ايگىلى سۋرەتشى امان ابزالبەكۇلى ومىردەن وزدى

قىتايداعى قىلقالامنىڭ شەبەرى، ايگىلى سۋرەتشى امان ابزالبەكۇلىنىڭ ەسىمى ماعان بالا كەزدەن تانىس. ويتكەنى ول كەزدە ەلگە بەلگىلى سۋرەتشىلەر سەكىلدى سۋرەتشى بولۋدى ارماندىعان قازاقتىڭ قارا دومالاعىنىڭ ءبىرى مەن ەدىم. شىنى كەرەك، ول زاماندا ادەبيەتكە اۋەس بالالار تانىمال اقىن-جازۋشىنىڭ كىتاپتارىن وقىپ، ولەڭدەرىن جاتتاپ، ولارعا ەلىكتەپ شىعارما جازىپ ماشىقتانسا، ال مەن تانىمال سۋرەتشىلەر – امان ابزالبەكۇلى، ابدىقادىر مەتەربايۇلى، ءابدىماجىت ەرتۋعانۇلى سەكىلدى اعالارىمنىڭ گازەت-جۋرنالدا جاريالانعان تۋىندىلارىنا ەلىكتەپ سۋرەت سالۋشى ەدىم. امان ابزالبەكۇلىنىڭ جاسامپازدىعى مەن تۋىندىلارى ماعان جاقسى تانىس بولعانىمەن، بىراق بۇل اداممەن بەتپە-بەت كەزدەسكەن جان ەمەسپىن.

ال ونىڭ وكشە باسار ىنەلەرى ءا.مەتەربايۇلى مەن ءا.ەرتۋعانۇلى كەيىن كەلە مەنىڭ تىكەلەي ۇستازىما اينالدى. ويتكەنى بۇل ەكى سۋرەتشى دە مەنىڭ توعىزتاراۋلىق جەرلەستەرىم بولاتىن. مەن قۇلجاداعى ىلە پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ادەبيەت فاكۋلتەتىندە وقىپ جۇرگەن كەزدە سۋرەتشى ءا.مەتەربايۇلى «ىلە جاستارى» جۋرنالى مەن «ىلە ورەندەرى» گازەتىنىڭ كوركەمدەۋشى رەداكتورى بولىپ قىزمەت اتقاردى، ال ءا.ەرتۋعانۇلى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق مادەنيەت مەكەمەسى مەن ىلە وبلىستىق بۇقارالىق كوركەمونەر (قازىرگى مادەنيەت سارايى) سارايىندا قىزمەت ىستەيتىن. وسى ەكى جەرلەس اعاممەن ءجيى حابارلاسىپ، ءتالىم العانىمنىڭ ناتيجەسىندە ارناۋلى سۋرەت ماماندىعىن وقىماسام دا ءبىراز پراكتيكالىق بىلىمگە يە بولدىم. مەن ادەبيەت فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتى بولا تۇرا قۇلجادا شىعاتىن «ىلە ايدىنى»، «ىلە جاستارى»، «مەكتەپ دەنە تاربيەسى» جانە «ىلە پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي» جۋرنالدارىنىڭ مۇقاباسىن جوبالاپ بەردىم. كوركەم جازۋلارىم مەرزىمدى باسلىمداردا ءجيى جاريالانىپ تۇردى. ءار باسىلىمنان العان قالاماقى ستۋدەنت بولاعان ماعان كوپ كومەگىن تيگىزدى.

1988 جىلى شىلدەدە ينستيتۋتتى بىتىرگەننەن كەيىن، وسى سۋرەتشىلىك، حاتكەرلىك ونەرىمنىڭ ارقاسىندا قىتايداعى قازاق ايەل-قىزدارىنا ارنالعان باسىلىم «ىلە ايەلدەرى» (قازىرگى «شىنجاڭ ايەلدەرى» جۋرنالىنىنا كوركەمدەۋشى رەداكتورى جانە ءتىلشىسى بولىپ قىزمەتكە تۇردىم. بۇل جۋرنالدىڭ مۇقاباسىن جوبالاۋ، تاقىرىپتارىن كوركەمدەۋ، قىستىرما سۋرەتتەرىن سالۋ جانە ماقالالارىن بەتكە ورنالاستىرۋ (جاۋاپتى حاتشى) ءبارى-ءبارى مەنىڭ موينىمدا بولدى. ءبىزدىڭ اۋلەت 1992 جىلى قازاقستانعا قونىس اۋدارعانعا دەيىن وسى باسىلىمدا تاپجىلماي قىزمەت جاسادىم.

ءباسپاسوز سالاسىندا كوپ جىل جۋرناليست بولىپ قىزمەت ىستەگەننەن بولار، ادەبيەت-كوركەمونەر، اسەمونەر (بەينەلەۋ ونەرى), ءباسپاسوز سالاسىندا ءجۇرىپ ەلگە تانىمال بولعان تۇلعالارمەن جولىعىپ اڭگىمە-دۇكەن قۇرۋ مەنىڭ داعدىلى ادەتىمە اينالعان-دى. ويىما العان نەمەسە بىرەۋلەر تانىستىرعان تانامال ادامداردىڭ بىرازىمەن سۇحباتتاسۋ ورايىنا يە بولسام، ال كەيبىرىنە ءوزىم كەزدەيسوق جولىعىپ قالىپ اڭگىمەلەسكەن كەزدەرىم دە بولىپ تۇردى. بىراق بۇگىن تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان قىتايدىڭ ءىشى-سىرتىنا بەلگىلى سۋرەتشى، امان ابزالبەكۇلى اعامەن ارنايى ىزدەپ بارىپ كەزدەسىپ سۇحباتتاسۋ ويىمدا بولعانىمەن، بىراق ول كىسىمەن ديدارلاسۋ ءساتىن تاعدىر بىزگە جازباپتى.

بۇگىن ول كىسىنىڭ قازا بولعانى تۋرالى جازىلعان شىنجاڭ سۋرەتشىلەر قوعامىنىڭ «قارالى حابارىن» قىتايدىڭ الەۋمەتتىك جەلىسىنەن وقىپ وتىرمىن. سۋرەتشى امان ابزالبەكۇلى قازاق حالقىنىڭ سۋرەت ونەرىنە ولشەۋسىز ەڭبەك سىڭىرگەن تۇلعا. ونىڭ قىل قالامىنان تۋىنداعان تۋىندىلار قازاق حالقىنىڭ ءومىر مەن تۇرمىسىن وتە كوركەم بەينەلەگەن. ەندى مارقۇمنىڭ ءومىر جولى مەن جاسامپازدىعىنا ءۇڭىلىپ كورەلىك.

قىلقالام شەبەرى امان ابزالبەكۇلى 1936 جىلى قاراشادا ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى، كۇنەس اۋدانى، نارات اۋىلىندا (قازىرگى نارات قالاشىعىندا) دۇنيەگە كەلگەن. ورتالاۋدى كۇنەستەن، ورتا مەتەپتى 1955 جىلى قۇلجا قالاسىنداعى ءبىلىم جۇرتىنان بىتىرگەن سوڭ، ءوزى وقىعان مەكتەپتە قالىپ اسەمونەر مۇعالىمى بولعان. 1956 جىلى ءبىلىمىن تولىقتىرۋ ءۇشىن مەكتەپ جاعىنان بەيجىڭدەگى ورتالىق ۇلتتار ينستيتۋتىنا وقۋعا جىبەرىلەدى. ينستيتۋتتا وقىپ جۇرگەن ول سۋرەت ونەرىنە ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تانىتقاندىقتان، 1958 جىلى شىلدە ايىندا ورتالىق اسەمونەر ينستيتۋتىنىڭ مايلى بوياۋ سۋرەت  فاكۋلتەتىنە اۋىسىپ، ارامانى ورىندالادى. سول جىلى لۋوگۇڭليۋ كوركەمونەر تسەحىندا مايلى بوياۋ سۋرەتتەن پراكتيكادا بولىپ، قىتايدىڭ ۋ زۋورىن، ءدۇڭشيۋىن، لۋو گۇڭليۋ، ءاي جۇڭشين، يان ءجيانجۇن، لي تيانشيان، ليڭ گاڭ قاتارلى ايگىلى سۋرەتشى، پرافەسسورلاردىڭ تىكەلەي ءتالىمىن الادى. 1963 جىلى وقۋ بىتىرگەننەن كەيىن، شىڭجاڭ مادەنيەت مەڭگەرمەسىنىڭ (مينيسترلىگى) كوركەمونەر باسقارماسىنا كەلىپ قىزمەت ىستەيدى. مۇندا ونشاقتى جىل قىزمەت ىستەگەن ول 1981 جىلى شىنجاڭ سۋرەتشىلەر اكادەمياسىنا اۋىسىپ، مايلى بوياۋ سۋرەت سالۋ جانە ونى زەرتتەۋ عىلىمي جۇمىسىمەن اينالىسادى.

ا.ابزالبەكۇلى پەيزاج جانە كوركەم وبرازدى سۋرەتتەردىڭ حاس شەبەرى. اسىرەسە، ساحاراداعى قازاقتىڭ كوشپەندى ءومىرى مەن تۇرمىسىن بەينەلەۋمەن اتى شىققان. بوياۋدىڭ كلاسسيكالىعى مەن سۋرەتتىڭ جارقىن، استارلىعى، كوركەمدىگى جاعىندا وزىندىك قولتاڭباسى بار قىلقالام يەسى بولعان ادام. بەيجىڭدەگى ورتالىق كوركەمونەر ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى، ءوزىنىڭ ۇستازى ءاي جۇڭشين امان ابزالبەكۇلىنىڭ مايلى بوياۋ سۋرەتتەرىنە: «امان سۋرەتتەرىنىڭ ەرەكشەلىگى – قۇرىلىمى ىقشام، وبرازدى، ونداعى بەينەلەنگەن قيمىل مەن كورىنىس تارتىمدى، ال بوياۋى كوز مەيىرىڭدى قاندىرىپ، ەرىكسىز تاڭدايىڭدى قاقتىرادى» دەگەن باعا بەرىپتى.

ونىڭ ىلگەرى، كەيىنگى سالعان سۋرەتتەرىنەن «كوكپار»، «مامىردا جاۋعان قار»، «قوڭىر كۇز»، «قابانباي شوقىسى»، «قوناق كۇتۋ»، «ءجۇن ساباۋ»، «نۇرلانعان تيانشان»، «شي توقۋ»، «وتاردا»، «اۋقاتتانۋ»، «قىزىل مويناق»، «اتامەكەن»، «تاۋ ماحابباتى»، «ناۋرىز»، «ساياتشى»، «جايلاۋ»، «ايناكول»، «اق بۇلاق»، «كۇزەۋلىك»، «كوك شوقى»، «ساحارا سالتاناتى»، جانە باسقا سەكسەننەن استام تۋندىسى جارىق كورىپ، قىتايدىڭ ءىشى-سىرتىنداعى كورمەلەرگە قويىلىپ، كورەرمەندەردىڭ جاقسى باعاسىن العان. وسى مايلى بوياۋ سۋرەتتەرى ونىڭ مەرەيىن كوتەرىپ، اتاعى اسپانداتىپ، قىتاي مەن شەتەلگە تانىمال ەتەدى.

ا.ابزالبەكۇلى ادام جانە تابيعات كورنىسىن سىزۋعا وتە شەبەر بولعان. اسىرەسە، كورىكتى ساحارا كورىنىسى مەن مالشىلار قاۋىمىنىڭ ءومىرىن بەينەلەۋدىڭ، حالىقتىڭ ءوندىرىس بارىسىنداعى كوڭىل كۇيىن، كوركەيگەن اۋىل تۇرمىسىن مايلى بوياۋلى سۋرەتتەرمەن سىزىپ كورسەتۋدىڭ مايتالمانى بولدى. ونىڭ وسى مايلى بوياۋلى سۋرەتتەرىنە قاراعان ادامنىڭ قۇمارى قانباي، ءالسىن-ءالسىن قاراي بەرگىسى كەلەتىنى انىق. 1981 جىلى «امان سۋرەتتەر جيناعى»; 2002 جىلى «امانننىڭ مايلى بوياۋلار سۋرەتتەر جيناعى» قازاق، قىتاي، اعىلشىن تىلىندە ءتورت بىردەي باسپادان شىعىپ قوعامدا تاماشا اڭىس قوزعايدى. ونىڭ قىلقالامىنان تۋىنداعان شىعارمالارىنىڭ ءبىرتالايى شۇار جانە قىتاي مەملەكەتتىك سىيلىقتارىن ەنشىلەگەن.

ونىڭ 1979 جىلى جازعان «كوپار» دەگەن تۋىندىسى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلعاندىعىنىڭ 30 جىلدىعىندا شىنجاڭ اسەمونەر كورمەسىندە قويىلىپ، ءبىرىنشى دارەجەلى سىيلىقتى قانجىعاسىنا بايلايدى. «تراكتورشى»، «مامىردا جاۋعان قار»، «نۇرعا شومعان تيانشان» قاتارلى تۋىندىلارى اۆستراليادا اشىلعان شىنجاڭ سۋرەتشىلەر اكادەمياسىنىڭ اسەمونەر كورمەسىنە قويىلىپ «تاڭدامالى تۋىندى» سىيلىعىن الادى. «جىم-جىرت قاناس كولى»، «كۇزەۋلىك» قاتارلى تۋىندىلارى 1988 جىلى اۋمىندا، 1989 جىلى شياڭگاڭدا (گوگكونگتا) اشىلعان شىنجاڭ سۋرەتشىلەر اكادەمياسىنىڭ اسەمونەر كورمەسىنە قويىلىپ «ۇزدىك تۋىندى» سىيلىعىن ەنشىلەيدى. مۇنان سىر ونىڭ  «كۇز» تۋىندىسى 1994 جىلى قىتاي از ساندى  ۇلتتارىنىڭ 1-كەزەكتى «ۇلتتار بايشەشەگى» اسەمونەر كورمەسىنە قويىلىپ «كۇمىس مەدال» سىيلىعىن; «نۇرعا شومىلعان ساحارا» تۋىندىسى 1995 جىلى 2-كەزەكتى «ۇلتتار بايشەشەگى» اسەمونەر كورمەسىنە قويىلىپ «مىس مەدال» سىيلىعىن جەڭىپ الادى.

1988 جىلدىڭ باسىندا «ماۋسىمداعى ساحارا» تۋىندىسى مەملەكەتتىك مايلى بوياۋ سۋرەت كورمەسىندە جوعارى، جاقسى باعا الىپ، سول جىلى جاپونيادا اشىلعان سۋرەت كورمەسىنە قويىلىپ ەرەكشە باعا الادى. «كوتەرمەگە العان سوڭ» تۋىندىسى 1990 جىلى تۇڭعىش كەزەكتى قىتاي تاڭدامالى مايلى بوياۋ سۋرەت كورمەسىنە; «سولتۇستىك كۇز كورىنىسى» تۋىندىسى 1994 جىلى 8-كەزەكتى قىتاي مەملەكەتتىك ۇزدىك اسەم ونەر كورمەسىنە قويىلىپ تاماشا ىقپال قوزعايدى. «مامىردا جاۋعان قار»، «قىستاۋ» تۋىندىلارى قىتاي اسەمونەر سارايىنىڭ قورىنا (مۋزيگە) تاڭدالىپ الىنادى. 1996 جىلى «كۇزگى كول كورىنىسى» اتتى تۋىندىسى اۋمىن اسەمونەر قوعامى قۇرىلعاندىعىنىڭ 40 جىلدىق مەرەي تويى بايلانىسىمەن «تاڭدامالى كوركەم سۋرەتتەر جيناعىنا» كىرگىزىلىپ، التىن مەدالمەن سىيلانادى. 2003 جىلى قىركۇيەكتە «اتامەكەن» تۋىندىسى قىتاي مەملەكەتتىك 3-كەزەكتى مايلى بوياۋ سۋرەتتەر كورمەسىنە قويىلادى، ءارى شەتەلدەرمەن مادەنيەت اۋىسۋ قوعامى جاعىنان باتىس ازيا ەلدەرىنە اپارىلىپ كورمەگە قويىلىپ تاماشا باعا الادى. ال «تيانشانداعى جاڭا جول» تۋىندىسى 2004 جىل قىتاي جىبەك جولى كورمەسى ارقىلى اقش-تىڭ سۋرەت كورمەسىنە قويىلىپ جوعارى باعا الادى.

ا.ابزالبەكۇلىنىڭ جارتى عاسىردان بەرى قىتايدىڭ اسىرەسە قىتايداعى قازاقتاردىڭ اسەمونەر قىزمەتىنىڭ دامۋنىنا قوسقان ۇلەسى ءۇشىن 1995 جىلى قازاندا، شۇار ادەبيەت-كوركەمونەر بىرلەستىگى مەن شىنجاڭ سۋرەتشىلەر قوعامى  وعان «التىن تۇيە» سىيلىعىن بەرەدى. 1999 جىلى قحر قۇرىلعاندىعىنىڭ 50 جىلدىعىندا شۇار ادەبيەت-كوركەمونەر سالاسىنىڭ «مورالدا دا، كوركەمونەردە دە ۇزدىك سۋرەتكەر» دەگەن سىيلىڭعىن الادى.

قىتايدىڭ مەملەكەتتىك 1-دارەجەلى سۋرەتشىسى، مارقۇم امان ابزالبەكۇلى قىتاي سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ جوراسى، قىتاي از ۇلت اسەمونەرىن ىلگەرىلەتۋ قوعامنىڭ تۇراقتى جوراسى، شىنجاڭ سۋرەتشىلەر قوعامىنىڭ ورىنباسار توراعاسى بولعان.

مارقۇم امان ابزالبەكۇلىنىڭ قايتىس بولۋىنا بايلانىسىتى  شىنجاڭ سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ قارالى حابىرىن: «ايگىلى سۋرەتشى، اسەمونەر ۇستازى، امان ابزالبەكۇلى (قالام اتى امان مۇقانوۆ) 2022 جىلى 6-ايدىڭ 7-كۇنى تۇندە ناۋقاس سەبەبىنەن ۇرىمجىدە 86-عا قاراعان جاسىندا ارامىزدان ماڭگىلىككە اتتانىپ، قايعىدان قابىرعامىزدى قايىستىرىپ كەتتى» دەپ باستاسا، ونىڭ سوڭىن: «امان مۇقانوۆ جاڭا قىتاي تاربيەلەپ جەتىلدىرگەن ءبىرىنشى بۋىن قازاق سۋرەتشىسى. ول شىنجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى رايوننىڭ (شۇار) كوشباستار كوركەمونەرشىلەرىنىڭ ءبىرى. كاسىپتىك ءبىلىمى تەرەڭ، كوز اياسى كەڭ، تاريحي مادەنيەتكە بويلاي الاتىن ءبىلىمى بار، شىنجاڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ، جۇيەدەن قازاق ۇلتىنىڭ وزگەشە مادەنيەتى مەن ەستەتيكاسىن بايقاۋعا، بەينەلەۋگە شەبەر.

امان مۇقانوۆ عۇمىرىندا دۇنيەگە قىرۋار تاڭعاجايىپ شىعارمالار اكەلدى، تالاي رەت مارتەبەلى سىيلىقتاردى ەنشىلەدى. شىنجاڭ قوعامىنىڭ دامۋىن، ۇلتتار ىنتىماعىن، حالىقتىڭ باقىتتى تاريحىن قىلقالاممەن كەستەلەپ، قىتاي وسىزامان كوركەمونەرىنىڭ بولىنبەس بولشەگىنە اينالدى. ول شىنجاڭ كوركەمونەر، مادەنيەت تاريحىن، ۇلت تاريحىن زەرتتەۋ مەن بەينەلەۋدى اسا ماڭىزدى قۇنعا جانە تەرەڭ ماعاناعا يە تۇلعا» دەپ ءتۇيىپتى. وسى سوزدەن-اق ول كىسىنىڭ ەلىنە ەلەۋلى، قۇرمەتتى، ارداقتى، سىيلى، تاريحي تۇلعا بولىپ قالىپتاسقانىن  بىلۋگە بولادى.

مەن وسى ماقالانى جازىپ وتىرىپ امان اعانىڭ ارىپتەس ىنىلەرىنىڭ ءبىرى، تانىمال سۋرەتشى ءابدىماجىت ەرتۋعانۇلىمەن الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى سويلەسىپ، امان ابزالبەكۇلى تۋرالى پىكىرىن سۇراعانىمدا، ول:

«امان ابزالبەكۇىلى اعامەن مەن 1974 جىلى ۇرىمجىدەگى شىنجاڭ كوركەمونەر مەكتەبىنە وقۋعا بارعاننان كەيىن تانىستىم، ءاردايىم مەكتەپتە دەمالعان كەزدەرىمىزدە ۇيىنە بارىپ اڭگىمەلەسىپ تۇراتىنبىز. ءبىر تار ۇيدە تۇرۋشى ەدى، ءۇيى تار بولعانىمەن پەيلى كەڭ ادام ەدى. قاشان بارساق تا ونىڭ تار بولمەدە سۋرەت سالىپ جاتقانىن كورەتىنبىز. ەرىنبەي، جالىقپاي سۋرەت سالدى، بۇكىل ءومىرىن وسى ونەرگە ارنادى. بۇل ادام ادەتتەگى سۋرەتشىلەر سەكىلدى سۋرەت سىزا بەرمەيتىن، ءبىر سۋرەت سىزۋ ءۇشىن  ونىڭ كومپوزيتسياىنا، بەينەلەمەك بولعان زاتتارى مەن ونىڭ پىشىندەرىنە دەيىن ءمان بەرەتىن، بۇل ونىڭ باستى ەرەكشەلىگى ەدى. امان اعانىڭ بوياۋلارى سونداي ءتاتتى، ءاربىر سىزعان سۋرەتتەرىندە سۋرەت ونەرىندەگى «ءتۇس بىرلىگى» دەگەن ەرەجەنى مىقتى ساقتاعان. ءتۇس بىرلىگى كەتپەيدى، قاشپايدى، بەرگەن بوياۋلارىندا ەشبىر ارتىق رەڭ، ۇيلەسپەي قالعان رەڭ، كىر رەڭ دەگەن مۇلدە بولمايدى. قاتار قويعان ەكى رەڭى ءبىر-بىرىمەن كەرەمەت سايكەسەدى، ۇندەسەدى، بوياۋلارىنىڭ ءبىر جەرىن ءتۇرتىپ الىپ باسقا جەرۋگە اپارىپ قويۋعا مۇلدە كەلمەيدى. ول وسىنداي عاجاپ ونەر يەسى.

امان اعا قىتاي قازاعىنان شىققان تۇعىش اسەمورەشى، ءارى شىنجاڭ اسەمونەرىنىڭ كوشباسشىسى. سونىمەن بىرگە ءار ۇلت حالقىنا ءوزىنىڭ ونەرى ارقىلى ونەگە، ۇلىگى كورسەتكەن ءىرى تۇلعا. بۇل كىسىنىڭ مايلى بوياۋ سۋرەتتەرىنە كوپتەگەن پروفەسسورلار كەزىندە جاقسى باعاسىن بەرگەن. ولاردان اسىرىپ ايتا الماسپىن، دەسەدە ءوز كوزقاراسىم، بۇل كىسىنىڭ بوياۋدى زەرتتەۋ قابىلىتى وتە جوعارى، مايلى بوياۋ سۋرەتتىڭ تەحنيكاسىن مىقتى مەڭگەرىپ، ونىڭ تالابىن مۇلتىكسىز ورىنداي ءبىلدى. ونىڭ ونەرى بارىمىزگە تاماشا ۇلگى. ول ءوزى قايتقانىمەن، ونىڭ رۋحى، ارتىنا قالدىرعان ەڭبەكتەرى ماڭگى ولمەيدى»، – دەدى.

بۇگىن مارقۇم امان ابزالبەكۇلىنىڭ ءمايىتىن جەرلەستەرى ارۋلاپ جەر قوينىنا تاپسىردى. جاتقان جەرىڭىز جايلى، توپىراعىڭىز تورقا بولسىن! ءتاڭىرىم الدىڭىزدان جارىلقاسىن، بەينەلەۋ ونەرىنىڭ حاس شەبەرى امان قاريا!

ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz