وتباسىلىق ساياساتتى وزگەرتۋ قازاقستان ءۇشىن ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى سانالادى. ۇزاق ۋاقىت بويى قازاقستاندا وتباسىلىق ساياساتقا ارالاسۋ تابۋ سانالىپ كەلدى. بۇل قوعامدا تالقىلانبايتىن تاقىرىپ ەدى جانە ءار ادام ءوز وتباسىنىڭ ساياساتىن ءوزى رەتتەيتىن. وسىلايشا مەملەكەت وتباسىنا ارالاساتىن ساتتەر تىم سيرەك كەزدەسەتىن. سالدارىنان وتباسىداعى زورلىق-زومبىلىق، الىمجەتتىك كورسەتۋ فاكتىلەرى كوپ كەزدەستى.

رەسمي دەرەك بويىنشا جىلىنا ورتا ەسەپپەن 400 ايەل وتباسىداعى زورلىقتان كوز جۇمادى. ال بەيرەسمي دەرەكتە بۇل بىرنەشە ەسە كوپ بولۋى ابدەن مۇمكىن. الايدا وتباسىلىق زورلىق-زومبىلىقتىڭ فاكتىلەرى مەن سەبەپتەرى جەتەرلىك جانە ونى اشىق ايتىپ، ماسەلەنى تالقىلاعان ساتتە عانا شەشىمىن تابادى.

2021 جىلى جۇرگىزىلگەن "ەرلەردىڭ ءرولى. ولاردىڭ قازاقستانداعى وتباسىلىق ومىرگە جانە بالا تاربيەسىنە قاتىسۋ دارەجەسى" زەرتتەۋى جاسالدى. ول قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جانىنداعى ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيانىڭ باستاماسىمەن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ حالىقتى ورنالاستىرۋ قورىنىڭ تەحنيكالىق جانە قارجىلىق قولداۋىمەن «قازاقستان اكەلەر وداعىمەن» سەرىكتەستىكتە جۇرگىزىلدى.

بۇل زەرتتەۋ ەلىمىزدىڭ بارلىق 17 ايماعىن قامتىدى جانە دەرەكتەر رەپرەزەنتاتيۆتى بولىپ كەلەدى. نەكەدە تۇرعان ەرلەر مەن تۇرمىستاعى ايەلدەر، جالعىزباستى اكەلەر جانە قوعامدىق بىرلەستىكتەر مەن مەملەكەتتىك ورگاندار وكىلدەرىنىڭ ساراپشىلارىمەن تەرەڭ سۇحبات جۇرگىزىلدى. قىسقاشا ناتيجەلەر كوڭىل كونشىتپەيدى، ويتكەنى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءاربىر بەسىنشى نەكە قالىڭدىقتى ۇرلاۋدان باستالادى ەكەن. مۇنى رەسپوندەنتتەردىڭ قالاي تانىسقانى، وتباسى قالاي باستالعانى تۋرالى سۇراعاندا اتاپ وتتكەن. سونىمەن بىرگە زەرتتەۋ ناتيجەلەرى قالىڭدىقتى الىپ قاشۋ ارقىلى قۇرىلعان نەكەلەردىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى قىزدىڭ كەلىسىمىنسىز جاسالعانىن ايتادى.

سونىمەن بىرگە زەرتتەۋ ناتيجەسىنە سۇيەنەتىن بولساق جاس وتباسىلىاردىڭ 13 پايىزىنىڭ قارجىلىق جاعدايى قيىن. بۇل ازىق-تۇلىككە اقشا جەتكىلىكتى ەكەنىن بىلدىرەدى، بىراق كيىم-كەشەك ساتىپ الۋ كۇردەلى ماسەلەلەر تۋدىرادى. كەي وتباسىنىڭ بەس پايىزعا جۋىعى وتە مۇقتاج، ءتىپتى ازىق-تۇلىككە دە اقشا جەتپەيدى. كوپتەگەن وتباسىلاردىڭ جەكە باسپاناسى جوق. بۇل ەرلەردىڭ 36% جانە ايەلدەردىڭ 43%-نا قاتىستى. اتالمىش فاكتىلەردىڭ بارلىعى دا ەلىمىزدەگى وتباسىلىق زورلىق-زومبىلىقتىڭ ارتۋىنا اكەپ سوقتىرادى. سەبەبى وتباسىنداعى ۇرىس-كەرىس، جانجال سانى ارتادى. ەلىمىزدەگى وتباسىلىق جاعدايدىڭ قيىندىعى اجىراسۋ فاكتورلارىن دا ارتتىرىپ وتىر.

وسى زەرتتەۋ ناتيجەلەرى وتباسىلىق قۇندىلىقتار جاسىنا قاراماستان قازاقستاندىق ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ ومىرىندە ماڭىزدى ءرول اتقاراتىنىن كورسەتتى. سونىمەن قاتار، ەل تۇرعىندارى ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى ساقتاي وتىرىپ، ايتارلىقتاي پروگرەسسيۆتى كوزقاراستارعا يە. رەسپوندەنتتەردىڭ 94%-ى نەكە ومىرلىك قارىم-قاتىناس جانە ونى ساقتاۋ كەرەك دەپ سانايدى. ولار نەكەگە وتە بايىپتى قارايدى. بىراق سونىمەن بىرگە رەسپوندەنتتەردىڭ 85%-ى ەگەر ادامدار نەكەدە باقىتسىز بولسا، بۇل نەكەدە بالالار بولسا دا، اجىراسۋعا بولادى دەپ سانايتىنىن جاسىرماپتى.

حالىقتىڭ 71 پايىزىن قۇرايتىن كەلەسى توپ نەكە قيۋعا قىزىعۋشىلىق بولماسا دا، ۇيلەنبەگەن ەرلى-زايىپتىلاردىڭ بىرگە تۇرۋى قالىپتى جاعداي ەكەنىن اتاپ وتەدى. ياعني ازاماتتىق نەكەگە باسىم كوپشىلىگى قارسىلىق كورسەتىپتى.

ادامدارعا تىركەلمەگەن نەكەدە تۇرۋ ىڭعايلى بولسا، نەگە وعان تىيىم سالۋ كەرەك دەيدى كوپشىلىك. الايدا بۇل حالىقتىڭ 71 پايىزى تىركەلمەگەن نەكەدە تۇرادى دەگەندى بىلدىرمەيدى. بۇل رەسپوندەنتتەردىڭ پىكىرى، ساۋالناماعا قاتىسۋشىلاردىڭ كوزقاراسى. بۇل رەتتە رەسپوندەنتتەردىڭ 58 پايىزى نەكە ەسكىرگەن ينستيتۋت ەكەنىن ايتتى. زەرتتەۋدى جۇرگىزگەن كەزدە بۇعان نەگىزىنەن ءالى سانالى شەشىمگە كەلە الماعان جاس ادامدار جاۋاپ بەرگەنىن دە ەسكەرۋ كەرەك.

ەگەر گەندەرلىك قۇندىلىقتار تۋرالى ايتاتىن بولساق، ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ جوعارى ءبىلىم الۋى بىردەي ماڭىزدى دەپ ەسەپتەيتىن رەسپوندەنتتەردىڭ ۇلەسى وتە جوعارى. جوعارى ءبىلىم الۋ ەرلەر ءۇشىن دە، ايەلدەر ءۇشىن دە وتە ماڭىزدى. رەسپوندەنتتەردىڭ 60 پايىزىنىڭ پىكىرىنشە، جۇمىستىڭ بولۋى ماڭىزدى، ال وتباسىنىڭ اماندىعى مەن قۋاتتىلىعى ءۇشىن ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ەكەۋىنىڭ دە جۇمىسى بولۋى ماڭىزدى. رەسپوندەنتتەردىڭ 55 پايىزى ءۇشىن ءۇي مەن بالا كۇتىمى ماڭىزدى ەكەن. گەندەرلىك قۇندىلىقتارعا دەگەن ادالدىق وتباسىلىق تابىسقا قاتىستى ماسەلەلەردە ءبىرشاما تومەن. ەرلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى ەر ادام ايەلدەن كوپ تابىس تاۋىپ، وتباسىن اسىراۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيدى.
ەرلەردىڭ 34 پايىزى عانا ايەلدەردى ەڭ جاقسى ساياسي كوشباسشى دەپ سانايدى. ەرلەر ەر ادامدار ساياسي دەڭگەيدە شەشىم قابىلداۋعا قولايلىراق دەپ سانايدى ەكەن. ەرلەردىڭ كوپشىلىگى ايەلدەردى بالالاردى تاربيەلەۋدە جانە ولارعا قامقورلىق جاساۋدا جاقسى دەگەن ويعا كەلگەن.

اتالمىش زەرتتەۋگە سۇيەنەتىن بولساق، قوعامدا ءالى كۇنگە دەيىن ايەل قۇقىعى مەن ءبىلىم الۋ، ساياسي قىزمەت اتقارۋعا قاتىستى سىڭارجاق پىكىردەگى جاندار كەزدەسەدى. الايدا ەڭ ۇلكەن الاڭداتارلىق ماسەلە وتباسىلاردىڭ اجىراسۋ دەڭگەيىنىڭ جوعارى بولۋىندا بولىپ تۇر.

ەلىمىزدە اجىراسۋلار سانى جىل سايىن ارتىپ كەلەدى. ماماندار قازاقستاندا ساعات سايىن التى ەرلى-زايىپتىلار اجىراسىپ كەتەتىنىن ەسەپتەدى. 1000 نەكەگە شاققاندا اجىراسۋ سانى توعىزىنشى جىل قاتارىنان ءوستى. ەلىمىزدە ءاربىر ءۇشىنشى ەرلى-زايىپتىلاردىڭ اجىراسىپ جاتقانى ۇرەي تۋعىزادى. كوبىنەسە وتباسى قارجىلىق قيىندىقتارعا بايلانىستى بۇزىلادى. ادامدار كوبىنەسە وتباسىنداعى جانجالدار، وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىق جانە بالا تاربيەسىنە قابىلەتسىزدىگىنەن ابدەن جەتىلگەن جاستا – 30 جاستان 45 جاسقا دەيىن اجىراسادى. ناتيجەسىندە، جاعدايدىڭ پروپورتسياعا يە بولعانى سونشا، رەسپۋبليكا بىرنەشە جىلدان بەرى اجىراسۋلار سانى بويىنشا العاشقى ون ەلدىڭ قاتارىنا كىرەدى.

اتالمىش فاكتىلەردىڭ باپرلىعىن رەتتەۋ جانە ماسەلەنى وڭ شەشۋ ءۇشىن قازاقستان بيلىگى زاڭنامالارعا وزگەرىستەر ەنگىزىپ، بالا تاربيەسى مەن وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىق ماسەلەسىن اشىق تالقىلاۋعا كىرىستى. اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى دەگەندەي، قوعام ءۇشىن، ۇلت ءۇشىن ماڭىزدى ماسەلەلەردى تالقىلاۋ قاشاندا ماڭىزدى.

Abai.kz