعايبىل. سونىمەن، ەلگە دەمالىسقا كەتكەن ابدوللا بايتاسوۆ ءوزiنiڭ سىرالعى دوسى جۇسiپبەككە بىلاي دەپ سالەم جولداپتى:
«جۇسىپبەك!
"كورمەگەلى كوپ ايدىڭ ءجۇزى بولدى" - دەگەندەي, ءبىر-ءبىرىمىزبەن كورىسپەگەلى كوپ ۋاقىتتار بولىپ قالدى-اۋ. سەنىڭ بيىلعى جازعان حاتىڭ ماعان كەشىگىپ ءتيدى. سوندىقتان ساعان ىلە جازا قويمادىم. ويتكەنى سەنىڭ ادرەسىڭ وزگەرگەن شىعار دەپ ويلادىم. جانە دە تاشكەنگە بارعان سوڭ قاپشىقتىڭ اۋزىن ءبىر-اق شەشىپ، جازدايعى باستان كەشكەندى ءبىر كويتەرمىن-اۋ دەۋشى ەدىم.
نە كەرەك، جولىعا المادىق. سەنى قىزىلوردا دا كەزدەستىرەمىن دەگەن ويمەن قىزىلورداعا سوقتىم. مەن كەلگەن كۇنى تاڭەرتەڭ جاقاڭدىكىنە (م.دۋلاتوۆتىكىنە - ت.ج.) بارسام، ج: "جۇسىپبەكءتى شىعارىپ جاڭا عانا ۆوكزالدان كەلدىم",- دەپ وتىر. ساندى ءبىر-اق سوقتىم. سەنى تاشكەن مەن قىزىلوردانىڭ بىرىندە بولار دەپ ويلاپ ەدىم. بولماعان سەبەبىڭدى جاقاڭنان ەستىدىم. ج. ايتۋىنشا، "دالەلى - دالەل",- دەيدى. جانە جەنيانىڭ ناۋقاسى ت-ت (تاشكەنت - ت.ج.) اۋەسىن جاقتىرمايتىندىعى ەكىنشى سەبەپ بولسا كەرەك ەدى. قالايدا ورىنبوردا وقشاۋىراق تۇرىپ قالدىڭ، ەندى ورنىعىپ قالعان شىعارسىڭ. ءايتسە دە، سەنى شىمكەنتكە شاقىرتۋى كۇشتى كورىنەدى (شىمكەنت پەدتەحنيكۋمىنىڭ باستىعىنا جولىعىپ ەدىم), ءوزىڭ ىرزا بولساڭ, ولار تۇرمىس جاعىنان مۇڭسىز قىلار ەدىك دەپ ىنتىق-اق بولىپ وتىر. اۋەسى جاقسى جەر، بارساڭ دا تەرىس بولماس ەدى. ءالى دە كەش ەمەس قوي.
ەندى اڭگىمەنى ءوز جاعىما اۋدارايىن. جاز - اي جارىم ەلدە بولدىم، 2 اي شاماسى قىزىلجاردا بولدىم. كوڭىل-كۇي جاقسى. ازىرشە ويلاعان نىساناعا ءدال ءتيىپ كەلەدى. انا جاعىن ايتام. بىزگە قىرىن قارايتىن (وسەك ايتپاسا ءىشى كەبەتىن ءبىر ادامداردان كەلگەن حابار بولسا كەرەك) بىرەۋ، ول تۋرالى ساعان تەرىس ينفورماتسيا بەرگەن سىقىلدى. "ونىمەن مەن قوسىلىپپىن، ول مەنەن وزگەرىپ قالسا دا، سىرتتاعى ءبىر كۇش ەرىكسىز...",- دەگەن سىقىلدى. بۇل سوزدەردىڭ يستوچنيگى اتاقتى قۋ اتىشۋلىلاردان شىققان كورىنەدى. ءامينانىڭ ءسىڭىلىسىن بءايدىلدين الدى. ول تۇقىممەن ءبىز ەجەلدەن دۇرىس بولمايتۇعىنبىز. دۇرىسىندا بۇرىنعى كۇيىمىزدەن ەشبىر وزگەرىس بولعان جوق. قايتا ودان كورى ءومىر قىزىعىراق بولعان سىقىلدى. بىراق ساعان ول كۇيدى سۋرەتتى تۇردە سەزدىرۋگە قالام شابان عوي. ءوزىڭ اۋىزعا سالىپ جىبەرسەڭ، ء"يا، سولاي"- دەر ەدىم. قالايدا، كوڭىل تىندى. رەسمي تۇرۋدى ونىڭ وقۋىن بىتىرۋىنە بايلاپ قويدىق. ول جاعىنان قىسقاشا حال-جايىمىز وسى.
ماعجانعا جولىقتىم. 15 كۇندەي بىرگە بولدىق. ول ساعان قاتتى رازى. جالعىز سىن جازعاندىقتان ەمەس، سەنىڭ سوڭعى جازعاندارىڭا قاناعاتتاندى. وسى كۇنگە شەيىن ايىزىم قانعان ءساۋلەتشى قالام "نۇر كۇيى" بولدى, قىزىققاندىقتان الدەنەشە وقىدىم",- دەيدى. اقىننىڭ مۇنىسى سەن تۋرالى ويلايتىن مەنىڭ ويلارىمدى نىق بەكىتتى. قۋاندىم. ونىمەن ءتۇرلى ماسەلەلەر تۋرالى كوپ كەڭەستىم. سونى پىكىرلەرى بار، دۇنيەگە كوزقاراسى نىعايعان سىقىلدى. مۇحتار وعان: "تۇبىندە جالعىزدار توبى جاسايدى، ءبىز جالعىزدار توبىنىڭ قۇراماسىمىز",- دەپ جازادى ەكەن. بۇل پىكىردى ماعجان دا قۋاتتايدى. ەكپىنى كۇشتى قالام، سيقىرلى ءسوز, نەگىزى بەرىك پىكىر تۇبىندە الىپ تا، شالىپ تا جىعادى - دەپ اقىن شالقىپ-اق جۇرگەن كورىنەدى. ونىڭ ناستروەنيەسىن كوتەرىپ وتىرعان ماسكەۋ. ماسكەۋدە ادەبيەت تۋرالى پىكىر جارىسى بار، مايدان بار سىقىلدى. ەۆروپا ادەبيەتشىلەرىنىڭ دە سونى پىكىرى جارىققا شىعىپ قالاتىن شاقتارى بولادى,- دەيدى. ماركسشىلدىققا قارسى پىكىردى قولدايتىن ادەبيەتشىلەر دە پىكىرلەر ۇسىناتىن سياقتى. تەگىندە بىرەزۋلىك قىلماي، عىلىمي جەتىپ، سىعالاپ ءجۇرىپ تاڭداپ الا السا، پىكىر تۋدىراتىن مايدان اشىلاعانداي. قاپەلىمشىل جەلوكپەلەر كوپ اعىمنىڭ اراسىندا كەز-كەلگەنءىءنىڭ بىرەۋىنە قاقتىعىپ, سالومداي سالماقپەن ءبىرەۋىنە ەرىپ جۇرە بەرەتىندەي سياقتى. ءبىزدىڭ قىزىلوردانىڭ ۆاپ-ى دا سونداي ءبىر اعىمعا ەرىپ بارا جاتقانداي دەسەدى. ءتۇرلى ادەبيەت اعىمدارىمەن تانىستىرۋ ءۇشىن ولاردىڭ پروگراممالارىنىڭ جيناعى باسىلىپ شىعىپتى، ماعجان ماعان جىبەرمەك بولدى. سەن دە سۇراپ الىپ تانىس.
ماعجان ساعان جازۋدان قاجيتىن ەمەس دەيدى, ءوزىڭ دە ەندى شەت تۇرعاننان كەءيىن جازۋدان تارتىنباسسىڭ. ماعجان، الەكەڭ ء(اليحان بوكەيحانوۆ - ت.ج.) "ۆوسيزداتتىڭ" ناۋچ. سوترۋدنيكتەرى. مۇمكىن بۇلار ارقىلى جازۋعا كىتاپ تا الارسىڭ. مەكتەپ بالالارى وقيتىن ادەبيەت كىتاپتارىن قازاقشاعا اۋدارۋ كەرەك دەيدى، ولاردى وسى كۇننەن سۇراۋىڭ كەرەك سىقىلدى.
مۇحتار: «ءادەبيەت سوڭىنان جارىق الىپ ءتۇستىم. وقيمىن»،- دەپ لەنينگرادقا كەتىپتى. ونىڭ "تاڭداعى" سوڭعى جازعان اڭگىمەلەرىن وقىعان شىعارسىڭ. مەن انىق بايقاي المادىم، ايتسە دە، جاقسى-اۋ! مۇحتار ماعجانمەن ءجيى جازىسىپ تۇرعان ەكەن، پىكىرلەرىن وقىدىم. ولاردىڭ ەندى ءبىر ويى: سول ۇيىمداردىڭ ءبىر قازاققا قولايلى دەگەن بىرەۋىنە قاتىناسىپ، قازاق ادەبيەتىنە لايىقتى جول دەگەن جولدارىن ۇسىنباق. باياندامالار جاساپ، پىكىرلەرىن تىڭداتپاق. ماعجان جازا باستاپتى. ماسكەۋدە بىرنەشە قىرعىز، قازاق تىلدەرىندە شىققان ادەبي كىتاپتارعا سىن جازعان ەكەن، ولار دا باسىلىپتى. ماعجان بيىل بۇل جاعىنا كۇردەلى كىرىسەمىن دەپ وتىر.
تاشكەندە تۇرمىس جاعىنان بيىل قىس اۋىرلىق كورمەسپىز. قوشكە ينستيتۋتقا ادەبيەت ساباعىن بەرەمىن دەپ بارىپ ەدى. "جاشەيكە قابىل المادى",- دەپ جۇگەرمەكتەر قابىل المادى. قوشكە ۆوەننىي شكولعا كىردى. مەن ورىنشامىن. مەنىڭ مۇنداعى قۋانىشىم: پەدفاك تۇزەلىپتى، پروگرامما جاقسى. ادەبيەت تاريحى. تاربيە جاعى كۇشتى. ازىرگە وقۋ باستالعان جوق.
جالعىزسىرايتىن ەمەسپىز. جولداستار بار. ايتسەدە، سەنىڭ ورىنىڭ بولەك. بيىلعى حاتىڭ مەنى كوپ جەلپىنءدىردى. جازىپ تۇر. نە جازايىن دەمەسسىڭ. ءومىرىمىزدىڭ قويۋ-سۇيىعى، اششى-تۇششىسى ءبىر-بىرىمىزگە ءمالىم شىعار دەپ ويلايمىن. تۋعانىڭدى كورگەم جوق، ولگەنىڭە جىلامايمىن - دەيتىن جەرىمىز جوق. دوستىق پەن ماحابباتقا ساۋدا جوق دەگەن يمان قايسىمىزدا بولسا دا بار. دوستىڭ تازا سوزىنەن قىمبات نارسەنى مەن ءوزىم ازىرگە بىلمەيمىن. جالعىز-اق، شىن دوستىق ساناۋلى ەكەنىن بىلەمىن. بىراق دوستىقتى تار كەزەڭ، تالما جەر كورسەتەتىن كورىنەدى عوي.
جاپ-جاقىن جايشىلىقتا كوپ دوستاردى،
مەن نەگە جاماندىقتا سيرەك كورەم, -
دەيتىن اقىننىڭ ءسوزى ءسۇزىلىپ وتكەن تازا ءسوزدىڭ ناق ءوزى شىعار دەپ ۇعامىن.
سەنىڭ جاقسىلىعىڭا - مەرەي ءوسىپ قۋانا الماعان، جاماندىعىڭا - جانى اشىپ كۇيزەلە الماعان ەرلىگى جوق ەزدەردىڭ نە كەرەگى بار.
جارايدى جازىپ تۇر.
جانەگە (جەنيا, ەۆگەنيا - جۇسىپبەكتىڭ ايەلى - ت.ج.) جاقسىلاپ سالەم ايت. بەكتۇر، ءمارۋا، جاناق جولداستارعا ابدوللادان ءسۇيىپ سالەم. انىق ادرەسىڭدى جازىپ جىبەر.
سالەم(مەن) - عابدوللا. ء12/ىح» .
جىلى كورسەتiلمەگەن بۇل حاتتىڭ شامامەن 1924 جىلدىڭ اياعىندا جازىلعاندىعى بايقالادى. ويتكەنi, ماعجان مەن مۇحتار ءوزارا پiكiر الىسىپ، جاڭا ادەبي باعىتتى باعدارلايتىن ۇيiرمە اشۋدىڭ جوسپارىن تالقىلاپ جۇرگەندiگi تۋرالى مالiمەت سونى راستايدى. بۇل كەزدە مۇحتار دا وقۋدا جۇرگەن بولاتىن. جۇسiپبەكتiڭ «نۇر كۇيi» داستانى دا سول جىلى جارىق كوردi. مۇنداعى ادەبيەت تۋرالى پiكiرلەر دە نازار اۋدارارلىق. ابدوللا بايتاسوۆتىڭ كۋالiگiنە يلانساق، «القانى» قۇرۋ يدەياسىنا مۇحتار اۋەزوۆتiڭ دە دەم بەرگەنi بايقالادى. ابدوللانىڭ ءوز حاتىندا اشىپ جازعانىنداي: «تار كەزەڭ، تالما جەر كورسەتەتiن» ناعىز دوستىقتىڭ سىنالاتىن كەزiن ولاردىڭ ءبارi دە باستارىنان كەشتi. ارينە، دوستىقتىڭ قۇنىن مۇنداي كۇندە سىناۋدىڭ بەتiن اۋلاق قىلسىن دەڭiز. بۇل - سىن ەمەس، جازا. ادiلەتسiز جازا. زامانعا دا، ادامعا دا، دوستىققا دا قيانات. بiراق كەڭەس وكiمەتiنiڭ ءومiر ءسۇرۋ «سالتاناتىنىڭ» ءوزi تەك قياناتتان، جازالاۋدان، قۇرباندىقتان تۇردى ەمەس پە. ەندەشە وعان تاڭدانۋدىڭ ەشقاندايدا ءجونi جوق.
وسى حاتتاعى جۇسiپبەكتiڭ جالعىز قىزىنىڭ قازاقشا ەسiمiنiڭ اتالۋى تۋرالى توسىن ءبىر جايتتى وسى ارادا ايتا كەتۋدى ءجون كوردىك. اكەسi اقتالعان كەزدە دە جانە ودان كەيiن دە مۋزا جۇسiپبەكقىزىمەن ۇزاق-ۇزاق اڭگiمەلەسكەن ەدىك. تالاي-تالاي تاعدىر سىنىن بايانداپ بەرiپ ەدi. سوندا: «اكەڭiزدiڭ سiزگە قويعان قازاقشا اتىنىڭ بولماۋى مۇمكiن ەمەس»،- دەگەنiمدە، ەشنارسەنi ەسiنە تۇسiرە الماپ ەدi. مىنا حاتتاعى ايعاق بويىنشا، وسىنداعى ەكى ۇلىمەن قاتار اتالىپ وتىرعان «ءمارۋا» - جۇسىپبەكتىڭ ەۆگەنيادان تۋعان كەنجە قىزى - مۋزا بوپ شىقتى. الماتىداعى قۇرمانعازى مەن ابىلاي داڭعىلىنىڭ بويىنداعى اۋلانىڭ ورىندىعىندا وتىرىپ مۇنى ەستىگەندە، مۋزانىڭ - ءمارۋانىڭ كوزىنە جاسى مولتىلدەي تۇنىپ:
«بۇل تۋرالى شەشەم ماعان ايتقان ەمەس. ءبىرىنشى رەت ءوزىمنىڭ قازاقشا قويىلعان ەسىمىمدى ەستىپ وتىرمىن. شەشەمنىڭ اكەسى دە، شەشەسى دە شوقىنعان قازاقتار ەدى. مەن دە ساحنو دەگەن ۋكراينعا تۇرمىسقا شىقتىم. بەكتۇردىڭ ايەلى دە ورىس. جاناقتىڭ ءبىر ۇلى مەن ەكى قىزى دا ماسكەۋ مەن لەنينگرادتا، ورىستانىپ كەتتى. وكىنىشتى. بۇل تاعدىرعا نە ىستەرسىڭ؟ ەندى ونى وزگەرتە المايسىڭ»,- دەگەن شاراسىز قىسىلىسى ءبىزدىڭ دە جۇرەگىمىزدى شىمىرلاتىپ ەدى.
كەيىن الماتىداعى «كوكتەم» شاعىن اۋدانىنان بەكتۇرعا ءبىر بولمەلى ءۇي بەرىلىپ، سوندا قونىستاندىرىپ ەدىك. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، وگەي شەشەسى ەۆگەنيا جايسىزداۋ بولىپ، جاناق ەكەۋىن بالالار ۇيىنە تاپسىرىپتى. تاتارستانداعى اسكەري زاۆودتا ىستەپ جۇرگەنىندە «حالىق جاۋىنىڭ» بالاسى ەكەنى ءبىلىنىپ قاپ، تاعى دا قۋعىندالادى. سول كەتكەننەن مول كەتىپ، ەلىنە ورالمايدى.
وتباسىنىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان قارتايعان شاعىندا 1997 جىلى الماتىعا جالعىز كەلدى. قارسى الدىق. جاس كەزىندەگى اڭگىمەلەرىن جاتتاپ العانداي قايتالاپ ايتا بەرەتىن. 2001 جىلى ءبىز استاناعا اۋىسقان سوڭ اراداعى بايلانىس ءۇزىلىپ، تاعى دا كوز جازىپ قالدىق. سوڭىنان ىزدەستىرگەنىمىزدە بىلگەنىمىز، ورىس ايەلىنەن تۋعان قىزى ىزدەپ كەلىپ، ءبىر بولمەلى ءۇيىن ساتىپ، ەشكىمگە ەشتەڭە ايتپاي، اكەسى بەكتۇردى قارتتار ۇيىنە وتكىزىپ كەتىپتى. شامامەن 2005-2007 جىلداردىڭ مولشەرىندە ول سوندا دۇنيەدەن قايتىپتى. بۇل دەرەكتىڭ ءوزى دە رەپرەسسياعا ۇشىراعانداردىڭ تۇقىمدارىن ەسەپكە الاتىن اقمولاداعى مۇراجاي قىزمەتكەرلەرىنىڭ ىزدەستىرۋىمەن ادامنىڭ ولگەنىن تىركەيتىن ازاماتتىق مەكەمەنىڭ اقپاراتى بويىنشا انىقتالىپتى.
ال قىرعىزستاندا ماتەماتيكادان مۇعالىم بولعان، ايداۋدىڭ ازابى ابدەن جۇيكەسىن توزدىرعان، سوندىقتان دا وڭاشا ءومىر ءسۇرۋدى قالاعان جاناق ايماۋىتوۆتىڭ رەسەيدەگى ۇلىنىڭ اتى ۇمىتپاسام - ەۆگەني ۆيكتوروۆيچ، نە الەكساندر ۆيكتوروۆيچ، كەزىندە قۇپيا اسكەري زاۆودتىڭ باس مامانى، نە ديرەكتورى بوپ ىستەسە كەرەك. قىزدارى دا سونداي الۋەتتى. بىراق ەندى ولاردىڭ قازاققا دا، اتاسىنا دا جاندارىنىڭ اشۋى، ەسكە الۋى نەعايبىل.
بۇل جۇسىپبەككە قاراتىلعان ءۇشىنشى ەڭ قاتال ۇكىم. «ءبىر جانعا ەكى ولمەك ادىلەت» (اباي) ەمەس ەدى. ال جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ ەكى رەت سوتتالىپ، ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، ءۇش رەت ءولدى. بارىنەن دە سوڭعى وكىنىش - ورىنى تولمايتىن وكىنىش.
ءسويتىپ، قازاقتىڭ تاعى ءبىر ادال ازاماتىنىڭ ارتى تۇيىقتالدى. تەك جۇسىپبەكتىڭ شىمكەنتتەگى نەمەرە باۋىرلارى عانا اس پەن تويعا قاتىسىپ تۇرادى. وعان دا ءتاۋبا.
كوڭىلسىز ەستەلىكتى ۇزە تۇرىپ ەسكەرتە كەتەرىمىز، جۇسىپبەكتىڭ حاتتارى مەن تىلشەلەرىنىڭ ءبىرازى د.ادىلەۆكە ارنالعان تاراۋدا پايدالانىلعاندىقتان دا، بۇل ارادا تۇرمەدەن ۇيىنە جولدانعان جەدەلحاتتاردى بەرۋمەن شەكتەلەمىز.
بۇل جەدەلحاتتار بۋتىركادان سىرتقا شىققان جانە جۇسىپبەكتىڭ ءتىرى ەكەندىگىنەن حاباردار ەتەتىن «جاندى كۋالىك». سونداي-اق ج.ايماۋىتوۆتىڭ قاي كامەرادا جاتقانىن انىقتاپ بەرەدى. كەلەر كۇندەردە قانداي دا ءبىر مۇراعاتتىق قاجەتتىلىككە جاراپ قالار دەگەن نيەتپەن كوپشىلىكتىڭ قاپەرىنە ىلە كەتۋدى ءجون كوردىك.
«بۋتىركا تۇرمەسىنىڭ كومەنداتىنا № 63 كامەراداعى تۇتقىن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتان ءوتىنىش
ايەلىمنەن تەلەگرامما الۋىما بايلانىستى وعان تومەندەگى مازمۇندا جاۋاپ بەرۋگە رۇقسات ەتۋىڭىزدى وتىنەمىن:
شىمكەنت، پۋشكين 5, ايماۋىتوۆاعا. ءبارىن تاپسىرىپ الدىم. امانمىن. بۋتىركا تۇرمەسىندەمىن. ايماۋىتوۆ.
جاۋاپ حاتقا تولەنگەن تۇبىرتەكتى ۇسىنىپ وتىرمىن. تەلەگراممانى العانى تۋرالى تۇبىرتەكتى ماعان بەرۋىڭىزدى وتىنەمىن.
ايماۋىتوۆ. ء21/ىح - 29 ج.» ( ءۇىى توم، 375-بەت).
بۇل ايەلى ەۆگەنيا ايماۋىتوۆاعا ءوزىنىڭ ءتىرى ەكەندىگىنەن حاباردار ەتىپ، بەلگى بەرگەنى. سونداي-اق ءتيىستى سالەمدەمەنى تاپسىرىپ العانىن راستايدى.
ەكىنشى ءوتىنىش تە سول ماعىنالاس. وندا:
«بۋتىركا تۇرمەسىنىڭ كومەندانتىنا بۋتىركا تۇرمەسىنىڭ تۇتقىنى، 14 ءدالىزدىڭ № 63 كامەراسىنداعى ايماۋىتوۆ جۇسىپبەكتەن ءوتىنىش
كوپتەن بەرى ءۇي-ىشىمنەن حابار بولماعاندىقتان دا، ءوز ەسەبىمنەن تومەندەگى مازمۇنداعى تەلەگراممانى جولداۋعا رۇقسات بەرۋىڭىزدى وتىنەمىن.
شىمكەنت، پۋشكين 5, ايماۋىتوۆاعا. اماندىقتارىڭدى حابارلاڭدار. شولاق تون جىبەرىڭدەر. ادرەسىم بۇرىنعىسىنشا. ايماۋىتوۆ. ء3/حىى-29 ج.» ء(ۇىى توم، 382-بەت),- دەلىنگەن.
ءوتىنىشتىڭ باس جاعىنا:
«قارسى ەمەسپىن ء8/حىى-29 ج.»,- دەپ قول قويىلعان.
ياعني بەس كۇننەن كەيىن بارىپ قانا جەدەلحاتتى جولداۋعا پۇرسات بەرىلگەن.
ءۇشىنشى ءوتىنىش ونىڭ جارىق دۇنيەدەگى سوڭعى تىلەكتەرىنىڭ ءبىرى. ويتكەنى تۋرا سول كۇندەرى ج.ايماۋىتوۆتى اتۋ جازاسىنا كەسۋ تۋرالى ايىپتاۋ قورىتىندىسى دايىندالىپ، سوتتىڭ ۇكىم شىعارۋىنا ۇسىنىلىپ قويعان بولاتىن.
«بۋتىركا تۇرمەسىنىڭ كومەندانتىنا بۋتىركا تۇرمەسىنىڭ تۇتقىنى، 14 ءدالىزدىڭ № 63 كامەراسىنداعى ايماۋىتوۆ جۇسىپبەكتەن ءوتىنىش.
ماعان ايەلىمنىڭ جولداعان جەدەلحاتىنا جاۋاپ رەتىندە پوچتا تەلەگرافى ارقىلى تومەندەگى مازمۇنداعى جاۋاپتى اقىسىز تۇبىرتەك ارقىلى جولداۋىما رۇقسات بەرۋىڭىزدى سۇرايمىن:
شىمكەنت، پۋشكين 5, ايماۋىتوۆاعا. امانمىن. شولاق تونمەن بىرگە باس كيىمدى دە الدىم.
ايماۋىتوۆ. ء28/ى-30 ج.» ء(ۇىى توم، 384-بەت).
وسى ءوتىنىشتىڭ شەكەسىنە:
«قارسىمىن. باسقارما كومەكشىسى پاۆلوۆ ء2/ىى-30 ج.»،- دەپ قول قويعان.
بۇل وتىنىشكە قارسىلىق ءبىلدىرۋىنىڭ سەبەبى جوعارىدا ايتىلدى. ياعني، تەرگەۋشىلەر ءۇشىن ۇكىمى شىعىپ قويعان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ ولگەن اداممەن تەڭ ەدى.
ال ولگەندەر حات جازىپ، حابارلاسپايدى.
جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ تۇرمەدەگى تاعدىرى تۋرالى ءتۇرلى جورامالدار مەن قاۋەسەتتەر ورىن العان. احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، ماعجان جۇماباەۆ سياقتى الاش قايراتكەرلەرىنە كەشىرىم جاسالعاندا، «الاشوردانىڭ» ۇيىمدىق شارالارىنا ەش قاتىسى جوق جۇسىپبەكتىڭ اتىلىپ كەتۋىنە سەنىمسىزدىكپەن قاراپ، ناۋقاستان قايتقان بولۋى ءتيىس دەپ جورامالداۋى ورىندى دا. بىراق دىنشە ادىلەۆتىڭ «شىنايى كورسەتىندىسى» ونى اجال كامەراسىنا الىپ كەلگەنى شىندىق.
وعان قازاق سسر مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ا.تىلەۋليەۆتىڭ 1962 جىلى 27 تامىزدا پارتيا ينستيتۋتىنا بەرگەن انىقتاماسى دا ەمەۋىرىن تانىتادى. مۇندا جوعارىدا اتى اتالعان قايراتكەرلەردىڭ جەر اۋدارىلۋى، اقتالۋى تولىق باياندالادى دا ج.ايماۋىتوۆ تۋرالى:
«دۋلاتوۆ جەتەكشىلىك ەتكەن قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ استىرتىن ۇيىمىنا قاتىسقانى ءۇشىن 1929 جىلى مامىر ايىندا تۇتقىندالىپ، وگپۋ كوللەگياسىنىڭ 1930 جىلعى 4 كوكەك كۇنگى شەشىمىمەن ەڭ جوعارى جازاعا - اتۋعا كەسىلدى»،- دەپ ماعلۇمات بەرەدى.
بۇل جاۋاپ: «جۇسىپبەك تۇرمەدە اۋىرىپ ولگەن»،- دەپ ءىشىنارا ايتىلىپ قاپ جۇرگەن جورامالدىڭ جالعان ەكەندىگىن دالەلدەيدى. دەمەك، ۇكىم ورىندالىپ كەتكەن.
جانى جانناتتا بولسىن، جارىقتىقتىڭ!
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
