رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلىندا قازاقستانعا 150 ملرد. اقش دوللارىنان استام قارجى كولەمىندە تىكەلەي ينۆەستيتسيا تارتىلعان. ينۆەستورلاردىڭ كەز كەلگەن ەل ەكونوميكاسىنا قارجى قۇيۋى ءۇشىن ولاردىڭ سول ەكونوميكاعا نەمەسە مەملەكەتكە دەگەن سەنىمدەرى مىعىم بولۋى - ەڭ باستى شارت. ول سەنىمدى قالىپتاستىرۋ جانە تارتىلعان ينۆەستيتسيانى مەملەكەت پەن حالىقتىڭ دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا ۇكىمەت اتقارىپ جاتقان شارۋا قىرۋار. جۋىردا لوندوندا وتكەن قازاق-بريتان بيزنەس فورۋمىندا قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى مەن ۇلتتىق كومپانيالار وكىلدەرى بريتان بيزنەس قاۋىمداستىعىن قازاقستاننىڭ ينۆەستيتسيالىق جاڭا مۇمكىندىكتەرىمەن كەڭىنەن تانىستىرىپ قايتتى. قر پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى قايرات كەلىمبەتوۆ مىرزامەن وتكىزگەن بۇگىنگى سۇحباتتا ەلىمىزگە تارتىلاتىن ينۆەستيتسيانىڭ الەۋەتى، «حالىقتىق ءىرو» باعدارلاماسىنىڭ ارتىقشىلىعى، قور نارىعىن دامىتۋ، كومىرسۋتەگى قورلارىن ەكسپورتتاۋ، وتاندىق اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ الەۋەتى ت.ب. ماسەلەلەردى قاۋزادىق.
- قايرات نەماتۇلى، قازاقستان-بريتان بيزنەس فورۋمىنىڭ ەل ەكو­نوميكاسىنىڭ دامۋىنا قانشالىقتى ىقپالى بار؟ شارادا قاۋزالعان تا­قىرىپتار قانداي؟

رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلىندا قازاقستانعا 150 ملرد. اقش دوللارىنان استام قارجى كولەمىندە تىكەلەي ينۆەستيتسيا تارتىلعان. ينۆەستورلاردىڭ كەز كەلگەن ەل ەكونوميكاسىنا قارجى قۇيۋى ءۇشىن ولاردىڭ سول ەكونوميكاعا نەمەسە مەملەكەتكە دەگەن سەنىمدەرى مىعىم بولۋى - ەڭ باستى شارت. ول سەنىمدى قالىپتاستىرۋ جانە تارتىلعان ينۆەستيتسيانى مەملەكەت پەن حالىقتىڭ دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا ۇكىمەت اتقارىپ جاتقان شارۋا قىرۋار. جۋىردا لوندوندا وتكەن قازاق-بريتان بيزنەس فورۋمىندا قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى مەن ۇلتتىق كومپانيالار وكىلدەرى بريتان بيزنەس قاۋىمداستىعىن قازاقستاننىڭ ينۆەستيتسيالىق جاڭا مۇمكىندىكتەرىمەن كەڭىنەن تانىستىرىپ قايتتى. قر پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى قايرات كەلىمبەتوۆ مىرزامەن وتكىزگەن بۇگىنگى سۇحباتتا ەلىمىزگە تارتىلاتىن ينۆەستيتسيانىڭ الەۋەتى، «حالىقتىق ءىرو» باعدارلاماسىنىڭ ارتىقشىلىعى، قور نارىعىن دامىتۋ، كومىرسۋتەگى قورلارىن ەكسپورتتاۋ، وتاندىق اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ الەۋەتى ت.ب. ماسەلەلەردى قاۋزادىق.
- قايرات نەماتۇلى، قازاقستان-بريتان بيزنەس فورۋمىنىڭ ەل ەكو­نوميكاسىنىڭ دامۋىنا قانشالىقتى ىقپالى بار؟ شارادا قاۋزالعان تا­قىرىپتار قانداي؟
- بۇل فورۋمدى قازاقستان-بريتان بيزنەس فورۋمى دەگەن اتپەن لوندوندا وسىمەن ءۇشىنشى رەت وتكىزىپ وتىرمىز. ال، جالپى، قازاقستان مەن بريتان بيزنەس قاۋىمداستىقتارى اراسىنداعى كونسۋلتاتسيالار بۇعان دەيىنگى اۋقىمدى جيىنداردى ەسەپتەگەندە، وسىمەن وننان اسا رەت وتكىزىلگەن بولار. ەڭ الدىمەن مۇناي-گاز سالاسىندا، ونان كەيىن تاۋ-كەن سالاسى بويىنشا كەڭىنەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلگەن. ۇلىبريتانيانىڭ «شەلل»، «بريتيش گاز» سەكىلدى كومپانيالارى قازاقستاننىڭ سەنىمدى سەرىكتەستەرى، قازىر ولار قاراشىعاناق، قاشاعان كەنىشتەرىندە جۇمىس ىستەۋدە. نەگىزى لوندون - ينۆەستورلاردىڭ شوعىرلانعان جەرى، قازاقستاندىق كومپانيالاردىڭ اكتسيالارى قور نارىعىندا ليستينگتەن وتكەن قالا دا - لوندون. بۇگىنگى تاڭدا ۇلىبريتانيا قازاقستانعا ينۆەستيتسيا سالعان مەملەكەتتەر اراسىندا 3-ءشى ورىندا تۇر. ەلىمىز ەگەمەندىك العان 21 جىلدا اعىلشىنداردان ءبىزدىڭ ەلگە 10 ملرد. اقش دوللارىنان استام ينۆەستيتسيا قۇيىلعان. ونىڭ ۇستىنە، قازاقستاننىڭ ەڭ نەگىزگى ساۋدا سەرىكتەسى ەۋروپالىق وداق بولسا، ۇلىبريتانيانىڭ دا نەگىزگى سەرىكتەسى - ەۋروپالىق وداق.
جىل سايىن مۇددەلى ينۆەستورلار قاۋىمى قازاقستان ەكونوميكاسى دامۋىنىڭ نەگىزگى مۇمكىندىكتەرىنەن حابار الىپ، وزدەرى ءۇشىن دە جاڭا باعىتتاردى ايقىنداپ وتىرادى. ماسەلەن، ۇكىمەت سوڭعى كەزدە اۋىل شارۋاشىلىعى مۇمكىندىكتەرىن كەڭىنەن قاراستىرىپ، وسى سالاداعى ينۆەستيتسيالاردىڭ الەۋەتىنە باسا نازار اۋدارۋدا. راسىن ايتۋ كەرەك، بالكىم، وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇل سالانى ۇكىمەت تە، ينۆەستورلار دا كوممەرتسيالىق يندۋستريا رەتىندە قاراستىرماعان بولار، اۋىل شارۋاشىلىعىن ەڭ الدىمەن سۋبسيديالاۋدى قاجەت ەتەتىن، قارجىعا ءزارۋ سالا رەتىندە كورگەن بولار، ال قازىر بۇل سالانىڭ اۋقىمدى كوممەرتسيالىق الەۋەتى اشىلىپ، ەلدىڭ كەلەسى ءبىر ءساتتى شاقتارى وسى سالامەن بايلانىستى بولۋى ابدەن ىقتيمال. جاقىندا ۇكىمەت اگرارلىق سالانىڭ 2020 جىلعا دەيىنگى دامۋ باعدارلاماسىن قابىلدادى. بۇل باعىت بويىنشا نەگىزىنەن ەكسپورتتى ارتتىرۋعا كوڭىل بولىنەدى. قازىر قازاقستان 5-6 ملن. توننا استىق ەكسپورتتايدى، الايدا ەلدىڭ استىقتى بۇل شامادان 3 ەسە ارتىعىمەن ەكسپورتتايتىن مۇمكىندىگى بار. وزدەرىڭىز دە كورىپ وتىرسىزدار، استىق باعاسى ەندى ارزاندامايدى، بۇكىل الەم ازىق-تۇلىك داعدارىسىن باستان كەشىرۋدە. الايدا استىقتى باسەكەگە قابىلەتتى باعامەن تەك قانا ورتالىق ازيا ەلدەرى، اۋعانستان، يرانعا عانا ەكسپورتتاي الامىز. قىتايعا قاراي ەكسپورتتى ارتتىرۋ جوسپارلارى بار، قازىرگى كۇنى ول ەلگە نەبارى 150 مىڭ توننا استىق جىبەرىپ وتىرمىز.
بىراق ەسكەرەتىن ماسەلە، استىقتى ەكسپورتتاۋدىڭ، ونى تەڭىز پورتتارىنا دەيىن جەتكىزۋدىڭ دە پروبلەمالارى كۇن تارتىبىندە تۇرعان ماڭىزدى تاقىرىپ. سوندىقتان قازىر قازاقستاندى الەمدەگى ەڭ ءىرى ازىق-تۇلىك جابدىقتاۋشىسى دەگەن برەند جاساۋ ارقىلى ءبىز ەلدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنا جاڭا تەحنولوگيالار اكەلۋگە قاتتى كوڭىل اۋدارىپ وتىرمىز. ەلىمىزدە وندىرىلەتىن استىقتى تەڭىز پورتتارىنا دەيىن جەتكىزەتىن جاڭا تەمىر جولدار، جاڭا تەرمينالدار، جاڭا استىق قويمالارىن سالۋ، دەمەك جاڭا تەحنولوگيالار اكەلۋ - مىنە، مۇنىڭ ءبارى استىقتى ءوندىرۋ كولەمى مەن ەكسپورتتى ارتتىرىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىندا ەڭبەك ەتەتىن اۋىل حالقىنىڭ ءال-اۋقاتىنا دا جاعىمدى اسەر ەتپەك. اۋىل شارۋاشىلىعى كەشەنىن دامىتۋداعى ءبىزدىڭ ەلدىڭ الەۋەتى وتە جوعارى. بۇل جەردە ەڭ ماڭىزدى جايت - اۋىل شارۋاشىلىعىن كەڭىتۋ ارقىلى ءبىز جۇمىس ورىندارىن كوبىرەك اشۋعا مۇمكىندىك تۋعىزامىز. مۇناي-گاز سالاسىنىڭ وزىندىك تەحنولوگيالارى ىسكە قوسىلعاندا، اۆتوماتيكا بولعاندىقتان، ول سالادا كوپ جۇمىس ورنىن اشا المايسىز، ال اۋىل شارۋاشىلىعىندا جاڭا جۇمىس ورىندارى كوبىرەك قاجەت.
ال اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ەكسپورتتاۋداعى لوگيستيكانى ايتار بولساق، ۇكىمەتتىڭ «سامۇرىق-قازىنا» كومپانيالارى ارقىلى قولعا العان جوبالارى - «وزەن-تۇركىمەنستان شەكاراسى» تەمىر جول قۇرىلىسى استىقتى يران پورتتارىنا دەيىن جەتكىزۋگە، كولەمىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. قىتايدىڭ باتىسى پەن قازاقستاندى جالعايتىن تەمىر جولى دا استىقتى كورشىلەس ەلدىڭ رىنوگىنە شىعارۋعا مۇمكىندىك اشادى.

«كەيدە كاسىپكەرلەر ماسىلدىققا ۇرىنادى»

- فورۋمدا ينۆەستورلار قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىك وكىلدەرىنە كورسەتىپ وتىرعان قولداۋىنا سۇيسىنگەن كورىنەدى. الايدا وتاندىق بيزنەسمەندەردىڭ ايتۋىنشا، مەملەكەتتىڭ باستاماسىمەن، جەكەمەنشىك بانكتەرگە ورنالاستىرىلعان نەسيەگە بيزنەس وكىلدەرىنىڭ قول جەتكىزۋى وڭاي ەمەس ەكەن. ايتار ءۋاجىڭىز قايسى؟
- مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاداعى ۇلەسى وتە جوعارى بولعان كەزدە ينۆەستورلار ونداي ەكونوميكاعا كەلۋگە اسا باتا بەرمەيدى. ال ەگەر كەرىسىنشە، ەكونوميكاداعى سە­رىكتەستەرى جەكە بيزنەس، ءىرى كومپانيالار بولسا، ءبىر سوزبەن ايتساق، دامىعان ورتا جانە شاعىن بيزنەسى بار ەلدەر - ينۆەس­تورلار ءۇشىن جۇمىس ىستەۋگە قولايلى ايماق. ەلباسىنىڭ ۇكىمەت الدىنا قويعان ۇلكەن ماقساتى بار - بولاشاقتا ورتا جانە شاعىن بيزنەس ىشكى جالپى ءونىمنىڭ 40-50 پايىزىن قۇراۋى ءتيىس. ەكونوميكانىڭ داعدارىس جىلدارىندا مەملەكەت ورتا جانە شاعىن بيزنەسكە اۋقىمدى كومەك كورسەتتى. «ونىمدىلىك-2020»، «جۇمىسپەن قامتۋ-2020»، «بيزنەستىڭ جول كارتاسى-2020» سەكىلدى باعدارلامالاردى قابىلدادى. قازاقستان ازاماتتارىنىڭ الەۋمەتتىك ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋعا، ەكونوميكانى دامىتۋعا، ەلدەگى ساياسي تۇراقتىلىقتى بەكىتە تۇسۋگە جاعداي جاسايتىن وسى باعدارلامالاردىڭ قاي-قايسىسى دا كاسىپكەرلەردىڭ باستامالارىن قولداۋعا ارنالعان. الايدا، مەملەكەت كومەكتەسكەن سايىن بيزنەستە ماسىلدىقتىڭ بەلگىلەرى بوي بەرىپ قالادى. «ءبىزدى مەملەكەتىمىز دالاعا تاستاماسا كەرەك»، «ۇكىمەتتىڭ تاعى نەندەي كومەكتەرى بولادى؟»، «كاسىپكەرلەرگە تاراتىلاتىن نەسيەلەر نەگە قىمبات؟»، «نەگە جەكەمەنشىك بانكتەر ءبىزدى نەسيەلەمەيدى؟» دەگەن سياقتى سۇراقتار قاتارى دا كوبەيە تۇسەدى. ءوزىڭىز ويلاپ كورىڭىزشى، نەگە ءبىزدىڭ بانكتەر قيىندىقتارعا تاپ بولدى جانە نەگە ءالى دە بولسا قارجىلىق تۇرعىدا اياقتارىنان تىك تۇرىپ كەتە الماي جاتىر؟ ويتكەنى الەمدىك ەكونوميكانى بۇگىندە تىعىرىققا تىرەپ وتىرعان قارجىلىق داعدارىستىڭ الدىندا ولاردىڭ نەسيە قورجىندارى جىل سايىن 50-80 پايىزعا دەيىن ءوسىپ وتىرعان بولاتىن... ايتا كەتەرلىگى، بانكتىڭ مىندەتى نەسيەنى قايتارا الاتىن، قارجىنى ءتيىمدى جۇمسايتىندارعا نەسيە بەرۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، اقشانى قايتارماۋى ىقتيمال، قارجىمەن دۇرىس جۇمىس ىستەي المايتىندارعا نەسيەنى بەرمەۋ دە - بانكتەردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى.
نەسيە العاندار قارجىنى قايتارماسا، جەكەمەنشىك بانكتەردىڭ شىعىنعا بەلشەدەن باتاتىنى بەلگىلى، ال ەكىنشى جاعىنان حالىقتىڭ دەپوزيتىنە دە قاۋىپ ءتونۋى مۇمكىن. ءسويتىپ، سوڭىندا قارجىلىق تىعىرىققا تىرەلگەن بانكتەر مەملەكەتتەن كەلىپ جاردەم سۇرايدى. مۇنداي جاعدايدا «مەملەكەت كەزىندە كومەكتەسكەن، ەندى تاعى دا كومەكتەسەر، دالادا قالدىرماس» دەگەن ەسەكدامەنىڭ تۋىنداپ جاتاتىنى دا سوندىقتان.
قازىر ۇلتتىق بانكتىڭ ەسەبى بويىنشا، بانكتەردەگى نەسيەلىك قورجىن 5-10 پايىز كولەمىندە. مەنىڭشە، بۇل كورسەتكىش 15-20 پايىز كولەمىنە دەيىن كوتەرىلسە جامان ەمەس. بۇل جەردە الەمدىك قارجىلىق داعدارىستىڭ الدىنداعى بانكتەر يەلەنگەن 50-80 پايىزدىڭ قانشالىقتى كوپ بولعاندىعىن ءوزىڭىز دە باعامداي بەرىڭىز. مىنە، سوندىقتان دا ەگەر شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىك وكىلدەرى بانكتەردەن نەسيە الا المايتىن بولسا، بانكتەردى ەمەس، الدىمەن وزدەرىنىڭ جۇمىستارىن دۇرىستاپ تارازىلاعاندارى ابزال. دەمەك، ماسەلە بانكتەرگە كەلىپ تىرەلىپ تۇرعان جوق، كەرىسىنشە، بار قيىندىق ولاردىڭ وزدەرىنە قاتىستى.
- بريتاندىق ينۆەستورلار قازاق­ستاندا ەندى جۇزەگە اسىرىلا باستايتىن «حالىقتىق IPO» باع­دارلاماسىنا قىزىعىپ وتىرعان سياقتى. بۇل باعدار­لامانىڭ قازاقستاندىقتارعا ار­نال­عانى بەلگىلى، ال اعىلشىندار ءۇشىن نەسى­مەن ەرەكشەلەنەدى؟
- كەزىندە بريتاندىقتار دا ءدال وسىنداي باعدارلامانىڭ قاتىسۋشىسى بولعان. مارگارەت تەتچەر ۇلىبريتانيا ۇكىمەتىن باسقارعان كەزدە «بريتيش تەلەكوم» كومپانياسىنىڭ اكتسيالارى قور نارىعىنا شىعارىلعان، بىراق ول ۋاقىتتا ەشكىم دە بۇل قادامنىڭ ءمانىن تولىق بىلمەگەن بولاتىن. ال كەيىننەن ەكونوميكاعا جەكە ينۆەستورلاردى تارتۋدىڭ دۇرىس شەشىم ەكەندىگىنە بۇكىل الەم كوز جەتكىزە باستادى. جالپى جەكە ينۆەستور مەن كورپوراتيۆتى باسقارۋ - ەلدىڭ ودان ارى قاراي دامۋىنا اسا ۇلكەن سەرپىن بەرەتىن تەتىكتەر.
بىلتىر ەلباسى «نۇر وتان» حالىقتىق-دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ جيىنىندا «حالىقتىق IPO» تۋرالى ءمالىم ەتكەنىن بىلەسىزدەر. ونان بەرى «سامۇرىق-قازىنا» ۇلتتىق قورى قۇرامىنداعى ۇلتتىق كومپانيالاردا قىرۋار دايىندىق جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. باعدارلامانىڭ ۇكىمەت ءۇشىن ماڭىزدى تۇسى - حالىقتى قازاقستانعا تيەسىلى ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ يەسى بولۋعا دايىنداۋ. دەمەك، بۇل ورتا تاپتىڭ كەڭىنەن قانات جايۋىنا وڭ ىقپال ەتەتىن، وتاندىق قارجى نارىعىنىڭ دامۋىنا جاعداي جاسايتىن قادامدار قاتارىندا. بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان ۇكىمەتى مەملەكەتتىك ەمەس، ياعني جەكەمەنشىك سالانىڭ اياعىنان تىك تۇرىپ كەتۋىنە، بارىنشا كەڭ اۋقىمدا دامۋىنا اسا مۇددەلى.
- قور نارىعىنا شىعارىلاتىن ۇلتتىق كومپانيالار ءتىزىمى قالاي ءتۇزىلدى؟
- سوڭعى جىلدارى قاي كومپانيانىڭ اكتسيالارىن قور نارىعىنا شىعارۋدىڭ قاجەتتىگىن كەڭىنەن قاراستىردىق. وسىنداي باعدارلامالاردى جۇزەگە اسىرعان، تاجىريبەلەرى مول الەمدىك كومپانيالاردان اقىل-كەڭەس الىپ، بىرىگىپ جۇمىس ىستەدىك. ەل اراسىندا «حالىقتىق ءىرو» باعدارلاماسىنىڭ ءمانى مەن ماڭىزى قانشالىقتى جوعارى ەكەندىگى جايلى ءتۇسىندىرۋ شارالارى دا كەڭىنەن ۇيىمداستىرىلدى. حالىقتىق ءىرو-عا تيەسىلى ەرەكشەلىكتەر مەن باسىمدىقتار جايلى اسا حاباردار ەمەس حالىق قولداعى باسى ارتىق اقشاسىن بانكتەرگە تاپسىرۋعا نەمەسە جىلجىمايتىن مۇلىك ساتىپ الۋعا جۇمساۋعا بەيىل. بۇل ورايدا وتانداستارىمىزعا جەكەمەنشىك بانكتەردەگى دەپوزيتكە اقشا سالۋ مەن كومپانيانىڭ اكتسياسىن يەمدەنۋ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتار كەڭىنەن ايتىلدى. ەندى حالىقتىڭ قازاقستانداعى ەڭ تۇراقتى، ەڭ قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان كومپانيالاردىڭ اكتسيالارىن يەلەنۋگە مۇمكىندىگى بار. ۇكىمەت باعدارلامانى ارنايى «قازترانسويل»، كەگوك، «قازترانسگاز» جانە «سامۇرىق-ەنەرگو» كومپانيالارىنان باستاپ وتىر.
باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋ با­رىسىندا ءبىز ءار ازاماتقا وسى ۇلتتىق كوم­پانيالاردىڭ اكتسياسىن يەلەنۋ ارقىلى ونىڭ مەملەكەت دامۋىنا قاتىسى بولاتىنىن ايقىن كورسەتپەكپىز. قارجىسى بار ازاماتتارعا وزگە ەلدىڭ جىلجىمايتىن مۇلىك نارىعىنا قارجى سالعانىنان گورى، قازاقستاننىڭ ۇلتتىق كومپانيالارىنىڭ اكتسيالارىن يەمدەنۋدىڭ دۇرىسىراق ەكەندىگىن ايتقىمىز كەلەدى. ءوز قارجىڭدى ءوز ەلىڭە ينۆەستيتسيالاۋ ارقىلى، ول قارجىڭدى ساقتاۋعا، كوبەيتۋگە، ءارى كەيىننەن قانداي دا ءبىر تيىمدىلىگىن كورۋگە مۇمكىندىك تۋادى. دەمەك، قازاقستان حالقى ءبىر جاعىنان ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ اكتسيونەرى بولادى، ال ەكىنشى جاعىنان ۇكىمەتپەن بىرگە وسى ەلدىڭ دامۋىنا ءوزىنىڭ قاتىسىن سەزىنەتىن بولادى. بۇل حالىقتىڭ مەنتاليتەتىن وزگەرتەدى دەپ ويلايمىن.
«حالىقتىق ءىرو» سياقتى باع­دارلامالار سوڭعى 20-30 جىلدا باتىس ەۋروپا پەن شىعىس ەۋروپا ەلدەرىندە جۇرگىزىلگەن. ارينە، باعدارلامالاردىڭ ءساتسىز مىسالدارى دا ويعا ورالادى. ماسەلەن، رەسەيدىڭ «روسنەفت» پەن «ۆتب» بانكتەرى ءوز اكتسيالارىن قور نارىعىنا شىعارعان كەز الەمدىك نارىقتا مۇناي باعاسىنىڭ شارىقتاعان كەزەڭىمەن تاپ كەلگەن، كەيىننەن مۇناي قۇنى قۇلدىراعان ۋاقىتتا اكتسيالاردىڭ دا باعاسى ارزاندادى. قور نارىعىنداعى ول جاعداي - «بۇل قالاي بولعانى، ۇكىمەت نەگە قايتارىم جاسامايدى؟» دەگەن سۇراقتىڭ دا تۋىنداۋىنا الىپ كەلگەن. حالىقتىق IPO-عا قاتىسۋ دەگەنىمىز - شەشىم قابىلدار الدىندا جان-جاقتى ەكشەپ الۋ. بۇل - تۇسىنۋىمىزگە ءتيىستى ماڭىزدى جايت.
قور نارىعىنداعى اكتسيالار قۇنى نارىقتىق باعاعا يە. دەمەك، ول ارزانداۋى دا مۇمكىن، قىمباتتاۋى دا ىقتيمال. اكتسيا باعاسى تەك جوعارىعا كوتەرىلە بەرسە - ونىڭ «ممم» جۇيەسىنەن، قارجىلىق پيراميدالاردان نە ايىرماشىلىعى بولعانى؟ مىنە، ءاربىر قازاقستاندىق وسىنداي باعدارلامانىڭ بار ەكەندىگىنەن حاباردار بولۋى ءتيىس. سول ءۇشىن دە مەملەكەت ارنايى قارجى ءبولىپ، اقپاراتتى حالىققا بارىنشا جەتكىزۋ ماقساتىندا ارنايى شارالار ۇيىمداستىردى، ارنايى call-ورتالىقتار قۇرىلىپ، اقپاراتتاندىرىلعان توپتار ايماقتاردى ارالاپ شىقتى. «سامۇرىق-قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قورى جۇرگىزگەن الەۋمەتتىك ساۋالنامانىڭ ناتيجەلەرىنە سۇيەنسەك، حالىقتىڭ، ەرەسەك ازاماتتاردىڭ تورتتەن ءۇش بولىگى وسىنداي باعدارلامانىڭ بار ەكەندىگىنەن حاباردار. دەمەك، حالىق ونىڭ دەپوزيت ەمەستىگىن، نەمەسە «ممم» جۇيەسى ەمەستىگىن اجىراتا الادى.
ءوزىڭىز دە بىلەسىز، ادامداردىڭ اقشانى جۇمساۋداعى وزىندىك ەكونوميكالىق ءتار­تىبى بولادى. قولىندا ارتىق اقشاسى بار وتان­داستارىمىز - وعان پاتەر ساتىپ الادى نەمەسە بانككە دەپوزيت ەتىپ سالادى. بۇل كوپشىلىكتىڭ تاڭدايتىن جولى. ال قارجى نارىعىندا اكتسيا ساتىپ الاتىندار - ازشىلىق. جالپى قور نارىعىندا قارجى سالاتىن ازاماتتاردىڭ قانشالىقتى مول نەمەسە از ەكەندىگىن العاشقى IPO كورسەتەدى. العاشقىدا قازاقستان ۇكىمەتى شامامەن 500 ملن. اقش دوللارى كولەمىندە قارجى تارتامىز دەپ جوسپارلاعان بولاتىن، ونىڭ 200 ملن. دوللارى - جەكە تۇلعالار تاراپىنان، ال 300 ملن. دوللارى جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورلارى تاراپىنان. بۇل كورسەتكىشتەردىڭ وزگەرۋى دە ىقتيمال. ايتقىم كەلگەنى، حالىقتىق IPO - حالىقتىڭ مەنتاليتەتىنە وزگەرىس اكەلمەك، ادامدار مەملەكەتتىڭ دامۋىنداعى ءوز اسەرلەرىن سەزىنە باستايدى.

«باستى ماقسات - بولاشاققا قىزمەت ەتۋ»

- قايرات نەماتۇلى، ءسىز سوڭعى جىلدارى ەلدىڭ ماكروەكونوميكالىق جاعدايىنا، جالپى ماكروەكونوميكاعا اسا ىجداحاتتىلىقپەن قارايتىن جاۋاپتى قىزمەتتەسىز. ەكى رەت ەكو­نوميكالىق دامۋ جانە ساۋدا ءمينيسترى بولدىڭىز. سىزدىڭشە، مۇناي سەكتورىنىڭ باسىم پايداسىنىڭ اسەرىنەن وزگە سالالاردىڭ كولەڭكەدە قالماۋى ءجىتى قاداعالانىپ وتىر ما؟ ەكونوميكادا مۇناي تابىسى تاعى دا ەسەلەپ ارتۋى مۇمكىن. «مۇناي قارعىسىنا» توسقاۋىل بولاتىن نەندەي جايتتار جاسالىنۋدا؟
- ءبىزدىڭ گەوگرافيالىق جاعدايىمىزدىڭ ەرەكشە ەكەنىن ءوزىڭىز دە بىلەسىز. قازاقستان قىتاي، رەسەي، ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ ورتاسىندا ورنالاسقان. ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، ەلدىڭ ورنىقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ دە ۇكىمەت ءۇشىن اسا ماڭىزدى. قازىر «الداعى 10 جىلدا، ونان كەيىنگى 20 جىلدا ءبىزدى نە كۇتىپ تۇر؟» دەگەن كۇن تارتىبىنەن استە تۇسپەيتىن سۇراقتار بويىنشا اتقارىلاتىن جۇمىس تولاستاماق ەمەس.
بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان جىل سايىن 80 ملن. توننا مۇناي وندىرۋدە. ەرتەڭگى كۇنى قاراشىعاناق پەن قاشاعاننىڭ كەلەسى فازالارى ىسكە قوسىلعاندا ەكونوميكاداعى مۇنايدىڭ ءرولى ارتا تۇسەدى. قر پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ ەل ەكونوميكاسىن ارتاراپتاندىرۋعا ارنالعان «ستراتەگيا-2030»، «ستراتەگيا-2020»، يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق باعدار­لامالارىندا وسىعان ۇلكەن ماڭىز بەرىلگەن. قازىر ۇكىمەت ەلدەگى يننوۆاتسيالىق سەك­تورلار، ياعني مۇنايعا قاتىسى جوق سا­لالاردى تۇزۋمەن اينالىسىپ، ەلدى يندۋستريالاندىرۋ باعدارلامالارىمەن جۇمىس ىستەۋدە. ۇلتتىق كومپانيالار دا وسىنداي يننوۆاتسيالىق باعدارلامالارمەن جانە شيكىزات سالاسىنداعى قوسىمشا سالالار قۇرۋمەن اينالىسۋدا. ماسەلەن، مۇناي ءوندىرىسى بار جەردە وعان قوسالقى مۇناي-حيميا سالاسىن دامىتۋ قاجەت.
ارينە، وتاندىق شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىك پەن ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى دەگەن جەتەكشى ۇلتتىق كومپانيالارمەن تىعىز بايلانىستا، ياعني قويان-قولتىق جۇمىس ىستەۋ دە ۇكىمەتتىڭ باستى نازارىندا.
مۇندايدا «مۇناي قارعىسىنا» ۇشىراعان مۇنايلى ەلدەردىڭ اششى ساباق­تارىنا دا تالداۋ جۇرگىزىلەدى. قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ قازىرگى نەگىزگى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى - وتاندىق بيزنەسمەندەردى جىگەر­لەندىرىپ، ولاردىڭ بويىنداعى كاسىپكەرلىك رۋحتى كوتەرۋ. ادال ەڭبەك، ماڭداي تەرمەن تابىس تابۋعا تالپىنعان حالىقتىڭ ارنايى بيزنەس كوزدەرىن اشۋعا ۇمتىلىپ، الەۋمەتتىك احۋالىن جاقسارتۋعا جاعداي جاسايتىن جاڭا ءىس باستاپ، وتاندىق ەكونوميكاعا جاڭا يننوۆاتسيالىق يدەيالار اكەلۋىنە، ياعني قاناتتارىن كەڭىنەن جايۋىنا مۇمكىندىك بەرۋ.
قازىر ۇلتتىق قوردا 51 ملرد. اقش دوللارى شوعىرلاندىرىلعان. مۇناي تابىستارىنىڭ ەكونوميكاعا تىكەلەي اسەرىنەن ساقتانىپ، مۇناي قارجىسىن بيۋدجەتكە تىكەلەي جىبەرمەي، ارنايى وسى ۇلتتىق قورعا قۇيىلىپ وتىرعانىن بىلەسىزدەر. ۇلتتىق قوردىڭ رەزەرۆى مەن ۇلتتىق بانكتىڭ التىن-ۆاليۋتا قورىن قوسا ەسەپتەگەندە 85 ملرد. اقش دوللارىنان استام قارجى بار. قارجى داعدارىسى كەزىندە قوردىڭ 10 ملرد.اقش دوللارى ەكونوميكاعا باعىتتالىپ، سونىڭ ارقاسىندا ەكونوميكاعا قان جۇگىرگەنىنەن حاباردارسىزدار. قازاقستاننىڭ داعدارىسقا قارسى باعدارلاماسى جۇزەگە اسىرىلۋى جاعىنان تمد ەلدەرى اراسىنداعى ەڭ ءساتتى باعدارلامانىڭ ءبىرى بولعان.
2009 جىلى ىشكى جالپى ءونىمنىڭ كولەمى 1,9 پايىزعا تەڭگەرىلسە، (كورشىلەس رەسەيدە ول كەزدە ءىجو 8 پايىز بولىپ، دەفيتسيتتى كورسەتكەن), 2010, 2011 جىلدارى 7,2 جانە 7,5 پايىزدى قۇرادى. بيىلعى ءوسىم دە 5 پايىزدان كەم بولماۋى ءتيىس. الداعى 5 جىلدا ءىجو 7 پايىز كولەمىندە بولماق. 2015 جىلى جان باسىنا شاققانداعى ءىجو 15 مىڭ اقش دوللارىنا تەڭەسپەك، ال 1994 جىلى ول تەك 700 اقش دوللارىن قۇراعان ەدى. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان سوڭعى 20 جىلدا ەكونوميكادا، ماكروەكونوميكادا اسا ۇلكەن وزگەرىستەر بولعانى بەلگىلى. ەكونوميكا تۇرلەنىپ، جاڭا باعىتتا دامي باستادى.
وسى جىلدىڭ اياعىندا نەمەسە كەلەسى جىلى قازاقستان دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ قۇرامىنا ەنۋى ىقتيمال. بانك سەكتورى دا جاندانىپ كەلەدى. بانكتەردەگى قايتارىمسىز نەسيەلەردىڭ كولەمى ازا­يىپ وتىر.
قازاقستان الەمدىك بانكتىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىك يندەكسى بويىنشا 72 ورىننان 51-ورىنعا كوتەرىلدى. اتالعان بانكتىڭ بيزنەس جاساۋعا قولايلىلىق يندەكسى بويىنشا 49-ورىنعا كوتەرىلدى. دەمەك بۇل باعام ەلدىڭ جەكە بيزنەس پەن ينۆەستورلار ءۇشىن جاعىمدى جاعداي جاساپ وتىرعانىن كورسەتسە كەرەك.
قازاقستان ۇزاق مەرزىمدى باعدارلامالار ءتۇزىپ، بولاشاق قازاقستاننىڭ ىرگەسى مىقتى بولۋىن قازىردەن ويلانىپ وتىر. ازاماتتارىنىڭ ساپالى ءبىلىم الۋىنا كوڭىل بولەتىنىن، ءوز ماماندارىن شەتەلدىڭ ەڭ مىقتى وقۋ ورىندارىندا وقىتىپ وتىرعانىن بىلەسىزدەر، قازىر كوپتەگەن تالانتتى جاس شەت مەملەكەتتەردىڭ ەڭ مىقتى ۋنيۆەرسيتەتتەرىن ءتامامداپ، ەلگە قايتا ورالۋدا. الايدا ءبىز ولاردى تەك قانا وقۋعا اتتاندىرۋمەن شەكتەلمەي، ەلدەن جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋعا دا كوڭىل ءبولۋىمىز كەرەك. جۇمىسسىزدىق ماسەلەسى قازىر الەمدىك تۇرعىدا اسا ۋشىعىپ تۇر. ماسەلەن 500 ملن. حالىق ءومىر سۇرەتىن ەۋروپادا جىل سايىن قانشاما ادام وقۋ ورنىن اياقتايدى. جوعارى ءبىلىمدى دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ مىقتى وقۋ ورىندارىندا الادى. بىراق ۋنيۆەرسيتەتتەن كەيىن بىردەن جۇمىسسىزدىققا تاپ بولادى. بۇگىنگى تاڭدا يسپانيا، گرەكيادا جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى 50 پايىزعا تاياپ قالدى، ەۋروپانىڭ وزگە ەلدەرىندە، اقش-تا دا وسىنداي ۇدەرىس بەلەڭ العان. سوندىقتان ۇكىمەت جۇمىس ورىندارىن اشۋ، ەكونوميكادا جۇمىس بەرۋى ىقتيمال جاڭا سالالاردى قۇرۋعا باسا نازار اۋدارىپ وتىر.
«مۇناي قارعىسىنىڭ» تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى - ادام قارجىسى بار كەزدە قالتاسىنىڭ قاعىلاتىنى جايلى ويلانبايدى عوي. حالىق مۇنداي كەلەڭسىزدىكتەن اۋلاق بولۋ ءۇشىن ۇكىمەت، پارلامەنت بار قارجىنى ۇنەمدەپ ۇستاۋدىڭ جانە ونى ءتيىمدى ۇقساتا ءبىلۋدىڭ قاجەتتىلىگىن بىلەدى دەپ ويلايمىن.
جانىمىزداعى قىتايعا قاراڭىزشى، جاقىندا بۇل ەلدى ازىق-تۇلىكپەن جانە ەنەرگەتيكالىق قورلارمەن قامتاماسىز ەتۋ اسا قيىنعا سوعادى. ال قازاقستان ءۇشىن قىتاي - بۇل ۇلكەن نارىق. ەگەر قولىمىزدان كەلگەن نارسەنى ۇقساتا بىلسەك، بولاشاقتا دا ءساتتى ەلدەردىڭ قاتارىنان تابىلا ءبىلۋىمىز ابدەن مۇمكىن. وسىدان 20 جىل بۇرىن كسرو تاراعان كەزدە قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك احۋالى كەڭەستەر وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعان باسقا ەلدەرگە قاراعاندا الدەقايدا جاقسى بولادى دەپ كىم ويلاعان؟ كوڭىلدى توق ەتىپ، بار جەتىستىككە قاناعاتتانعان ءجون بە، جوق الدە، بولاشاقتا سول دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنان ورىن الامىز با؟ مەنىڭشە، كەلەشەكتە قانداي جاعدايدا بولاتىنىمىز - قازىرگى اتقاراتىن شارۋالارىمىزعا تىكەلەي بايلانىستى.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

اڭگىمەلەسكەن
ءنازيا جويامەرگەنقىزى

"تۇركىستان" گازەتى