پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تىكەلەي باستاماسىمەن جۇزەگە اسقان «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا (2004-2011ج.ج.)قانشاما تاريحي، مادەني قازىنامىز ومىرگە قايتا كەلگەندەي جاڭارىپ، جاسارىپ شىعا كەلگەنى بەلگىلى. مۇندا اسىرەسە، ۇزاق جىلدار بويى ەسكەرۋسىز قالىپ، مورالدىق جاعىنان ەسكىرە باستاعان كونە قولجازبالارىمىز بەن بايىرعى ادەبي جادىگەرلەرىمىزدىڭ عىلىمي ورتالىقتارعا جيناقتالىپ، تىڭعىلىقتى زەرتتەلىپ، باسپالار ارقىلى كوپتىڭ يگىلىگىنە اۋىسۋىنىڭ ءوزى زور قۋانىش بولدى. سونىڭ ناتيجەسىندە تۇپكى نەگىزىمىزدى سوناۋ تۇركىلىك داۋىردەن بەرى تۇگەندەۋگە ۇلكەن مۇمكىندىكتەر تۋدى. اتالعان باعدارلاما مارەسىنە جەتتى دەسەك تە، بۇل جۇمىس ءالى دە جالعاسىپ جاتقانى انىق. سونىڭ ءبىر دالەلى - تومەندەگى ەكى ماقالادان دا انىق كورىنەدى.

پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تىكەلەي باستاماسىمەن جۇزەگە اسقان «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا (2004-2011ج.ج.)قانشاما تاريحي، مادەني قازىنامىز ومىرگە قايتا كەلگەندەي جاڭارىپ، جاسارىپ شىعا كەلگەنى بەلگىلى. مۇندا اسىرەسە، ۇزاق جىلدار بويى ەسكەرۋسىز قالىپ، مورالدىق جاعىنان ەسكىرە باستاعان كونە قولجازبالارىمىز بەن بايىرعى ادەبي جادىگەرلەرىمىزدىڭ عىلىمي ورتالىقتارعا جيناقتالىپ، تىڭعىلىقتى زەرتتەلىپ، باسپالار ارقىلى كوپتىڭ يگىلىگىنە اۋىسۋىنىڭ ءوزى زور قۋانىش بولدى. سونىڭ ناتيجەسىندە تۇپكى نەگىزىمىزدى سوناۋ تۇركىلىك داۋىردەن بەرى تۇگەندەۋگە ۇلكەن مۇمكىندىكتەر تۋدى. اتالعان باعدارلاما مارەسىنە جەتتى دەسەك تە، بۇل جۇمىس ءالى دە جالعاسىپ جاتقانى انىق. سونىڭ ءبىر دالەلى - تومەندەگى ەكى ماقالادان دا انىق كورىنەدى.
ءبىر نەگىزدەن ءوربىپ، زامان اعىسى ىشىندە قانشاما ساندىق-ساپالىق تىلدىك وزگەرىستەردى باستان وتكەرىپ، سان عاسىرلىق دەربەس دامۋ جولىنان وتسە دە وزىندىك ءبىتىم بولمىسىمەن جالپىتۇركىلىك تابيعاتىن ساقتاپ كەلە جاتقان قازىرگى تۇركى تىلدەرىنىڭ دامۋ جانە قالىپتاسۋ ەرەكشەلىكتەرى مەن ءوزارا تۋىستىق دەڭگەيلەرىن انىقتاۋدا سۇيەنەر نەگىزگى دەرەككوزى - كونە جانە ورتا تۇركى داۋىرىنەن وسى كۇنگە كەلىپ جەتكەن تاريحي جازبا ەسكەرتكىشتەر ءتىلى بولىپ تابىلادى. اتا-بابالارىمىز ءىز-ءتۇزسىز تاريح ساحناسىنان جوعالىپ كەتپەي، حالقىمىزدىڭ ءتىلى مەن ادەبيەتىن، مادەنيەتى مەن وركەنيەتىن، ءدىنى مەن ءدىلىن كەلەر ۇرپاعىنىڭ يگىلىگى ءۇشىن جازبا ەسكەرتكىشتەر بەتىنە ورنەكتەپ، ارتقىعا مول مۇرا رەتىندە قالدىرىپ وتىرعان. وسى ەسكەرتكىشتەر اراسىندا وزگەلەرىنەن وقشاۋلانىپ، وق بويى وزىق تۇراتىنى دا ماحمۇد قاشقاريدىڭ «ديۋان لۇعات-يت-تۇرىك» ەڭبەگى ەكەنى داۋسىز.

ماحمۇد قاشقاري كىم؟

العاش تابىلعان كۇننەن باستاپ تۇركى ءتىلى تاريحىنا ۇلكەن بەتبۇرىس جاساتىپ، قايتا جازىلىپ شىعۋىنا سەبەپ بولعان، تۇركى تىلدەرىنىڭ بىزگە بەيمالىم قاراڭعى كەزەڭدەرىنەن حاباردار ەتكەن «ديۋان لۇعات-يت-تۇرىكتىڭ» اۆتورى، تۇركىتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، تۇركى لەكسيكوگرافياسىنىڭ اتاسى، تۇركى ءتىلىنىڭ تۇڭعىش ديالەكتولوگى - قاشقارلى ماحمۇدتىڭ ءومىرى جايىندا جازبا دەرەكتەر ارقىلى جەتكەن مالىمەتتەر تىم ماردىمسىز. تەك ديۋانىنداعى تام-تۇمداپ جەتكەن مالىمەتتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، قاشقاريدىڭ تەكتى ءبىر اۋلەتتەن شىققان حانزادا، قىزىل تىلگە شەشەن ءدىلمار، نايزا لاقتىرعاندا ءدوپ تيگىزەر اسقان مەرگەن، سونداي-اق زامانىنىڭ ەڭ وزىق بىلىمىمەن سۋسىنداعان ءبىلىمپاز بولىپ تاربيەلەنگەنىن كورەمىز. ءوزى جايىندا: «تۇركىلەر اراسىندا قىزىل تىلگە ەڭ شەشەنى، ەڭ اسەرلى اڭگىمەشىسى، ەڭ جاقسى ءبىلىم العان بىلگىرى، ەڭ تەكتى اۋلەتتەن شىققانى جانە مىقتى نايزا لاقتىرۋشىسى بولعاندىقتان ولار مەكەن ەتكەن بارلىق شاھارلار مەن ايماقتاردى ارالاپ شىقتىم»، - دەگەن قاشقاري ءارى قاراي «ديۋانىنىڭ» سوزدىك قورى جونىندە: «تۇرىك، تۇركمەن، وعىز، شىعىل، ياعما جانە قىرعىز تايپالارىنىڭ سوزدەرىن جانە ولاردىڭ قىر-سىرىن انىقتاپ شىعىپ، قاجەتىمە جاراتتىم. ولاردىڭ ءاربىرىنىڭ ءتىلى مەنىڭ كوكەيىمە ۇيالاپ، بەرىك ساقتالىپ قالدى. مەن ولاردى مۇقيات زەردەلەپ، ابدەن تارتىپكە كەلتىرىپ، جۇيەلەپ شىقتىم»، - دەيدى. بۇدان قاشقارلى ماحمۇدتىڭ جالپى تۇركى تىلدەرىنىڭ سوزدىك قورى جايىندا اسقان بىلگىر بولعاندىعىن اڭعارامىز. ءوز ءداۋىرىنىڭ جازبا ادەبي تىلدەرىمەن قاتار، تۇركى تايپالارىن ارالاپ، جيناقتاعان سوزدەردىڭ ماعىنالارى مەن فورمالارىن، ءتۇرلى ەرەكشەلىكتەرىن ەركىن مەڭگەرىپ قانا قويماي، كونە تۇركى ءتىلىنىڭ تاريحي لەكسيكاسىنان دا حاباردار بولۋى ونىڭ ءتىلبىلىمىن جەتىك مەڭگەرگەن، اسا ءبىلىمپاز عۇلاما-عالىم بولىپ جەتىلگەندىگىن كورەمىز.
قاشقاري قايدا، قاشان تۋعان؟

تەگى قاشعاري نەمەسە قاشعارلى بولا تۇرسا دا، عالىمدار اكەسىنىڭ بارىسحان قالاسىنان ەكەندىگىنە سۇيەنە وتىرىپ، ونىڭ دا سوندا تۋعاندىعىن العا تارتادى. سەبەبى قاشعاري ديۋانىنىڭ ەشبىر جەرىندە ءوزىن قاشعارلىق دەپ اتامايدى. تەك ديۋانىندا قاشعار قالاسىن اۋا-رايى مەن ىقلىمىن اسىرا ماقتاۋى، قاشعار ايماعىنا قاراستى قاسى، ادىع، وپال سەكىلدى ەلدى مەكەندەردى «ءبىزدىڭ ەل» دەپ اتاۋى، سونداي-اق قاشعار قاعانداردىڭ ءومىر سۇرەتىن مەكەنى ەكەنى جانە سول جەردە ءبىلىم الىپ، وسكەندىگى ونىڭ قاشعاري اتالۋىنا سەبەپ بولعانعا ۇقسايدى. عالىمنىڭ ءوزى بارىسحان جايىندا: «بارىسحان افراسيابتىڭ ۇلى، قالانى سول سالدىرعان جانە ءوزىنىڭ اتىن بەرگەن» دەپ تولىق مالىمەت بەرسە، تاعى ءبىر جەردە: «اۋاسى تازا، ءشوبى شۇيگىن بولعاندىقتان قاعاننىڭ اتبەگىسى وسىندا جىلقى جايعان، كەيىن ەلدى مەكەنگە اينالعان كەزدە قالا سول اتبەگىنىڭ اتىمەن اتالىپ كەتكەن»، - دەپ، قالا اتاۋىنا سەبەپ بولعان باسقا ءبىر دەرەك كەلتىرەدى.
كەي دەرەكتەردە عالىمنىڭ قاشعار قالاسىنىڭ وڭتۇستىك باتىسىنداعى وپال ەلدىمەكەنىندە دۇنيەگە كەلگەندىگى ايتىلادى. شىنىندا دا قاشقاري سوزدىگىندە وپال ەلدى مەكەنىنەن ءسوز ەتكەندە «ءبىزدىڭ ەلدە ءبىر اۋىل»، «ءبىزدىڭ ەلدىڭ جايلاۋى» سەكىلدى انىقتامالار بەرگەندىگىن كورەمىز.
قاشعاريدىڭ تۋعان جىلى جونىندە دە ءتۇرلى كوزقاراستار بار. ا. ەگەۋباەۆ «ديۋاننىڭ» جازىلعان ۋاقىتى مەن و. پيتساكتىڭ پىكىرىنە سۇيەنە وتىرىپ، 1029-38 جىلدار تۋعان بولۋى كەرەك دەگەن بولجام ايتادى. دەگەنمەن كوپشىلىك عالىمدار 1008 جىلى تۋعان دەپ ەسەپتەيدى.

قاشقاريدىڭ شىققان تەگى

ءوزىنىڭ اسىل تەكتى اۋلەتتەن شىققانىن ماقتان تۇتقان قاشقاري شىعىس قاراحانيتتەر ديناستياسى حانزادالارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. شەجىرەسى تۇركىلەر اراسىندا يسلام ءدىنىن قابىلداپ، تۇڭعىش رەت مەملەكەتتىك ءدىن مارتەبەسىنە كوتەرگەن اتاقتى قاراحانيتتەر حانى ابدۋلكەرىم سالتۇق بۋعرا حانعا بارىپ تىرەلەدى. تولىق اتى-ءجونى قاشعاري ماحمۇد يبن حۇسەيىن يبن مۇحاممەد. اكەسى حۇسەيىن يبن مۇحاممەد چاعرى تىگىن بارىسحان قالاسىنىڭ اكىمى بولعان. ال اتاسى مۇحاممەد بۋعرا حان يبن يۋسۋف اۋەلى تاراز بەن سايرام قالالارىنىڭ اكىمى، كەيىن 1057 جىلدارى قاراحانيتتەر مەملەكەتىن بيلەگەن. 15 ايداي بيلىك جۇرگىزگەننەن كەيىن مۇحاممەد بۋعرا حان تاق مۇراگەرى رەتىندە ۇلكەن ۇلى، ماحمۇدتىڭ اكەسى حۇسەيىندى حان كوتەرۋگە شەشىم قابىلدايدى. الايدا حۇسەيىننىڭ تاققا وتىرۋىن كورە الماعان حاننىڭ توقالى، حۇسەيىندى تاققا وتىرعىزۋ راسىمىندە تاراتىلعان اسقا ۋ قوسىپ بەرىپ، كۇيەۋى مۇحاممەدتەن باستاپ اۋلەتتىڭ ءبىر­نەشە اتقامىنەرلەرىن ۋلاپ ولتىرەدى. كۇيەۋى مۇحاممەد پەن حۇسەيىننىڭ جاقتاستارىنا دا اجال قۇشتىرىپ، اقىرى ءوز بالاسى ءيبراحيمدى حان تاعىنا وتىرعىزادى. اكەسى حاندىققا، ءوزى دە حانزادالىققا ازىرلەنىپ جۇرگەندە وتباسى مۇشەلەرى قىناداي قىرىلىپ، باسىنا قارا بۇلت ۇيرىلگەن قاشقاريدىڭ بۇدان كەيىنگى ءومىر تاريحى كۇڭگىرتتەۋ. ءاسىلى قاشعاردان قاشىپ، كورشىلەس تۇركى تايپالارىن بارىپ پانالاعان ماحمۇدتىڭ تۇركى تايپالارىنىڭ ءتىلىن جەتىك مەڭگەرۋىنە دە وسى اۋىر تاعدىرى سەبەپ بولسا كەرەك. ۇلكەن اتاسى يۋسۋف قادىر حان يبن حارۋن قوتان قالاسىن، ال اكەسى حارۋن قىلىش بۋعرا حان يبن سۇلەيمان 992 جىلدارى بۇحارانى سامانيتتەردەن ازات ەتكەندىگى تاريحتان بەلگىلى. حارۋن قىلىشتىڭ اكەسى سۇلەيمان بايتاش حان، ونىڭ اكەسى دە ابدۋلكارىم سالتۋق بۋعرا حان. ياعني قاشقاري اتاقتى قاراحانيت حانى سالتۋق بۋعرانىڭ التىنشى ۇرپاعى بولىپ تابىلادى.

كەيىنگى ءومىرى جايىندا نە بىلەمىز؟

1057 جىلعى قانتوگىستەن سوڭ وتباسىنان تۇگەلگە جۋىق ايرىلعان قاشقاري پامير تاۋلارىن اسىپ ءوتىپ، تۇركىستان ايماعىنا كەلەدى. مۇنداعى تۇركى تايپالارىن پانالاعان عالىمنىڭ، ولاردىڭ تىلىنە، اۋىز ادەبيەتىنە، مادەنيەتىنە دەگەن ۇلكەن قىزىعۋشىلىعى ويانىپ، بولاشاقتا جازاتىن ۇلى ەڭبەگىنە وسىندا ماتەريال جيناقتاي باستاعانعا ۇقسايدى. سونداي-اق يرانعا، ودان يراكقا بارىپ، اراب جانە پارسى تىلدەرىن ۇيرەنگەندىگى، تىپتەن مەدرەسەلەردە ۇستازدىق جاساعاندىعى دا ايتىلادى. 20 جىلعا جۋىق تۇركى تايپالارىنىڭ ءتىلى، ادەبيەتى، مادەنيەتى، ءومىر سالتى مەن ادەت-عۇرىپتارى جايىندا مول ماتەريال جيناقتاعان قاشقاري 1072 جىلى باعداتقا كەلىپ، اتاقتى شىعارماسىن وسى جەردە اياقتايدى جانە حاليفا مۋقدادي بيامريللاھقا سىيعا تارتادى. بۇل جونىندە «ديۋاننىڭ» باس جاعىندا: «ماعان شەكسىز ابىروي، سارقىلماس-تۇگەسىلمەس قايناركوز بولسىن دەگەن تىلەكپەن وسى كىتاپتى جازىپ شىقتىم دا، ءبىر تاڭىرگە سيىنىپ، وعان «ديۋان لۇعات ات-تۇرىك» دەپ ات قويدىم. قاسيەتتى پايعامباردىڭ ماقامىندا وتىرعان، حاشيمي تەگىنەن جانە ابباس ۇرپاقتارى اۋلەتىنەن شىققان ءتاڭىردىڭ حاليفاسى ءابۋل-قاسىم ابدۋللاھ يبن مۇحاممەد ءال-مۋقتادي بيامريللاھقا سىيعا تارتتىم» دەيدى.
قاشقاريدىڭ بۇدان باسقا «كيتاب ءجاۋاھير ناھۋ في لۇعات ات-تۇرك» اتتى ەڭبەگى بولعاندىعىن بىلەمىز جانە ديۋانىندا كەيبىر ماسەلەلەردى وسى كىتابىندا ەگجە-تەگجەي قاراستىرعانى جونىندە سىلتەمە جاساپ وتىرادى. وكىنىشكە قاراي بۇل كىتابى ءالى كۇنگە تابىلعان جوق.
عالىمنىڭ بۇدان كەيىنگى ءومىرى جايىنداعى پىكىرلەر ءبىر-بىرىمەن قاراما-قايشى ءتۇسىپ جاتادى. بۇل جونىندە تاريحي جازبالاردا باسى اشىق ەشنارسە ايتىلمايدى. كەي دەرەكتەردە 1080 جىلى باعداتتان ءوزىنىڭ بالالىق شاعىن وتكىزىپ، العاش ءبىلىم نارىمەن سۋسىنداعان قاشعار قالاسى ماڭىنداعى وپال ەلدىمەكەنىنە كەلىپ قونىستانعاندىعى، وسى جەردە ءمۇحامماديا مەدرەسەسىن قۇرىپ، 10 جىل ۇستازدىق جاساعان سوڭ 1090 جىلى 97 جاسىندا دۇنيەدەن وتكەندىگى ايتىلادى. ەندىگى ءبىر دەرەكتەردە 89 جاسىندا وپالعا كەلىپ، 8 جىل ءدارىس بەرگەن سوڭ 1105 جىلى، تاعى ءبىر جەردە 1026 جىلى قازا بولعاندىعى، ءوز مەدرەسەسى ماڭىنداعى زيراتقا جەرلەنگەندىگى كەلتىرىلگەن. قازىرگى تاڭدا وپال اۋىلىنىڭ سولتۇستىك باتىسىندا 4 كيلومەتر جەردە قاشقاريدىڭ كەسەنەسى ورنالاسقان. قاشقاري جاتقان زيرات كەسەنەنىڭ وڭتۇستىگىنە قاراي 20 مەتر جەردەگى تومپەشىكتە كورىنەدى. وندا 1008-1105 جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەندىگى جازىلعان.

ەڭبەكتىڭ اتاۋى نەلىكتەن «ديۋان لۇعات-يت-تۇرىك»؟

تۇركى ءتىلىنىڭ تۇڭعىش وقۋلىعىن ازىرلەپ، گرامماتيكاسىن تۇزگەن، ءتۇبى ءبىر تۇركى حالىقتارى ءتىل ونەرىنىڭ ءورىسىن ماڭگىلىككە كەڭەيتىپ، وركەنىن وسىرگەن، تۇركى تىلدەرىنىڭ ديالەكتولوگياسىنىڭ، لەكسيكولوگياسى مەن گرامماتيكاسىنىڭ نەگىزىن قالاپ، ءتىل ءبىلىمى تاريحىندا سالىستىرمالى تاريحي ءادىستى تۇڭعىش رەت قولدانعان عۇلاما عالىم قاشقاري ماحمۇد، اتىن ماڭگىلىككە ولتىرمەيتىن، وزىنە جانە زەرتتەۋشىلەرىنە سارقىلماس قايناركوز بولاتىن تىنىسى كەڭ بايسالدى دا ۇلى ەڭبەگىنە ديۋان لۇعات-يت-تۇرك، ياعني تۇركى ءتىلى سوزدىگىنىڭ جيناعى دەپ ات قويادى. بۇل جونىندە «ديۋانىندا»: «ماعان شەكسىز ابىروي، سارقىلماس-تۇگەسىلمەس قايناركوز بولسىن دەگەن تىلەكپەن وسى كىتاپتى جازىپ شىقتىم دا، ءبىر تاڭىرگە سيىنىپ، وعان «ديۋان لۇعات ات-تۇرىك» - تۇركى تىلدەرى سوزدىگىنىڭ جيناعى» دەپ ات قويدىم»، - دەپ جازادى. ءتۇبى ءبىر كۇللى تۇركى تىلدەرىنىڭ تۇتاستىعىن بىلدىرەتىن ورتاق قاسيەتتەرى مەن ايىرىم بەلگىلەرى ايقىندالىپ، وزەكتى زاڭدىلىقتارى جۇيەلەنگەن، تۇركى جازبا ادەبي ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى ءتۇزىلىپ، سوزدىك قورى جيناقتالعان وسىناۋ عاجايىپ ەڭبەكتىڭ اتى زاتىنا ساي، وتە ءدوپ قويىلعان دەپ ەسەپتەيمىز.

قاشقاري «ديۋانىن»
قاشان جازعان؟

ەڭبەكتى قاشقاري باعداتقا كەلگەن سوڭ نە كەلمەي تۇرىپ جازعاندىعى جونىندە ءتۇرلى كوزقاراستار بار. دەگەنمەن ستامبۇلداعى جالعىز نۇسقانىڭ سوڭعى بەتىندە كەلتىرىلگەن مالىمەتكە قاراعاندا قاشقارلىنىڭ ديۋان لۇعات ات-تۇركى 1072 جىلدىڭ 25 قاڭتارىندا باستالىپ، 4 رەت رەداكتسيالانعان سوڭ 1074 جىلدىڭ 10 اقپانىندا اياقتالعان. وسى كۇنى ستامبۇلدىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسىندا ساقتاۋلى تۇرعان ديۋان لۇعات-يت-تۇرىكتىڭ جالعىز نۇسقاسى ماملۇكتەر توپىراعىندا سۇلتان بەيبارىس زامانىندا ساۆادا تۋىپ، داماسكىدە ءومىر سۇرگەن مۇحاممەد يبن ابۋباكىر يبن ءابۋل-فاتحتىڭ قولىمەن شامامەن 200 جىلدان كەيىن 1266 جىلدىڭ 1 تامىزىندا كوشىرىلگەن.

«ديۋان لۇعات-يت-تۇرىك»
نە ءۇشىن جازىلدى؟

قاشقاري سۇبەلى ەڭبەگىنىڭ جازىلۋ ماقساتى جونىندە «ديۋانىنىڭ» باسىندا-اق: «مەن ءتاڭىردىڭ باق-داۋلەتتى تۇرىكتەردىڭ جۇلدىزىندا جاراتقانىن، عارىشتى سولاردىڭ حاندىعىنىڭ ۇستىنە اينالدىرىپ قويعاندىعىن كوردىم. ءتاڭىر ولاردى «تۇرىك» دەپ اتاپ، ەلدىك پەن بيلىك بەردى. زامانىمىزدىڭ بيلەۋشىلەرىن تۇرىكتەردەن شىعارىپ، وزگە حالىقتاردىڭ ەرىك تىزگىنىن سولاردىڭ قولىنا ۇستاتتى. ولاردى ادامدارعا باس قىلدى، حاق ىستەردە ولاردى قولدادى جانە ولارمەن بىرگە بولعانداردى عازيز، ابىرويلى قىلدى»، - دەپ تۇرىك حالقىنىڭ قادىر-قاسيەتىنىڭ ۇلىلىعىن اسپەتتەپ، دارىپتەگەن سوڭ ۇلىق ءتاڭىردىڭ ولارعا دەگەن ەرەكشە ىقىلاسىن ارمەن قاراي بىلايشا جەتكىزەدى: «سوندىقتان دا ولارعا ءتاڭىردىڭ ءوزى ات بەرىپ، جەر بەتىنىڭ ەڭ بيىك تە، شۇرايلى، اۋاسى تازا جەرىنە ورنالاستىرعان، ولاردى اسكەرىم دەپ ساناعان. سەبەبى تۇركىلەر سۇيكىمدىلىك، ادەپتىلىك، جارقىنجۇزدىلىك، جۇرەكتىلىك، ادىلدىك، كىشىپەيىلدىلىك، قاريا­لاردى قۇرمەتتەۋ، سوزىندە تۇرۋ سەكىلدى ىزگى قاسيەتتەرگە يە». وسىلايشا تۇركىلەردىڭ ءتاڭىر سۇيەر كوپ قاسيەتتەرىن سانامالاپ شىققان سوڭ: «تۇركىلەردىڭ وقتارىنان ساقتانۋ ءۇشىن اقىل يەسى ءاربىر جان ولاردىڭ جولىن ۇستانۋى ءتيىس. ولاردىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، ءوزىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن جەتكىزە ءبىلۋ ءۇشىن ولاردىڭ ءتىلىن ۇيرەنۋدەن باسقا جول جوق»، - دەپ تۇپكى ماقساتىن جايىپ سالادى. ياعني، اراب ءتىلىنىڭ مادەنيەت پەن وركەنيەتتىڭ، ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ، ەڭ ماڭىزدىسى ءدۇيىم مۇسىلمان شىعىس حالىقتارى ارداقتاعان قاسيەتتى قۇران ءتىلى رەتىندە داۋرەنىنىڭ ءجۇرىپ تۇرعان شاعىندا تۇركى لەكسيكاسىنىڭ ماعىنالىق ءارى تۇلعالىق قاسيەت-سىرلارىن اشا وتىرىپ، ونىڭ شەكسىز بايلىعىن كورسەتۋ ارقىلى تۇرىك ءتىلىنىڭ اراب تىلىنەن بىردە-ءبىر كەم ەمەستىگىن دالەلدەيدى. تۇركىلەردىڭ ىزگى قاسيەتتەرىن دارىپتەپ، كۇشەيىپ كەلە جاتقان تۇركى ۇلىسىنىڭ بولاشاعىنىڭ زور ەكەندىگىن ەسكەرتەدى. بولاشاق تۇركى تىلىندە ەكەندىگىن ناسيحاتتاپ، وزگە ۇلتتاردى تۇركى ءتىلىن ۇيرەنۋگە شاقىرادى. جاي عانا شاقىرىپ قويماي تۇركى حالقىنىڭ ماقال-ماتەلدەرى مەن فرازەولوگيزمدەرىن، جىر-شۋماقتارى مەن ناقىل سوزدەرىنىڭ، ەتنونيمدەرى مەن توپونيمدەرىن جان-جاقتى تالداپ، ۇلتتىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن، ىزگىلىككە قۇرىلعان سالت ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرىپتارىن، رۋحانياتى مەن دۇنيەتانىمىن تانىتۋ ارقىلى تۇركىلەردى، تۇركى ءتىلىن سۇيگىزۋگە ۇمتىلادى. شىن مانىندە «ديۋاندى» مىڭ جاساتقان دا وسى قاسيەتى بولسا كەرەك.

«ديۋاننىڭ» تابىلۋ تاريحىن بىلەمىز بە؟

ستامبۇلدىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسىندا ساقتاۋلى تۇرعان، جادىگەردىڭ وسى كۇنگە كەلىپ جەتكەن جالعىز عانا نۇسقاسىنىڭ تابىلۋ تاريحىنىڭ ءوزى ءبىر اڭىز. اتاقتى مىسىرلىق تاريحشى بادرەددين ماحمۇد يبن احمەت يبن مۇسا ء(و. حيجرا 758 ج.) ءوزىنىڭ «زامانا اقىل-ويىنىڭ اقىق-ىنجۋلەرى» اتتى ەڭبەگىندە تۇركىلەردىڭ ءتىلى، تۇرمىس-تىرشىلىگى، رۋلىق تاڭبالىق بەلگىلەرى جايىندا تۇششىمدى مالىمەتتەردى قاشقاريدىڭ «ديۋانىنان» العاندىعىن ايتسا، باۋىرى شاحابەددين احمەتپەن بىرىگىپ جازعان «شيحابي تاريحى» دەگەن ەڭبەگىندە دە «ديۋاندى» پايدالانعانىن كورەمىز. كاتيب چەلەبي «كاشف-ءۇز-زۋنۋن» اتتى ەڭبەگىندە قاشقاري «ديۋانىنا» ارنايى توقتالسا، ءماشھۇر اراب فيلولوگى جامالاددين يبن مۋحاننا ماحمۇد قاشقاريدى ءوزىنىڭ ۇستازىم دەپ ارداق تۇتاتىنىن جازادى.
مىنە، قانشاما سۇبەلى ەڭبەكتەردىڭ جازىلۋىنا نەگىز بولىپ، نەبىر ءتىلشى، تاريحشى عۇلامالاردىڭ ءوزى اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇرىپ ماقتاسا دا، 1914 جىلعا دەيىن ديۋاننىڭ بىردە-ءبىر نۇسقاسى تابىلماعان-دى. ايتسە دە، تالايلاردىڭ قولى جەتپەي، كوزبەنەن ءبىر كورۋدىڭ ءوزى ارمان بولعان اسىل مۇرا تۇركيانىڭ بۇرىنعى ەكونوميكا ءمينيسترى نافىز بەيدىڭ كىتاپ سورەلەرىنىڭ بىرىندە كوپ كىتاپتىڭ ءبىرى رەتىندە شاڭ باسىپ جاتقان بولاتىن. كۇندەردىڭ بىرىندە نافىز بەي جاقىندارىنان ءبىر ايەلدى شاقىرىپ الىپ:
- ساعان ءبىر كىتاپ بەرەمىن. جاقسىلاپ ساقتا. قالتاڭ جۇقارىپ قينالعان شاقتا التىن اقشامەن 30 ليراعا سات. ودان تومەن بەرۋشى بولما، - دەپ تاپسىرادى. كوپ وتپەستەن-اق اقشاعا ءزارۋ بولعان الگى ايەل كىتاپ جايماسىنداعى بۋرحان بەي دەگەن ساۋداگەردى تاۋىپ، 30 ليراعا ساتاتىندىعىن ايتادى. ارينە «ديۋان لۇعات» سەكىلدى ەڭبەكتى اقشامەن باعالاۋ استە مۇمكىن ەمەس. الايدا اسىلدىڭ قادىرىن بىلمەيتىندەر ءۇشىن ءبىر ەسكى كىتاپقا مۇنداي باعا سۇراۋ اقىماقتىڭ عانا ءىسى بولىپ كورىنەرى حاق. بۋرحان بەي مۇنداي ەسكى كىتاپتاردىڭ قادىرىن ءبىر بىلسە، سولار بىلەر دەگەن ويمەن «ەنجۋمەن يلميا» دەپ اتالاتىن عالىمدار كەڭەسى كەڭسەسىنە الىپ بارادى. كىتاپتى مۇقيات قاراپ شىعۋ ءۇشىن 1 اپتا مۇرسات سۇراعان كەڭسە قىزمەتكەرى، 1 اپتادان سوڭ كىتاپتىڭ قۇنىن 10 ليراعا باعالايدى. بۋرحان بەي كىتاپتىڭ وزىنىكى ەمەس ەكەنىن، يەسى 30 ليرادان تومەن بەرمەۋىن تاپسىرعانىن ايتادى. الگى كىسى: «مەن 30 ليراعا ءبىر كىتاپحانا ساتىپ الامىن، كىتابىڭ وزىڭە»، - دەپ قايتارىپ بەرەدى. مىنە، وسى كەزدە ءومىر بويى جيعان-تەرگەنىن كىتاپ ساتىپ الۋمەن-اق تاۋىسقان، كىتاپقۇمار، ىزدەنىمپاز ءالي ءامري ەفەندي ادەتتەگىسىنشە جايماعا جاڭا كىتاپتاردىڭ تۇسكەنىن بىلمەك بولىپ بۋرحان بەيدىڭ دۇكەنىنە باس سۇعادى. بۋرحان بەي: «ءبىر كىتاپ بار، بىراق يەسى 30 ليرا سۇراپ وتىر» - دەپ ءمان جايدى تەگىس بايانداپ بەرەدى. كىتاپتى قولىنا العان ءالي ءامىر ەسىنەن تانىپ قالا جازدايدى. قولىندا اناۋ-مىناۋ ەمەس، تۇركى تىلدەرىنىڭ ءىنجۋى، تالايلار ءبىر كورۋدىڭ ءوزىن ارمان ەتكەن «ديۋان لۇعات» قوي. ءوز كوزىنە ءوزى سەنەر ەمەس. وتىز ەمەس، وتىز مىڭ ليرا دا از بۇل كىتاپقا... تەز ەسىن جيناپ، تاڭقالىسىن سەزدىرىپ، ساۋداگەردى ەسىرتپەيىن دەگەن ويمەن:
- تىم شاشىراڭقى ەكەن. بەتتەرى تۇگەل مە ءوزىنىڭ؟ اۆتورى دا قاشقارلى بىرەۋ ەكەن. جارايدى، نە بولسا دا كىتاپ قوي، «ەنجۇمەن يلميا» ساعان 10 ليرا بەرگەن ەكەن، مەن 15 ليرا بەرەيىن، - دەيدى ىشكى سەزىمىن بىلدىرگىسى كەلمەي. سەبەبى قالتاسىندا 15 ليرا عانا بار بولاتىن.
- مەنىكى بولسا، قۋانا-قۋانا ۇستاتا سالار ەدىم. يەسى ءبىر بايعۇس ايەل. الساڭىز ءبىر ايەلگە جاقسىلىق جاساعان بولاسىز. الماساڭىز وزىنە قايتارىپ بەرەم، - دەيدى بۇرحان بەي.
- باعانادان سولاي دەمەيسىڭ بە! ەندى اڭگىمە باسقا. بايعۇس ايەلگە كومەكتەسۋ كەرەك. جارايدى الدىم مەن بۇل كىتاپتى، - دەيدى. الايدا قالتاسىنداعى 15 ليرانى ۇستاتىپ، قالعانىن كەيىن الىپ كەلىپ بەرەم دەگەنىنە ساۋداگەر كونسىن بە! اسىلدىڭ قادىرىن بىلەر بىرەۋ كەزدەيسوق كىرىپ قالىپ، الىپ كەتە مە دەگەن ۇرەي دە قاتتى ساستىرادى. اقىرى ساۋداگەردىڭ كىلتىن الىپ، دۇكەندى سىرتىنان قۇلىپتاپ ۇيىنە جۇگىرەدى. جولدا «ءدارۇلفۋنۋندا» ادەبيەت وقىتۋشىسى فايك رەشات ۇشىراسادى. دەرەۋ 20 ليرا قارىز سۇرايدى. فايك رەشات قالتاسىندا 10 ليرا عانا بار ەكەنىن، قالاسا قالعانىن ۇيدەن الىپ كەلىپ بەرەتىنىن ايتقاندا قۋانا كەلىسە كەتەدى دە، ءوزى دەرەۋ قايتا بۋرحان بەيدىڭ دۇكەنىنە ورالادى. ءالي ءامىردىڭ مىنا قىلىعىنا تاڭدانعان بۋرحان بەي دە كىتاپتىڭ قۇندىلىعىن سەزىپ قويعان-دى. 30 ليرانى ۇستاتقاندا ول دا ۇستەمە اقى سۇرايدى. ونىڭ قولىنا 3 ليرا قىستىرعان ءالي ءامىر ۇيىنە قاراي زىتا جونەلەدى. ارتىنا قاراي-قاراي كەتىپ بارادى. بۇرحان بەي اينىپ قالىپ كىتاپتى قايتا الىپ قويا ما دەگەن ۇرەي ۇيىنە جەتكەنشە باسىلمايدى. ۇيىنە كەلىپ كىتاپتى پاراقتاپ وقي باستاعاننان-اق قانداي اسىل قازىناعا قول جەتكىزگەنىن ۇعادى. كەيىن ءالي ءامىر «ديۋاننىڭ» قۇندىلىعى جايىندا دوستارىنا بىلايشا باياندايدى: «بۇل جاي عانا كىتاپ ەمەس، ۇلى تۇركىستان ولكەسى! تەك تۇركىستان ەمەس-اۋ، بۇكىل جيحان دەسەك بولادى. تۇركىلىك، تۇركى ءتىلى وسى كىتاپ ارقىلى مۇلدەم باسقا قىرىنان تانىلىپ، جارقىرايتىن بولادى. اراب ءتىلى ءۇشىن ءساييبۋيھين كىتابى قانداي بولسا، بۇل ونىڭ تۇركى تىلىندەگى باۋىرى. وسى كۇنگە دەيىن تۇركى تىلىندە ءدال مۇنداي كىتاپ جازىلماعان. بۇل كىتاپتىڭ شىن باعاسى بەرىلەر بولسا، بۇكىل الەمنىڭ قازىناسىن جيناسا دا جەتپەك ەمەس. بۇل كىتاپ پەن حز. ءجۇسىپ پايعامبار اراسىندا ءبىر ۇقساستىق كورەم. دوستارى ءجۇسىپتى بولمايتىن تيىن تەبەنگە ساتقان جوق پا ەدى؟ كەيىن ءجۇسىپتى الىپ بارىپ، مىسىردا ءوز سالماعىنداي جاۋھارعا ساتقان-دى. ال مەن بۇل كىتاپتى بۇدان بىرنەشە ەسە اۋىر الماس پەن جاقۇتقا دا ايىرباستاماس ەدىم... ».
«ديۋان لۇعاتتىڭ» تابىلعانى جونىندە حابار قىسقا ۋاقىتتىڭ ىشىندە شارتاراپقا جايىلىپ كەتەدى. اتاقتى زيا گوكالپ «ديۋاننىڭ» تابىلعانىن ەستىگەندە قۋانعاننان ءالي ءامىردىڭ ۇيىنەن ءبىر-اق شىعادى. الايدا ديۋاندى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورىعان ءالي ءامىر: «قازىر كورسەتە المايمىن، بالكىم 2 ايدان سوڭ كورسەتۋىم مۇمكىن»، - دەپ گوكالپتى جولاتپايدى. كوزىمەن ءبىر كورۋدى قانشا جالىنىپ سۇراسا دا ءالي كونبەيدى. امالى تاۋسىلعان گوكالپ ماجىلىستەن تانىس دەپۋتاتتاردى دا اراعا سالىپ كورىپ ەدى، مۇنىسىنان دا تۇك شىقپايدى.
ارادان ءبىر اپتا وتكەن سوڭ ءالي كيليسلى مۋاليم رىفاتتى شاقىرىپ الىپ، كىتاپتى كورسەتەدى. ارى-بەرى پاراقتاپ كورگەن رىفات بەي: «جاناب اللاھ جاريالانۋىن ناسيپ ەتسىن»، - دەيدى. بۇل ءسوز اليگە قاتتى ۇنايدى. رىفاتقا كۇن سايىن كەلىپ، 2-3 ساعات جۇمىس جاساپ، كىتاپتىڭ سوگىلگەن پاراقتارىن رەتتەپ، جونگە كەلتىرۋدى ۇسىنادى. رىفات بۇعان قۋانا كەلىسەدى. ەكى اي بويى رەتكە كەلتىرىپ، پاراقتارىن تۇگەندەگەن رىفات، اقىرى كىتاپ بەتتەرىنىڭ تۇگەل ەكەنىن ايتىپ، اليدەن ءسۇيىنشى سۇرايدى. ءاليدىڭ قۋانعانى سونشا، تۇرىپ جاتقان ءۇيىنىڭ جارتىسىن رىفاتقا ۇسىنادى. رىفات ودان باس تارتىپ، ەڭ ۇلكەن سىيدىڭ كىتاپتى جاريالاۋعا رۇقسات بەرۋ ەكەنىن ايتادى. ءالي: «ينشاللاھ، ول كۇن دە كەلەر»، - دەپ قىسقا قايىرادى.
مۋاليم رىفات پەن زيا گوكالپ كىتاپتى جاريالاتۋدىڭ جولىن ىزدەپ، اقىرى ءاليدىڭ ەڭ جاقىن دوسى، مەسەلىن قايتارمايدى-اۋ دەپ تالات پاشانى (گەنەرال) اراعا سالادى. جوسپار قۇرىپ، ەكەۋىن ءبىر كەشتە اۋىزاشاردا كەزدەستىرەدى. تالات پاشا ءالي امىرگە:
- قادىرمەندى ۇستاز! ءسىزدىڭ الدىڭىزدا ءسوز سويلەۋگە ۇيالامىن. الايدا رۇقسات ەتسەڭىز سىزگە ايتار ءۋاجىم بار. كىتاپتاردىڭ دا ادامدار سەكىلدى تابيعي ءومىرى بولادى. بۇل كىتاپ مىڭداعان جىل ءومىر سۇرە المايدى. جاڭارتىپ وتىرماسا ءشىرىپ جوق بولادى. بۇرىندارى كىتاپتى جاڭارتۋ ءۇشىن ونىڭ كوشىرمەسىن جاساعان. الايدا مۇنىڭ اۋقىمى تىم تار، پايداسى از. ادامزات وركەنيەتى وسى ءۇشىن باسپا ءادىسىن ويلاپ تاپتى. باسپا ارقىلى بۇل كىتاپتى مىڭ، ون مىڭ، ءتىپتى ءجۇز مىڭ ەتۋگە دە بولادى. ولاي بولسا، رۇقسات ەتىڭىز، بارىنەن بۇرىن مۇنى باستىرايىق. باس جاعىنا ءسىزدىڭ ەسىمىڭىزدى قويىپ، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا تاراتايىق. بۇكىل الەم سىزگە قارىزدار بولسىن. بۇل ىزگىلىكتى ءىستى بىزگە كوپ كورمەڭىز! - دەيدى.
گەنەرالدىڭ ءسوزى كوڭىلىنە جاعىپ، ريزا بولعان ءالي رۇقساتىن بەرەدى. تەك بۇل ءىستى باسىنان سوڭىنا دەيىن رىفات اتقارسىن جانە باسپا ءىسى بىتكەنگە دەيىن كىتاپ تەك سونىڭ قولىندا عانا بولسىن دەپ ەكى شارت قويادى. وسىلايشا تۇركى ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ ماڭگىلىك جادىگەرى اراعا 840 جىل سالىپ بارىپ باسپاعا جول تارتتى. تۇركى حالقىنىڭ مۇددەسىن جەكە باسىنىڭ مۇددەسى مەن پەندەلىك تالاپتارىنان جوعارى قويعان تۇركىشىل، جانكەشتى ازاماتتاردىڭ ارقاسىندا جوق بولىپ كەتۋدەن وسىلايشا امان قالعان-دى.

«ديۋان» قاي تىلدەرگە اۋدارىلعان؟

«ديۋاننىڭ» ەڭ العاشقى اۋدارماسى مۋاليم رىفاتتىڭ قولىمەن 22 داپتەردە تۇرىك تىلىندە جاسالعان بولاتىن. الايدا I دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، ارتىنشا ەلدە ورىن العان ساياسي تۇراقسىزدىقتار مەن ازامات سوعىسى سالدارىنان اۋدارما جاريالانباي قالادى. بۇدان بولەك ابدۋللاھ اتىف تۇزۇنەر جانە ابدۋللاھ سابري كارتەر دە تۇرىك تىلىنە اۋدارىپ شىققان-دى. الايدا بۇلاردىڭ ەشبىرى جاريالانبايدى. بارلىعى دا قولجازبا كۇيىندە ءالى كۇنگە تۇركيانىڭ كىتاپحانالارىندا ساقتاۋلى.
اتاتۇرىكتىڭ باسشىلىعىمەن 1932 جىلدىڭ 26 قىركۇيەگىندە دولماباحچە سارايىندا ۇيىمداستىرىلعان I تۇرىك ءتىلى قۇرىلتايىندا ەڭبەكتى اۋدارۋ ءىسى قايتادان مۋاليم رىفاتقا جۇكتەلەدى. ەكىنشى رەت قايتا اۋدارىپ شىققان رىفات، باسپادان شىعارۋ ءۇشىن تۇرىك ءتىلى قوعامىنىڭ باس حاتشىسى نەجمي ديلمەن جانە بەسيم اتالايمەن دولماباحچە سارايىندا كەزدەسەدى. الايدا كەلىسسوز ءساتسىز اياقتالىپ، تاعى دا جاريالانباي قالادى. 1937 جىلدىڭ اياعىندا نەجمي ديلمەننىڭ قولقالاۋىمەن اۋدارما ءىسىن بەسيم اتالاي ءوز موينىنا الادى جانە 1940-41 جىلدارى ەڭ العاش تۇرىك تىلىندەگى اۋدارماسى جارىق كورەدى. بۇل اۋدارما ۇزاق جىلدار بويى كوپتەگەن ەڭبەكتەردىڭ جارىق كورۋىنە ارقاۋ بولىپ قانا قويماي باسقا تىلدەردەگى اۋدارمالارىنا دا نەگىز بولادى.
وزبەكستان عىلىم اكادەمياسى باسپاسىنان 1960-63 جىلدارى «تۇركي ءسوزلار ديۆاني» دەگەن اتپەن 3 تومدىعى جارىق كورەدى. اۋدارىپ باسپاعا دايىندعان ساليح مۋتالليبوۆ. ەسكەرتكىشتىڭ يندەكس سوزدىگىن ازىرلەگەن گاني ابدۋرراحمانوۆ پەن ساليح مۋتالليبوۆ 1967 جىلى 4-ءشى توم رەتىندە جاريالايدى.
1955 جىلى اعايىندى مۇحاممەد پەيزي مەن احمەت زياي، 1963-66 جىلدارى سايراني ەڭبەكتى قازىرگى ۇيعىر تىلىنە اۋدارىپ شىقسا دا، شىعىس تۇركىستانداعى ساياسي تۇراقسىزدىق سالدارىنان جاريالانبايدى. اقىرى 1978 جىلى ۇيعىر جانە قىتاي تىلدەرىنە اۋدارىلۋى جونىندە ماسەلە رەسمي كۇن تارتىبىنە قويىلادى. شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالىق وبلىسى عىلىم اكادەميسى جانىنان قۇرىلعان كەڭەس مۇشەلەرى تاراپىنان اۋدارىلىپ، 1981-84 جىلدار ارالىعىندا باسپادان جارىق كورەدى. 2002 جىلى وسى ەڭبەكتىڭ نەگىزىندە قىتاي تىلىندەگى اۋدارماسى جاسالادى.
1982-85 جىلدارى اراسىندا اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلىپ، گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىندە «Mahmud al-Kashgari Compendium of Turkic Dialects (Diwan Lugat at-Turk)» دەگەن اتپەن جارىق كورەدى.
جادىگەردى تۇڭعىش رەت قازاق تىلىندە سويلەتىپ، باسپاعا دايىنداعان اسقار ەگەۋباەۆ بولدى. 1997 جىلى 1-2 تومدارىن، 1998 جىلى 3-تومىن «تۇرىك سوزدىگى» دەگەن اتپەن جاريالاعان بولاتىن.
سونداي-اق 2004 جىلى پروفەسسور حۇسەيىن دۇزگۇن 1 تومدىق ەتىپ پارسى تىلىنە، راميز ەسكەر 2006 جىلى ءازىربايجان تىلىنە اۋدارىپ باستىردى.
كورىپ وتىرعانىمىزداي تۇرىك، قازاق، ۇيعىر، وزبەك، ءازىربايجان، قىتاي، اعىلشىن جانە پارسى تىلدەرىنە اۋدارىلىپ جاريالانعان «ديۋان لۇعات-يت-تۇرىكتىڭ» اۋدارمالارى مىڭداعان كانديداتتىق جانە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالار مەن ىرگەلى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنە ءالى كۇنگە ارقاۋ ەتىلىپ كەلەدى..

«ديۋاننىڭ» سوزدىك قورى قانشا؟

«ديۋاننىڭ» ابىرويىن اسىرىپ، قاشقاريدىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتكەن نارسە ول - ارينە، وسىدان مىڭ جىل بۇرىنعى تۇركى تايپالارى ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىن جيناقتاپ، مىسالدارىمەن قوسا بەرۋى. وسى كۇنگە دەيىن قاشقاري سوزدىگىنە جاسالعان ستاتيستيكالىق تالداۋلاردىڭ ناتيجەسىندە بىرىزدىلىك بايقالمايدى. ك. بروك­كەلماننىڭ «Mıttelturkischer Wortshats nach Mahmut al-Kashgaris Dıvan Lugat at-Turk» اتتى ەڭبەگىندە 7993 ءسوز ورىن السا، بەسيم اتالايدىڭ يندەكس سوزدىگىندەگى سوزدەردىڭ سانى 8783. ابدۋرراحمەنوۆ پەن مۋتالليبوۆتىڭ يندەكسىندە 9222 ءسوز بەرىلسە، ۆەفا نالبانتتىڭ تۇزگەن سوزدىگىندە 8624 ءسوز رەەستەرگە الىنعان. ستاتيستيكاداعى بۇل ارتۇرلىلىكتىڭ سەبەبى كەي زەرتتەۋشىلەردىڭ «ديۋانداعى» رەەستەر سوزدەرمەن قوسا مىسالدار دا بەرىلگەن كەي سوزدەردى دە جەكە ءسوز رەتىندە العاندىعىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى.
ديۋاندا جالپى تۇركىلىك سوزدەرمەن قاتار وعىز، قىپشاق، قىرعىز، ياعما، ۇيعىر سەكىلدى تايپالاردىڭ وزدەرىنە عانا ءتان سوزدەر جانە بەلگىلى ءبىر ايماقتا عانا قولدانىلاتىن ديالەكت سوزدەر دە قامتىلعان. سونداي-اق انتروپونيمدەرگە، ەتنونيمدەر مەن توپونيمدەرگە دە ارنايى توقتالىپ، ولار جايىندا جان-جاقتى مالىمەتتەر كەلتىرۋى «ديۋانعا» جاي ءبىر سوزدىك قانا ەمەس، ەنتسيكلوپەديالىق تا رەڭ بەرەدى. ياعني «ديۋاندى» «تۇركى حالىقتارىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىعى» دەۋگە دە بولادى. وسىلايشا «ديۋان لۇعاتتىڭ» سوزدىك قورى تۇركىلەردىڭ تەك ءتىلىن عانا ەمەس، رۋحاني جانە ماتەريالدىق مادەنيەتىنىڭ تاريحي قىرلارىن دا اشىپ بەرەدى. سوزدەرگە كوز جىبەرىپ زەردەلەگەن ءاربىر كىسى تۇركىلەردىڭ وتباسى ۇعىمى مەن تۋىسقاندىق قارىم-قاتىناستارى، ەسكى جانە جاڭا نانىم-سەنىمدەرى، قوعامدىق جانە مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارى، ەكونوميكالىق تۇرمىس-تىرشىلىكتەرى مەن سالت-داستۇرلەرى، ۇلتتىق قولونەرى، تاعام تۇرلەرى، قارۋ-جاراقتارى سەكىلدى سان-الۋان ەرەكشەلىكتەرى جايىندا تەڭدەسسىز ماعلۇماتتارعا قانىعارى ءسوزسىز.

قاشقاريدىڭ عاجايىپ كارتاسىن كوردىڭىز بە؟

«ديۋاننىڭ» نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە ەڭبەكتىڭ 23-24 بەتتەرىندە ورىن العان الەمنىڭ كارتاسىن اتاپ وتۋگە بولادى. بۇل ءبىر تۇركى ازاماتىنىڭ قولىمەن سىزىلعان الەمنىڭ تۇڭعىش كارتاسى. البەتتە وسىدان 1000 جىل بۇرىنعى شارتتارداعى جاعراپيا عىلىمىنىڭ مۇمكىندىگى تۇرعىسىنان باعا بەرەر بولساق، وتە جوعارى دەڭگەيدە ازىرلەنگەن.
كارتانىڭ ءبىر تۇرىكتىڭ قولىنان شىققاندىعىنىڭ ايعاعى رەتىندە مىنا نارسەلەردى ايتۋعا بولادى: ەڭ اۋەلى تۇرىك قاعاندارىنىڭ مەكەنى بولعان بالاساعۇن شاھارىن جەردىڭ كىندىگى ەتىپ الىپ، قالعان شارلار مەن ەلدى مەكەندەردى وسى قالانىڭ ىڭعايىنا قاراي ورنالاستىرىلعان جانە باعىتتار ورحون جازبالارىنداعىداي ەجەلگى تۇركى ءداستۇرى بويىنشا انىقتالعان. تۇركىلەر مەكەندەگەن ايماقتارداعى شاھارلار مەن ەلدى مەكەندەر، تاۋلار مەن وزەندەر، كولدەر مەن تەڭىزدەر بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن انىق كورسەتىلەدى. سونداي-اق تۇركىلەر مەكەندەگەن ايماقتاردى بەلگىلەۋدە وتە از قاتەگە جول بەرىلۋى كارتانىڭ ءبىر تۇركىنىڭ قولىنان شىققاندىعىنىڭ دالەلى دەۋگە بولادى.
سوناۋ رۇمنان ماشىنعا دەيىنگى تۇركى تايپالارى مەكەن ەتكەن جەرلەردى قاعاز بەتىنە بەدەرلەپ شىققان عالىم، ولاردىڭ ارقايسىسىنا سيپاتتاما بەرەدى. ولاردىڭ جەر كولەمى، قاي ارالىقتاردى مەكەندەيتىنى، ءتىلى، گەوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەر جايىندا ءسوز ەتەدى. وسىلاردىڭ بارلىعى انىق كورىنۋ ءۇشىن جەردىڭ ءپىشىنى تارىزدەس ەتىپ دوڭگەلەك شەڭبەر ىشىنە ورنالاستىرعانىن ايتادى. مىنە، بۇل كوپەرنيكتەن 5 عاسىر بۇرىن-اق جەردىڭ شار تارىزدەس دوڭگەلەك ەكەندىگى تۇركىلەر ءۇشىن جاڭالىق بولماعانىن، مۇنى جاقسى بىلگەندىگىن كورسەتەدى.
قاشقاريدىڭ بۇل كارتاسى جاپونيانى الەمدىك كارتا بەتىنە تۇسىرگەن الەمدەگى تۇڭعىش كارتا بولۋىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. عالىم جاپونيانى «جاباركا» دەگەن اتاۋمەن شىعىستاعى ءبىر ارال رەتىندە كورسەتكەن. جاپونيا الەمدىك كارتا بەتىنە قاشقاري كارتاسىنان اتتاي 400 جىل وتكەن سوڭ عانا بارىپ تۇسكەن-ءدى.

نە تۇيدىك؟

ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز، تۇركى ءتىلىنىڭ تاريحي داۋىرلەرىنىڭ قاي-قايسىسىن بولماسىن زەرتتەۋ نىسانىنا الىپ، بەلگىلى ءبىر ءداۋىردىڭ ءتىلى جايىندا پىكىر ايتقىسى كەلگەن كەز كەلگەن زەرتتەۋشىنىڭ قاشقاريعا سوقپاي اينالىپ ءوتۋى مۇمكىن ەمەس. ءاربىر پىكىرىن «ديۋان لۇعات» ارقىلى دايەكتەپ قۋاتتاۋعا تىرىسادى. سوندىقتان دا ءتىل تاريحىنا قاتىستى جاسالعان ءاربىر زەرتتەۋدە مىندەتتى تۇردە قاشقاريدىڭ ەسىمىن كەزدەستىرەمىز. سەبەبى قاشقاري تۇركىتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، تۇركى الەمىنىڭ ەڭ العاشقى فيلولوگى. اراب ءتىلىنىڭ مىسى باسىپ، داۋرەنى ءجۇرىپ تۇرعان شاقتا تۇركى ءتىلى، مادەنيەتى، تىنىس-تىرشىلىگى، رۋحاني قۇندىلىقتارى جونىندە سول اراب تىلىندە ەڭبەك جازىپ قانا قويماي، اراب مادەنيەتىنىڭ وشاعى باعدات قالاسىنا بارىپ، حاليفقا تارتۋ ەتۋى قاشقاريدىڭ تۇركىلىكتى ناسيحاتتاۋشى ۇلى ميسسيونەر ەكەندىگىن كورسەتەدى. ول تۇرىك ءتىلىن تەك ارابتارعا عانا ەمەس، بۇكىل وزگە ۇلت وكىلدەرىنە ۇيرەتۋدى، تانىتۋدى، ءتىپتى سۇيگىزۋدى كوكسەيدى. تۇرىك ءتىلىنىڭ اراب تىلىنەن بىردە-ءبىر كەم تۇسپەيتىنىن، تۇركىلەردىڭ دە جەر بەتىندەگى حالىقتاردىڭ ەڭ ءبىر تەكتىسى، ءتاڭىر سۇيەر جاقسى قاسيەتتەرگە تولى ۇلى حالىق ەكەندىگىن دالەلدەۋگە تىرىسادى. قاشقاري - بۇكىل تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ورتاق اتاسى، ال «ديۋان» - تۇركى ءتىلى مەن ادەبيەتى، مادەنيەتى مەن رۋحانياتىنىڭ سارقىلماس قايناركوزى. قاشقاري «ديۋانىمەن» 1000 جاسادى جانە تۇركىلىك ۇعىمى جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتپەيىنشە، بۇل ەكەۋى، اللا جازسا، مىڭداعان جىلدار ءالى دە جاساي بەرمەك!

قۇرمانعازى سادىقبەكوۆ،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،
سۇلەيمان دەميرەل ۋنيۆەرسيتەتى
«تۇركىتانۋ» كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى

"تۇركىستان" گازەتى