جۋىردا Forbes.kz سايتىندا بەلگىلى ساياساتكەر دوسىم ساتپاەۆتىڭ «تۇركى اليانسى جانە گەوساياسي تەپە-تەڭدىك» اتتى ماقالاسى جارىق كوردى. ماقالادا ساياساتكەر دوسىم ساتپاەۆ پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ تۇركياعا جاساعان رەسمي ءىس-ساپارى مەن وندا قابىلدانعان ماڭىۆزدى قۇجاتتارعا قاتىستى ءوزىنىڭ كوزقاراس-پىكىرىن جازىپتى. ءبىز ورىس تىلىندەگى اتالعان ماقالانى قازاقشالاپ، Abai.kz وقىرماندارىنىڭ تالقىسىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك...

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ وسى جولعى تۇركياعا ساپارى بۇرىنعىسىنان وزگەشە. سەبەبى، بۇل كەزدەسۋ پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى قاتاڭ گەوساياسي ترانسفورماتسيا كەزىندە وتۋدە.

گەوگرافيالىق جاعداي

2022 جىلعى 24 اقپاننان باستاپ ورتالىق ازيا جاڭا گەوساياسي جانە ەكونوميكالىق قاۋىپ-قاتەر ايماعىنا كىردى. ايماقتىڭ بەدەلىنە دە قاۋىپ بار. گەوساياسي قاتەر رەسەيدىڭ اگرەسسيۆتى جانە بولجاۋعا كەلمەيتىن سىرتقى ساياساتىمەن بايلانىستى، بۇل ايماقتا قالىپتاسقان گەوساياسي تەپە-تەڭدىكتىڭ بۇزىلۋ قاۋپىن توندىرەدى. ابىروي - بەدەلىنە قاۋپى ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ كوپشىلىگى ەاس جانە ۇقشۇ شەڭبەرىندەگى رەسەيدىڭ ارىپتەستەرى بولعاندىعىمەن بايلانىستى. بۇل سەرىكتەستىك بارعان سايىن جاعىمسىز بولىپ بارادى. ەكونوميكالىق قاتەر رەسەيگە قارسى قاتاڭ سانكتسيالارمەن جانە رەسەيدىڭ قارجى-ەكونوميكالىق جاعىنان وقشاۋلانۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. بۇل قازىردىڭ وزىندە ورتالىق ازيا ەلدەرىنە كوپتەگەن ەكونوميكالىق، قارجىلىق جانە الەۋمەتتىك پروبلەمالار تۋعىزدى.

گەوگرافيالىق جاعىنان قازاقستان رەسەي مەن قىتاي سياقتى پوستيمپەريالىق سيندرومعا ۇشىراعان، گەوساياسي امبيتسياسى مىقتى ەلدەردىڭ اراسىندا قىسىلا ورنالاسقان. بىراق ۋكرايناداعى ۇزاققا سوزىلعان سوعىس، رەسەيدىڭ ءبىرتالاي ۋاقىتقا وقشاۋلانۋى ەرتە مە، كەش پە ونى پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە قارجىلىق-ەكونوميكالىق جانە اسكەري-ساياسي السىرەۋىنە اكەپ سوعادى. بۇل قىتاي كەلىپ تولتىرۋعا تىرىساتىن ورتالىق ازيا ءۇشىن قاۋىپتى ۆاكۋمدى تۋدىرۋى مۇمكىن. دەگەنمەن ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، ۋكرايناداعى سوعىس باستالعالى بەرى  رەسەيدىڭ قىتايعا دەگەن باعاسى تولىق اقتالمادى. بەيجىڭ مەن ماسكەۋدىڭ اقش دەگەن ورتاق جاۋلارى بار ەكەنى تۇسىنىكتى. سي ءتسزينپيننىڭ ەل باسقارىپ كەلە جاتقان ۋاقىتىندا دا قازىرگى ءپۋتيننىڭ كەزى سياقتى ۇرانشىل-پاتريوتتىق كوڭىل-كۇي ارتتى. بىراق قىتايدىڭ رەسەيدەن ايىرماشىلىعى، قىتاي تاۋارلارىنىڭ نەگىزگى نارىعى اقش پەن ەو ەكەنىن ەسكەرىپ، ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق مۇددەلەرىن ۇمىتقان ەمەس. قىتايلىق كومپانيالار مەن قارجى ۇيىمدارى قايتا سانكتسيا سالىنۋ قاۋپى بار ەكەنىن ءبىلىپ، رەسەيمەن ءتۇرلى سالالارداعى ىنتىماقتاستىقتان باس تارتادى. سونىمەن قاتار، قىتاي رەسەيدى اينالىپ ءوتىپ، قازاقستان، ءازىربايجان، رۋمىنيا، ۆەنگريا، سلوۆاكيا جانە چەحيا ارقىلى گەرمانياعا قاراي تەمىرجول باعىتىن ىسكە قوستى.

رەسەيگە قاراعاندا قىتاي گەوەكونوميكا مەن "جۇمساق كۇشكە" كوبىرەك كوڭىل بولەدى. بىراق ەسكى گەوساياسي ماقالدا ايتىلعانداي،"الدىمەن ءدىندار كەلەدى، سوسىن كوپەس كەلەدى، سوڭىندا اسكەر كەلەدى", ياعني، ورتالىق ازياداعى قارقىندى ينۆەستيتسيالىق بەلسەندىلىكتەن كەيىن ۋاقىت وتە كەلە تاجىكستانداعىداي ايماقتاعى قىتايدىڭ اسكەري-ساياسي كۇشى باسىم بولا باستايدى.

ارينە، قازىر ماسكەۋ مەن بەيجىڭنىڭ ماقساتتارى ءارتۇرلى. قىتايدىڭ مۇددەسىندە –تايۆان، رەسەيدىكى -ۋكراينا. بىراق قىتاي ءۇشىن قازاقستان مەن ورتالىق ازيانىڭ باسقا دا ەلدەرى شيكىزات كوزى مەن قىتاي جۇكتەرىنىڭ ترانزيتىندەگى سەرىكتەس قانا ەمەس، سونىمەن قاتار شىڭجاڭ مەن اۋعانستانداعى وڭىرلىك قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ تۇرعىسىنان دا ماڭىزدى.

تۇرىك قالقانى

2022 جىلى 24 اقپاندا Forbes.kz – دە جاريالانعان "قازاقستان رەسەيدىڭ ۋكرايناعا قارسى گەوساياسي ويىنىنىڭ كەپىلىنە قالاي اينالدى" دەگەن ماقالامدا مەن مىناعان باسا نازار اۋداردىم: "قازاقستان قاۋىپسىزدىگىنىڭ نەگىزدەرىنىڭ ءبىرى وڭىردەگى كۇشتەردىڭ گەوساياسي تەپە-تەڭدىگىن تۇراقتى قولداۋ جانە ساقتاۋ بولۋى ءتيىس. بۇل رەسەيگە دە، قىتايعا دا قاتىستى. وسىنداي تەپە-تەڭدىكتىڭ ءبىرى تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ نەعۇرلىم تىعىز اسكەري-ساياسي ىنتىماقتاستىعى بولۋى مۇمكىن".

ءبىر قىزىعى، توقاەۆتىڭ تۇركياعا ساپارى كەزىندە پرەزيدەنت رەجەپ تايىپ ەردوعان قازاقستان مەن تۇركيانىڭ "ۋكراينانىڭ ەگەمەندىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعى جولىنداعى شيەلەنىستى بەيبىت جولمەن شەشۋ تۋرالى كوزقاراسى ءبىر-بىرىنە سايكەس كەلەدى" جانە «بۇل سوعىس تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىعىنىڭ ماڭىزىن، تۇركى حالىقتارى دەگەن ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنا جينالا ءتۇسۋىنىڭ ماڭىزىن كورسەتتى» دەگەن كوزقاراستارىن ءبىلدىرىپ قانا قويماي تۇركيانىڭ «قازاقستاندىق باۋىرلاستارىنىڭ تۇراقتىلىعى، تىنىشتىعى مەن قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك الۋعا دايىن " ەكەنىن اتاپ ءوتتى. ەگەر رەسەي ەلدىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىنا قاۋىپ توندىرگەن جاعدايدا تۇركيانىڭ قازاقستانعا قولداۋ كورسەتۋگە دايىن ەكەندىگىنىڭ ايقىن بەلگىسى. ايتپاقشى، قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ تۇركيا رەسپۋبليكاسىنا مەملەكەتتىك ساپارى اياسىندا ەكى ەلدىڭ قورعانىس مينيسترلەرىنىڭ كەزدەسۋى ءوتتى. قازاقستان مەن تۇركيا اراسىنداعى ەكىجاقتى اسكەري ىنتىماقتاستىقتى رەتتەيتىن بىرقاتار قۇجاتتارعا قول قويىلدى. سونىمەن قاتار، قازاقستان مەن تۇركيا بىرلەسىپ ANKA ۇشقىشسىز ۇشۋ اپپاراتتارىن جيناۋدى جوسپارلاپ وتىرعانى، سونداي-اق تۇرىك تاراپى قازاقستاننىڭ قارۋلى كۇشتەرىنە ۇۇا-عا تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتۋ جانە جوندەۋ ءۇشىن تەحنولوگيالاردى بەرىپ، پەرسونالدى وقىتۋدى جوسپارلاپ وتىرعانى ايتىلدى. بۇدان باسقا، ەردوعاننىڭ قازاقستانداعى قاڭتار وقيعالارىنىڭ باعالانۋىنا سىلتەمە جاساي وتىرىپ ايتقان وسى مالىمدەمەسى كەز - كەلگەن جاڭا مايداننىڭ پايدا بولۋىن بولدىرماۋ ءۇشىن توقاەۆتىڭ قازاقستاندىق ساياسي جانە بيزنەس ەليتانىڭ ىشىندەگى زاڭدىلىعىن قولداۋعا ءتيىس بولدى.

سىرتقى قاۋىپتەرگە كەلەتىن بولساق، ۋكراينادا سوعىس باستالعاننان كەيىن رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ بۇرىنعى كومەكشىسى ۆلاديسلاۆ سۋركوۆتىڭ سوزىنە مۇقيات بولعان ءجون. ول وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا ءوزىنىڭ كەزەكتى ماقالاسىندا «رەسەي يمپەريانىڭ مۇراگەرى رەتىندە باسقا ايماقتاردا حاوس جاساي الادى» دەگەندى جازعان. 2024 جىل كەلە جاتىر. الداعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا پۋتين جوعارى رەيتينگتەن كورىنۋى كەرەك. جالپى ناسيحاتپەن مۇنى جاساۋعا بولادى. بىراق ەرتە مە، كەش پە رەسەيدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەرى ءوسىپ، جاڭادان جاۋ ىزدەۋگە باسشىلىقتى ءماجبۇر ەتەدى.

بىراق قازاقستان كەلەسى حاوس ايماعى ما؟ ۋكرايناداعى اسكەري جەتىستىكتەرىنىڭ بولماۋى جانە وعان لەند-ليزينگ اياسىندا باتىستىڭ كومەگى رەسەيدىڭ ماڭىزدى اسكەري، قارجىلىق، اقپاراتتىق-ناسيحاتتىق جانە باسقا رەسۋرستارىن وزىنە تارتىپ، كرەملدىڭ قازاقستانعا قاراۋىنا مۇرشا بەرمەيدى. ال، ەگەر قاراي قالاتىن جاعداي بولسا، وندا تاعى دا رەسەيگە كەز- كەلگەن جاعدايدا قىتايدىڭ قازاقستانداعى جانە ورتالىق ازياداعى گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق مۇددەلەرىن ەسكەرۋگە تۋرا كەلەدى.

بىراق قازاقستان تۇركيامەن اسكەري-ساياسي بايلانىستاردى نىعايتىپ، ونى رەسەي مەن قىتايعا قاتىستى گەوساياسي جانە ەكونوميكالىق تەپە-تەڭدىكتى قۇرۋ جونىندەگى شارالاردىڭ ماڭىزدى بولىگى رەتىندە قاراستىرا وتىرىپ، كەز كەلگەن ىقتيمال جاعىمسىز ستسەناريلەرگە دايىن بولۋى كەرەك. ونىڭ ۇستىنە، قازاقستان كوپتەگەن وسال جەرلەرى بويىنشا 2014 جىلعى ۋكراينانى قاتتى ەسكە تۇسىرەدى. ءالسىز قاۋىپسىزدىك جۇيەسىنەن باستاپ قوعامداعى ءبولىنىستى ۇلعايتىپ، حالىقتىڭ بىرەگەيلىگىنە سىزات تۇسىرۋگە قۇمارتىپ وتىرعان رەسەيلىك پروپاگاندالىق ارنالاردىڭ تەرىس اسەرىنە دەيىن. مەن ءوزىمنىڭ بۇرىنعى جازبالارىمدا قاۋىپسىزدىگىمىزدىڭ باستى كەپىلى تەك گەوساياسي تەپە-تەڭدىك عانا ەمەس، سونداي-اق ساياسي رەفورمالار نەگىزىندەگى قازاقستانداعى ۇزاق مەرزىمدى ساياسي تۇراقتىلىق، حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن ارتتىرۋ جانە ادامي كاپيتالدى ءوسىرۋ ءۇشىن ءتيىمدى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق وزگەرىستەر، سونداي-اق سىرتقى ويىنشىلار قولداناتىن " بەسىنشى باعان " بولماۋى ءۇشىن قازاقستان ازاماتتارى وزدەرىن ءوز ەلىمەن عانا بايلانىستىرۋى كەرەك ەكەنىن بىرنەشە رەت اتاپ ءوتتىم.

جاقىندا عانا مەديالىق ارانداتۋشى تيگران كەوسايان پاتشاسى مەن ونىڭ قاراماعىنداعىلاردىڭ ءداستۇرلى قازاقستاندىق كوپۆەكتورلى ساياساتىن سىزىپ تاستاعانىن ءوز اۋزىمەن جەتكىزدى ەمەس پە؟ قالاي بولعاندا دا ەل باسشىلىعىنا "سەن كىمنىڭ جاعىنداسىڭ؟» دەگەن كولدەنەڭ سۇراق قويىلادى. ال، بۇل قازاقستان مەن رەسەيدىڭ ءارتۇرلى سىرتقى ساياسي مودەلدەرى اراسىنداعى قاراما-قايشىلىق.

تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى

بۇرىنعى يمپەريالاردىڭ تاريحي جۇگىن كوتەرگەن تۇركيا مەن رەسەي ءبىر-بىرىنە ۇقساس دەپ سانايتىن ساراپشىلاردىڭ پىكىرىمەن دە كەلىسۋگە بولادى، ويتكەنى ولار ستراتەگيالىق مۇددەلەرىن كەڭەيتۋ ارقىلى سۋبوڭىرلىك دەرجاۆالاردىڭ ءرولىن نىعايتۋعا تىرىسادى. ايىرماشىلىق تەك تۇرىك ليدەرى ءدىندى بايلانىستىرۋشى قۇرال رەتىندە بەلسەندى قولدانادى، ال، رەسەي پرەزيدەنتى كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ ەلەمەنتتەرى بار "رەتروسپەكتيۆتى پاتريوتيزم" دەگەنگە سۇيەنەدى. سونىمەن بىرگە رەسەي دە، تۇركيا دا ورتالىق ازيانى وزدەرىنىڭ گەوساياسي ىقپالىنىڭ سالاسى رەتىندە قاراستىرادى. تۇركيا مودەرنيزاتسيالىق يسلامنىڭ ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ءرولىن نىعايتۋعا تىرىسادى، ويتكەنى قازىرگى ۋاقىتتا ايماقتىڭ بارلىق مەملەكەتتەرى زايىرلى بولسا دا، ورتالىق ازيانىڭ بارلىق ەلدەرىندەگى مۇسىلماندار سانىنىڭ ءوسۋى بولاشاقتا ايماقتى مۇسىلمان الەمىنە باعىتتاي الادى. سوندىقتان تۇركيامەن ىنتىماقتاستىقتا انكارانىڭ گەوساياسي مۇددەلەرى قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىنە قايشى كەلمەيتىندەي ەتىپ قۇرىلۋى ءتيىس. تۇركيانىڭ ويىن ەرەجەسىنە جىعىلماي، قازاقستان ءوزىنىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتىن ۇستانۋى كەرەك.

تۇركىتىلدەس بىرلەستىككە كەلەتىن بولساق، تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ اتاۋىن تۇركيا، قازاقستان، ازەربايجان، قىرعىزستان جانە وزبەكستان تولىق قۇقىلى مۇشە رەتىندە، ال تۇرىكمەنستان مەن ۆەنگريا بايقاۋشىلار بولىپ تابىلاتىن تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى دەپ وزگەرتۋ تۇركى ارىپتەستىگىن اسكەري-ساياسي سالاداعى تىعىز ىنتىماقتاستىققا اينالدىرۋدىڭ العاشقى سيمۆولدىق قادامى بولدى.

وتكەن جىلدىڭ قاراشا ايىندا ىستامبۇلدا وتكەن تۇركى ءسامميتىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ەكى قۇجاتقا: ىستامبۇل دەكلاراتسياسىنا جانە "تۇركى الەمىنىڭ كورىنىسى – 2040" قۇجاتىنا قول قويىلعاندىعىنا نازار اۋدارىلدى. ىستامبۇل دەكلاراتسياسىندا تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنا مۇشە ەلدەردىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن تۇراقتىلىعىن كۇشەيتۋ، ونىڭ ىشىندە ەگەمەندىكتى، اۋماقتىق تۇتاستىقتى جانە حالىقارالىق مويىندالعان شەكارالاردىڭ مىزعىماستىعىن قامتاماسىز ەتۋ ىسىندە قولداۋ ارقىلى جۇرەتىنى تۋرالى ايتىلعان. بۇل تارماق ءازىربايجاننىڭ ارمەنيامەن قاقتىعىسىنان كەيىن پايدا بولدى. بۇل ءازىربايجاننىڭ جەڭىسىنە جانە تاۋلى قاراباقتاعى باسىپ الىنعان اۋماقتارىن قايتارۋىنا اكەلدى. بۇل قاقتىعىستا تۇركيا ازىربايجانعا بەلسەندى اسكەري قولداۋ كورسەتتى، ونى پوستكەڭەستىك بەلسەندىلىكتىڭ جاڭا دەڭگەيىنە شىعاردى جانە ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ الدىندا اسكەري بەدەلىن كوتەردى.

پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى ەكى ەلدىڭ ءساتتى اسكەري كووپەراتسياسى، اسكەري مىندەتتى سوزبەن ەمەس ناقتى ءىس جۇزىندە شەشۋىنىڭ رەسەيدىڭ قاتىسۋىنسىز ىسكە اسقانى رەسەي ءۇشىن اسا جاقسى دۇنيە ەمەس ەدى. تۇركيا سونىمەن بىرگە ۋكراينانى بەلسەندى تۇردە قولدادى، رەسەيدىڭ ۋكرايناداعى ارنايى اسكەري وپەراتسياسىن «سوعىس» دەپ اتادى جانە مونترە كونۆەنتسياسىنىڭ ەرەجەلەرىنە سايكەس بوسفور مەن داردانەللدى رەسەي اسكەري كەمەلەرىنە جاۋىپ تاستادى. سونىمەن بىرگە انكارا ۋكراينا مەن رەسەي دەلەگاتسيالارى اراسىنداعى كەلىسسوزدەردە، ونىڭ ىشىندە تۇركيانىڭ ماڭىزدى گەوساياسي ويىنشى رەتىندەگى مارتەبەسىن نىعايتۋ ءۇشىن بەلسەندى دەلدال بولدى.

ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق سالاسىندا تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى سونداي-اق ەلدەر اراسىندا ساۋدا جانە ءوزارا ينۆەستيتسيالار ءۇشىن قولايلى جاعدايلار جاساۋدى ءوزىنىڭ باسىم باعىتى دەپ سانايدى. 2022 جىلعى 1 قىركۇيەككە دەيىن تەڭ قاتىسۋ جانە تەڭ داۋىس بەرۋ قاعيداتتارىنا سۇيەنگەن تۇركى ينۆەستيتسيالىق قورىن قۇرۋدى اياقتاۋ جوسپارلانىپ وتىر. سونداي – اق، "شىعىس-باتىس" حالىقارالىق ترانسكاسپي كولىك ءدالىزىنىڭ ءبىر بولىگى بولا الاتىن ءتۇرلى ەكونوميكالىق ايماقتاردى قۇرۋدا اقپارات جانە تاجىريبەمەن الماسۋ سالاسىنداعى ۇكىمەتتىك قۇرىلىمدار اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىك تۋرالى مەموراندۋم بويىنشا جۇمىس جۇرگىزىلۋدە. رەسەي اۋماعىندا كولىكتىك-لوگيستيكالىق ماسەلەلەر تۋىنداعان سوڭ قازاقستان باسقا جولداردى ىزدەۋگە ءماجبۇر. قازاقستاندىق تاۋارلاردى ەۋروپاعا جەتكىزۋگە ارنالعان باعىتتاردىڭ ءبىرى- ءازىربايجان، قازاقستان، گرۋزيانىڭ قاتىسۋىمەن قۇرىلعان ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك باعىتى بولىپ وتىر. كەيىن جوباعا ۋكراينا، رۋمىنيا، تۇركيا، قىتاي جانە پولشا قوسىلدى. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، تۇركىتىلدەس ەلدەردىڭ قاتىسۋىمەن جاڭا جىبەك جولى قۇرىلۋدا، ول قىتايدان ەۋروپاعا دەيىن بارادى، سول ارقىلى جىلىنا 10 ملن تونناعا دەيىن، 200 مىڭ كونتەينەرگە دەيىن تاسىمالداۋعا بولادى. تۇركياعا ساپارى بارىسىندا قازاقستان پرەزيدەنتى ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك باعدارىنىڭ الەۋەتىن پايدالانۋ قاجەتتىگى تۋرالى مالىمدەگەنى تاڭقالارلىق جاعداي ەمەس.

وڭىرلىك بىرلەستىككە جەتى قادام

تۇركى مەملەكەتتەرىن شەڭبەرىندەگى نەعۇرلىم تىعىز ءوزارا ءىس-قيمىل الەمدىك ەكونوميكالىق پروتسەستەردىڭ شيكىزاتتىق شەت ايماعىندا قالىپ قويماۋ ءۇشىن ورتالىق ازيانىڭ وڭىرلىك بىرلەستىگىن قۇرۋدى جەدەلدەتۋى مۇمكىن. بۇل بىرلەستىكتىڭ وزەگى وڭىردەگى ەكى ءىرى مەملەكەتتىڭ - قازاقستان مەن وزبەكستاننىڭ گەرمانيا مەن فرانتسيانىڭ انالوگى بولا الاتىن ءوزارا ءىس - قيمىلى بولۋى كەرەك ەدى. ونىڭ ۇستىنە وا شەڭبەرىندەگى وڭىرلىك بىرلەستىك - بۇل بۇكىل ءوڭىردىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىن اشۋ عانا ەمەس، سونداي-اق دوس ەمەس ەسكى جانە جاڭا الەمدىك ىقپال ەتۋ ورتالىقتارى تاراپىنان ەكونوميكالىق، ساياسي جانە يدەولوگيالىق ينتەرۆەنتسيالارىنان قورعاۋ.

بۇل رەتتە وڭىرلىك كۇن ءتارتىبى جەتى تارماقتان تۇرۋى ءتيىس. بىرىنشىدەن، قاۋىپسىزدىك جانە تۇركى مەملەكەتتەرى اراسىندا بىرىڭعاي قورعانىس كەڭىستىگىن قالىپتاستىرۋ. ەكىنشىدەن، وا، ءازىربايجان، تۇركيا جانە ۆەنگريا ەلدەرىنىڭ بيزنەس-قوعامداستىعىن وڭىرلىك كووپەراتسيانىڭ قوزعالتقىشى رەتىندە پايدالانۋ. ۇشىنشىدەن، شەكارا ماڭىنداعى ءوزارا ءىس-قيمىلدى جانە سالالىق ىنتىماقتاستىقتى جانداندىرۋ سالاسىنداعى وڭىرلىك ءوزارا ءىس-قيمىلدى قولداۋ. تورتىنشىدەن، ءوڭىر ەلدەرىندە تەڭىزگە تىكەلەي شىعۋ مۇمكىندىگى بولماعان جاعدايدا ەكسپورتتىق-يمپورتتىق وپەراتسيالار قۇنىنىڭ جانە ولاردى جۇزەگە اسىرۋ ۋاقىتىنىڭ تومەندەۋى. بۇل تەك ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك باعىتىن دامىتۋ تۋرالى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ورتالىق ازيانى پاكىستان پورتتارىمەن بايلانىستىرۋ ءۇشىن اۋعانستان بيلىگىنىڭ قاتىسۋىمەن وزبەكستان باستاعان ترانسافگان تەمىر جولىنىڭ قۇرىلىسىن جۇزەگە اسىرۋدى قولداۋ تۋرالى. بەسىنشىدەن، ەكولوگيالىق تاۋەكەلدەردى ازايتۋ جانە سۋ-ەنەرگەتيكالىق كونسورتسيۋم قۇرۋ. التىنشىدان، ادامي كاپيتالدىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ. مىسالى، ۆەنگريا ۇكىمەتى تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ ستۋدەنتتەرى ءۇشىن قوسىمشا ستيپەنديالىق باعدارلامالار ۇسىندى. جەتىنشىدەن، تۇركى تىلدەس ەلدەر اراسىندا، ءبىرىنشى كەزەكتە جاستار ءۇشىن بىرىڭعاي اقپاراتتىق كەڭىستىك قالىپتاستىرۋ. العاشقى قادام شتاب-پاتەرى تۇركىستاندا ورنالاسقان حالىقارالىق تەلەديدار ارناسىن قۇرۋ جونىندەگى قازاقستاندىق باستاما بولۋى مۇمكىن.

دايىنداعان ايجان تەمىرحان

Abai.kz