قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
IV
«ساۋاننان شىققان جىلقى جوقشىسى» بولعاندىعىم ءۇشىن قۇمنان ءىز قۋىپ كەلە جاتقان بەينەمەن ەكى جەردە ەكى مالشى قوسىنا قونىپ قاراماي تۇسىنان ءوتىپ ەدىم. ءۇشىنشى كۇنى ءجايىر كۇنگەيىن بوكتەرلەي تارتتىم. ودان قۇلداپ جاپ-جازىق باۋىرمەن قىزىل تۇزعا تۇرا بەتتەسە سۋ تابىلمايتىنى بەلگىلى بولاتىن. تاۋ ادىرىنا كىرمەي قازاقتاردىڭ دا، قونالقىلىق مالشى قوسىنىڭ دا تابىلۋى قيىن ەدى. باۋىرداعى جىلقى ۇيىرلەرى مەن تۇيە كەلەلەرىن شولىپ قايتىپ بارا جاتقان جالعىز اتتى الدىمنان تاۋعا قراي كولدەنەڭدەپ وتە بەرىپ تۇرا قالدى دا، قايتا بۇرىلىپ كەلىپ سالەم بەردى. ءتۇس اۋىپ، كۇن ەڭكەيگەن شاق. امانداسا تۇرىپ ءجونىمدى سۇرادى. ەلۋلەر شاماسىنداعى قىزىل قوڭىر، سەمىزشە ادام. قاشقىن قىلپىمدى سەزدىرمەي، جوق ىزدەپ جۇرگەنىمدى ايتىپ ەدىم. تاقاۋىرلاپ مۇقياتتاي سۇرادى. سوۆەت شەكاراسىنا قاراي تۋرا بەتتەپ بارا جاتقان جولاۋشىنى تەرگەۋ نىسايى بايقالدى. داعدىلى جاۋابىمدى تولىقتاپ، انىقتاي سويلەپ بەردىم دە، جوعالعان جىلقىلارىمنىڭ ءتۇسى-تۇگىن ايعىردان باستاپ ايتىپ وزىنەن جاۋاپ الۋعا كىرىستىم:
- ءىزى وسىلاي كەلىپ جوعالدى، كوردىڭىز بە؟
- ونداي بوگدە جىلقى كورمەدىك!
- مىنا جىلقىلارعا ءسىز قارايسىز با؟
- بىزدىكى دە بار، باسقا اتىرەتتەردىكى دە بار.
- اتىرەت باستىعىڭىزدىڭ تۇراعى قايدا؟
- اتىرەتتە بۇيىمتايىڭىز بولسا سۇراي بەرىڭىز، مەن!
- ءىسىمىڭىز كىم بولادى؟
- ۋاليبەك.
IV
«ساۋاننان شىققان جىلقى جوقشىسى» بولعاندىعىم ءۇشىن قۇمنان ءىز قۋىپ كەلە جاتقان بەينەمەن ەكى جەردە ەكى مالشى قوسىنا قونىپ قاراماي تۇسىنان ءوتىپ ەدىم. ءۇشىنشى كۇنى ءجايىر كۇنگەيىن بوكتەرلەي تارتتىم. ودان قۇلداپ جاپ-جازىق باۋىرمەن قىزىل تۇزعا تۇرا بەتتەسە سۋ تابىلمايتىنى بەلگىلى بولاتىن. تاۋ ادىرىنا كىرمەي قازاقتاردىڭ دا، قونالقىلىق مالشى قوسىنىڭ دا تابىلۋى قيىن ەدى. باۋىرداعى جىلقى ۇيىرلەرى مەن تۇيە كەلەلەرىن شولىپ قايتىپ بارا جاتقان جالعىز اتتى الدىمنان تاۋعا قراي كولدەنەڭدەپ وتە بەرىپ تۇرا قالدى دا، قايتا بۇرىلىپ كەلىپ سالەم بەردى. ءتۇس اۋىپ، كۇن ەڭكەيگەن شاق. امانداسا تۇرىپ ءجونىمدى سۇرادى. ەلۋلەر شاماسىنداعى قىزىل قوڭىر، سەمىزشە ادام. قاشقىن قىلپىمدى سەزدىرمەي، جوق ىزدەپ جۇرگەنىمدى ايتىپ ەدىم. تاقاۋىرلاپ مۇقياتتاي سۇرادى. سوۆەت شەكاراسىنا قاراي تۋرا بەتتەپ بارا جاتقان جولاۋشىنى تەرگەۋ نىسايى بايقالدى. داعدىلى جاۋابىمدى تولىقتاپ، انىقتاي سويلەپ بەردىم دە، جوعالعان جىلقىلارىمنىڭ ءتۇسى-تۇگىن ايعىردان باستاپ ايتىپ وزىنەن جاۋاپ الۋعا كىرىستىم:
- ءىزى وسىلاي كەلىپ جوعالدى، كوردىڭىز بە؟
- ونداي بوگدە جىلقى كورمەدىك!
- مىنا جىلقىلارعا ءسىز قارايسىز با؟
- بىزدىكى دە بار، باسقا اتىرەتتەردىكى دە بار.
- اتىرەت باستىعىڭىزدىڭ تۇراعى قايدا؟
- اتىرەتتە بۇيىمتايىڭىز بولسا سۇراي بەرىڭىز، مەن!
- ءىسىمىڭىز كىم بولادى؟
- ۋاليبەك.
- اببالە، ۋاليبەك جولداس، ءسىز ارقىلى بۇل ماڭنان سۇراستىراتىن ءىسىمنىڭ دە ءبىر سىپىراسى انىقتالسا كەرەك. قانە اۋىىڭىزعا باستاڭىز!
وكتەم تالاپكەرگە باسقا جاۋاپ قايىرماي، باستاي جونەلدى.
- ءوز اتىڭىز كىم؟ - دەپ سۇرادى ءبىرازدان سوڭ.
- ءوز اتىم قاۋكەن. اكەم اتى قاليجان. سۇيەگىم ۋاق، جانىس. اكەم ساۋانعا ەرتە بارىپ سىڭگەن ەكەن. قازىر ءوزىم اۋداندىق ۇكىمەت مالىندامىن، - دەپ شۇبىرتىپ جىبەردىم دە، الدىمەن بۇل تۇستان ۇتى بەكەتىنىڭ قانشا جەردە ەكەندىگىن سۇرادىم. ىلە-شالا بۇعىتى مەن سارجاق قىستاقتارىنداعى مەكتەپ مۇعالىمدەرىنىڭ اتتارىن سۇراستىردىم. بۇل تەرگەۋشىمە ءسويتىپ قايتا سۇراۋ قويعىزباي، ءوزىن ەتەكباستى جاۋاپقا مالشىندىرا بەردىم. مۇعالىمدەرىنىڭ اتتارىنا نە داۋىم بارىن سۇراي قالسا، وسى رايونعا مۇعالىم بولعان بولەم بارىن ەستىپ ەدىم دەي سالمايمىن با. اتىرەت باستىعى ونداي سۇراۋ دا قويا المادى. ءوزى بايانداعان مۇعالىمدەردىڭ ىشىنەن ماعان ەڭ تولىق تانىستارى ۇتى مەن سارجاقتان تابىلعاندىعىن «جاۋاپكەرىم» سەزبەي دە قالدى.
ۋاليبەك ءبىر توبەنىڭ جارتاستى-ىقتاسىندى قويناۋىندا جارتىلاي-جارتىلاي قازىلىپ قالانعان الاسا تاس ۇيلەرگە كۇن كوكجيەككە ەڭكەيگەندە اكەلىپ ءتۇسىردى. بولەك-بولەك مال قورا، توشالالارىمەن نەداۋىر ءۇيلى اۋىل بولىپ كورىنىپ ەدى. ءۇش قانا ءتۇتىندى اۋىل ەكەن. ورتاداعى، تەرەزە اينەگى ۇلكەنىرەك ۇيگە كىرگىزىپ، تورگە تازا سىرماق سالدىرىپ، وتىرعىزىپ، ايەلىنە شاي جاساتتى. سويلەسە وتىرىپ، العاش كەزدەسكەندەگى كۇدىگىن ۇيرەنىسە كەلە ايتتى ءوزى:
- ءسىزدىڭ ءجۇرىسىڭىز العاشىندا سودەگەيلەۋ كورىندى ماعان. ءيا، جوعىڭىزدى مال ارالاپ ىزدەۋ ەمەس، ءيا، قىستاۋلىق ارالاپ سۇراستىرۋ ەمەس...
- يە، جوعالعان جىلقىمنىڭ ءىزى سونداي سودەگەي، سۋىت ايدالىپ بارا جاتقانداي. ىشىندە ەمشەك تاعالى ەكى ات بار ەدى. اندا-ساندا سول ەكى اتتىڭ ءىزى كوزىمە وتتاي باسىلدى دا وتىردى. قىزىلتۇزعا ءتۇسىرىپ اكەتتى مە ەكەن دەيمىن.
- سول تۇسپەن شەكاراعا قاشاتىندار بار. جاقىندا سونداي سودەگەي جۇرىستەن ەكى قاشقىن ۇستالدى. ۇتىداعى اسكەرلەردەن سول جاقتاعى شەتكەرى توبەلەرگە، ۇلانبۇلاققا قاراۋىل قويىلاتىن بولىپتى. جازىق، ەڭىس دالادان ولار كۇندىك جەردەگىنى كورەدى. ال، وسى جاقپەن ەل ارالاپ تاۋ اسىپ وتەتىندەر ءىز-ءتۇزسىز كەتىپ جاتىر. قازىر مۇنداي قازاق بالاسىنىڭ وندايمەن شاتاعى جوق.
- مەنىڭ جىلقى ىزدەۋگە العان دوكۋمەنتىم تولىق. وندايدان قاۋپىم جوق! - دەي سالا داپتەرىمنىڭ اراسىنان جولقاعازىمدى الىپ، الدىنا تاستاي سالىپ ەدىم، اتىرەت باستىعى قارقىلداپ كۇلدى.
- مەنى استىرتىن تەكسەرىپ وتىر ما دەپ قالدىڭىز-اۋ دەيمىن. اللا بىلەدى، ونداي مىندەتىم جوق! - دەپ قاعازىمدى بۇكتەپ، وزىمە قايتارىپ بەرە سالدى. - تەگىندە، ءبىر جەردە ۋاليبەك دەيتىن ءدۇيجاڭ جولقاعازىمدى تەكسەردى دەگەندەي كۇلكىگە قالدىرا كورمەڭىز! «مادەنيەت توڭكەرىسى» دەيتىن توپالاڭ وسى تولى اۋدانىندا اسا قاتتى ءجۇردى. كوپ ازاماتتارىن بەلسەندىلەر سۇيرەپ ۇرىپ ءولتىردى. اسا قاراڭعى ەل ەكەنبىز. ال، قازىر شۇكىرشىلىك، كوزدەرى اشىلىپ، پايدا مەن زياندى ويلاي الاتىندار كوبەيدى. بىرەۋدىڭ وكەڭە بەلسەندىلىك ىستەگەنىن ەستىسە سىقاقتاپ جەر تۇبىنە جەتەدى.
- بولمىستىڭ ءوزى ۇيرەتىپ جاتىر، ءبىزدىڭ اۋدانداعى اپەرباقاندار دا جۋاسىپ قالدى! - دەي سالدىم مەن. - جولقاعازىمدى، شەكارا تۇبىندەگى اۋدان بولعان سوڭ، قىراعىلىقتارىڭىزدىڭ مەسەلدەسىن قايتارمايىن دەپ كورسەتكەنىم عوي.
«قىراعىلىقتارىڭىزدىڭ مەسەلدەمەسىن» دەگەنىمە ءۇي يەسى مەن ايەلى قاتتى كۇلدى. مۇنىڭ دا وتكىر مىسقىل ەكەندىگىن بىلەتىن، قالجىڭ ونەرىن يگەرگەن، سۇڭعىلا جۇبايلار كورىنەدى. الدىمىزعا ەت كەلىسىمەن ءبىر كوكمويىن بوتەلكە دە شىقتى. اراق ىشە وتىرىپ، جۇرت اۋقىمىن ىشكەرىلەي، ۇزاق اڭگىمەلەستىك. بۇل اۋدانداعى حالىقتىڭ دا تەررورلىقتىڭ ءدامىن تاتۋ ارقىلى جونگە كەلىپ، اقىل تاۋىپ قالعانىن، ەل ارالاپ وتە بەرۋگە بولاتىندىعىن ءبىلىپ قۋاندىم.
سوندا دا بۇل تاۋدان العاش كەزدەسكەن اتىرەت باستىعىن «قاشقىن ەمەس، جوقشى» ەكەندىگىمە مىقتاپ سەندىرىپ قويۋدىڭ زيانسىزدىعىن ەسكەردىم. اتىرەت باستىعى ەكەنىن ايتقانىندا وزىنە جايلاپ سويلەسەتىن ءىسىم بارىن دا بىلدىرگەنمىن عوي.
- ءجا، جولداس ۋاليبەك، بۇل ماڭداعى الىسقا جورتۋىل جاساپ تۇراتىن مال ۇرىلارىن، كوز-قۇلاقتى ءسىزدىڭ ءبىلۋىڭىز كەرەك. جوعالعان جىلقىم سوندايلاردان تابىلسا، سۇيىنشىسىنە جاقسى ءبىر ات مىنگىزەمىن!...
- جو-جو-جوق، قاۋكەن جولداس، بىلسەم عوي ءسۇيىنشىسىز-اق، قاي جاقتان ىزدەۋ كەرەكتىگىن ايتىپ بەرەر ەدىم عوي. مال ىزدەۋدىڭ ازابىن باسىمنان مەن دە كوپ كەشىرگەنمىن. بۇل ماڭدا قازىر الىستان الاتىن قىران ۇرى بارىنان حابارىم جوق. ال، ءتۇن ىشىندە جاياۋ قاپتاپ كەلىپ تونايتىن، ەت پەن استىق بۇلاۋشى قاپتەسەرلەر ءار جەردەن شىعىپ تۇر. ولار، ىشكەرىدەن شىڭجاندى گۇلدەندىرەمىز دەپ ۇرانداپ كەلىپ، وسى تاۋدان ءدارىشوپ ىزدەۋ سىلتاۋىمەن تىمىسكىلەپ جۇرەتىن جاڭا قوناقتارىمىزدان شىعىپ جاتقانىن ەستيمىز. اسا قورقىنىشتى، پىشاقتى، شوقپارلى توناۋشىلار كورىنەدى. سوندىقتان ءبىز دە شوپان تاياعىن ەمەس، سويىلدى كوبەيتىپ جاتىرمىز! ۇيىقتار الدىندا وسى تاقىرىپتا كوبىرەك اڭگىمەلەسىپ ەدىك. قاتتى ۇيىقتاپ كەتىپپىن. ۇيدەگى ساسقالاق دابىردان وياندىم. اۋىلدى قاراقشى قورشاپ العاندىعىن ۋاليبەك ايتتى.
- جاتارداعى اڭگىمەدەن قورقىنىشتى ءتۇس كورگەننەن ساۋسىز با؟
- جو-جو-جوق، كۇزەتشىمىزدى بايلاپ تاستاپتى. اتتانداپ جاتىر. قاراقشىلار شاقىلداتىپ اتتاردىڭ كىسەندەرىن دە شاعىپ جاتقان سياقتى. قاراڭىزشى تەرەزەدەن، باسىڭىزدى ساقتاي قاراڭىز!
ءۇي يەسى ءبىر كوزىن الىپ تاستاعان تەرەزەدەن سىعالاپ قاراسام، ىڭعاي قارا كيىمدىلەر قورشاپ، ەسىك-تەرەزەلەردىڭ الدىنا تۇرىپ الىپتى. ءۇش ءۇي دە ۇلار شۋ. بالالارى جىلاپ، ايەلدەرى باجىلداپ جاتقانى ەستىلدى. كۇزەتشىنىڭ اۋزى تىعىندالىپ تاڭىلعان سياقتى. اۋلاعىراق ءبىر جەردەن داۋىسى ارەڭ ەستىلەدى. تىپىر ەتىپ سىرتقا شىققان ەشكىم كورىنبەيدى. مەن انىقتاپ قاراعىم كەلىپ، تەرەزەنىڭ اشىق كوزىنە ءجۇزىمدى سۇعا بەرگەنىمدە، شاق ەتە ءتۇستى تەمىر شوقپار. تەرەزە جاقتاۋىنا تيگەنىندە جالت بەرىپ شەگىندىم دە، اپىل-قۇپىل كيىنىپ، التىاتارىمدى جەڭ ىشىنە الا ۇمتىلدىم ەسىككە.
- شىقپاڭىز، شىقپاڭىز، ءولتىرىپ كەتۋدەن تايىنبايدى بۇلار! - دەپ ۋاليبەك الدىما تۇرا قالدى.
- سويىلىڭىز ۇيدە مە، اكەل! ەسىكتى مەن اشايىن، ۇمتىلعانىن اياماي سوعىڭىز! قورىقپا، قورىقپا!
اۋىز ءۇيدىڭ ەسىگى سىرتىنان بايلانعان ەكەن. جۇلىپ الدىم ەسىكتى. ەكەۋى قاتار جەتىپ كەلگەندە بىرەۋىن ۋاليبەك ۇزىن سويىلىمەن كوكىرەكتەن ءتۇيىپ قالىپ، شالقاسىنان ءتۇسىردى. بوساعاعا تۇرا قالعان مەن، بىرەۋىنىڭ الدىمەن كىرگەن تەمىر شوقپارىن جۇلىپ الدىم. كيمەلەپ قاپتاپ كەپ بەردى ەسىككە. سەرمەي بەردى پىشاق پەن شوقپارلارىن. ماقساتتارى ءبىزدى سىرتقا شىعارماي قورقىتىپ تاستاۋ سياقتى. التىاتاردى باستارىنان اسىرا ەكى رەت اتىپ قالدىم دا، حانزۋ تىلىندە «كوتەر قولدارىڭدى!» دەپ اقىردىم. قاراقشىلار ءبىرىن-ءبىرى قاعا-سوعا زىتتى. كورشى ۇيلەر شۋ كوتەردى مىلتىق داۋىسىنان. «قىردى! قىردى!» دەسەدى. قاراقشىلار اتتى دەپ بىلگەن ەكەن.
جاۋ تىم-تىراقاي قاشتى. سوڭدارىنان قۋا شىعىپ ايقايلادىم اۋىلعا:
- شىعىڭدار، جاۋ قاشتى، قۋىپ سوعىڭدار! - دەگەنىمدە، الدىمەن ەكى-ءۇش سويىلدى شىقتى. باقان، وقتاۋ، كوسەۋ ۇستاپ ايەلدەر دە، ەرەسەك بالالار دا شىقتى.
- كىسەن كىلتى مىنە، مەنىڭ اتىمدى تەز الىپ شىق!... قاشىپ قۇتىلا المايسىڭدار، توقتاڭدار! -دەپ حانزۋشا بارىلداپ-بارىلداپ جىبەرىپ، اۋىل ادامدارىنا قازاقشا ايقايلادىم. - تەز حابارلاڭدار جاقىن اۋىلدارعا. ەندى قورىقپاڭىزدار!...
ەكى ەرەسەك بالا مەن قويشى دەرەۋ حابارلاۋعا جۇگىرىستى. قاراقاسقاعا جايداق مىنە سالىپ قۇيىنداتىپ، قاشقان ءبىر توپتىڭ الدىنا ءوتتىم. ءبىر وق شىعارعانىمدا الدىڭعىلارى كىدىرە قالىپ، بۇرىلا قاشتى. وراي شاپقىلاپ جەتىپ، توبەلەرىنە تاياۋلاتا اتىپ توقتاتتىم. اۋىلدىڭ جايداق ات مىنگەن ەكەۋى ارتتاعىلارىن تۇرە سوققىلاپ، قيراتىپ كەلەدى ەكەن. ءبىرى ۋاليبەكتىڭ ءوزى. سويىلدان جىعىلماعاندارىن لەزدە ءيىرىپ ۇلگەردىك. اۋىلدان جاياۋ قۋعان باقاندى، كوسەۋلىلەر دە جەتىپ ەدى. توناۋشىلاردى تۇس-تۇسىنان سوققىلاپ، شۋلاتۋشىلاردىڭ وزدەرىن باقىرتتى ولار. جاڭا عانا ءۇي-ۇيدە شۋلاعان كىشكەنە بالالارشا تۇگەل شىرقىراتقاندا عانا توقتاۋ ايتتىق.
- قايسىسىڭدا قۇرال قالسا، اياۋسىز جازالايمىز! -دەپ اقىردىم قولعا تۇسكەندەرگە. اتىرەت باستىعى ءبىر-بىردەن شىعارىپ، قۇرالدارىن تاستاتتى. قايتا ءتىنتتى دە، سويىلدان جىعىلعاندارىن وزدەرىنە كوتەرتىپ، اۋىلعا ايدادى. اۋىلعا جەتكىزىپ، اتقوراعا ساناپ قامادىق. قاتتى مەرتىگىپ، سويىلعا جىعىلعاندارىمەن ون ءتورتى قولعا ءتۇسىپتى. باسقا اۋىلدان شىققان ازاماتتار ەكەۋىن تاۋىپ ايداپ اكەلدى. ۇستالعان قاراقشى ءسويتىپ جالپى ون التى بولىپ ماتالدى.
اۋىلعا جاۋ العاش كىرگەنىندە بايلانىپ، ءبىر شۇڭقىرعا اپارىپ تاستالعان كۇزەتشىنىڭ ءبىر قولى سىنىپتى. باسقا قاتتى جارالانعان اۋىل ادامى جوق كورىنەدى. ءۇش ءۇيدىڭ ءۇش توشالاسىنداعى ەت پەن استىق، ءتىپتى، مال جەمىندىك كۇنجارا، كەبەكتەرى دە ءتۇپ-تۇگەل دالاعا شىعارىلىپ، ەكى وگىزگە ءتورت قاپ استىق تەڭدەلىپ تە ۇلگەرگەن ەكەن. اۋىلدىڭ قوراداعى ەكى اتى مەن مەنىڭ اتىمنىڭ كىسەنى شاعىلماي بوگەپتى.
ۋاليبەكتى وڭاشا شىعارىپ الىپ، تۇتقىنداردى قالاي تەرگەپ، قالاي باسقاراتىندىعىن سۇراپ ەدىم. اتىرەت باستىعى الدىمەن العىس جاۋدىردى ماعان:
- ويپىراي، بۇگىن ءسىز بولماساڭىز، ءبىزدىڭ مىنا ءۇش ءۇي قۇريدى ەكەن! بالا-شاعامىزدىڭ اق تىلەۋىنە كەزىگىپسىز! ەندىگى قالعان ءىسىمىزدى، ەل ادامدارىن، كوممۋنا كادرلارىن جيىپ الىپ، ءوزىمىز شەشەمىز. وسى جەڭىس ارقىلى مۇنداي قاراقشىلاردى بۇل ماڭنان مىقتاپ شەكتەيتىن بولدىق. سىزگە بالا-شاعا، ەل-جۇرتىمىزدىڭ اتىنان كوپ-كوپ راحمەت! مۇنداعى ۇزاقسونار تەرگەۋگە ءسىزدى قوساقتاپ ۋاقىتىڭىزدى المايىق. ءوز ىسىڭىزگە جونەلە بەرىڭىز. ايتەۋىر ەشقايسىسىنا وق تيگىزبەي قولعا ءتۇسىرىپ بەردىڭىز عوي. ءسىزدى داۋعا بايلانىستىرمايمىز.
- مىنا تۇتقىندار مىلتىق جونىنەن ءسوز شىعارسا نە ايتاسىزدار؟
- ءىس جونىمەن ەل ارالاپ ءجۇرىپ-تۇراتىن اسكەري ادامدار دا، جاسىرىن زاڭ كادرلارى دا بۇل جاقتا از ەمەس. ولار بىزگە ءوز جوندەرىن ايتقان ەمەس. «ءبىزدى قاماۋدان قۇتقارىپ، قاراقشىلاردى ۇستاستقان سوڭ ءوز جونىمەن كەتتى» دەي سالامىز. «ءوز جۇمىسىم تەز بىتە قالسا، ۇتىعا مەن دە بارىپ قالارمىن دەپ كەتكەن بولاتىن» دەيمىز، سولاي ەمەس پە؟
- ءدال سولاي! - دەپ بۇل دالا ساياساتشىسىنا رازىلىقپەن كۇلدىم. مەنىڭ نە ىزدەپ جۇرگەن «جوقشى» ەكەندىگىمدى ءىشى بىلەتىن ءتارىزدى. جىميىپ قانا قويىپ، ۇيىنە باستادى. تاڭ جاڭا بىلىنە باستاعان شاق ەدى. كورشى اۋىلداردان كەلگەندەر ەستىسىن دەگەندەي، جورتا سۇرادى سونسوڭ.
- ءسىز، مۇنشالىق اسىقپاساڭىز دا بولار ەدى عوي، مىنا ءىستىڭ سوڭىن كورە كەتۋىڭىزگە بولماي ما؟
- بۇل ىستەرىڭىز، بىتكەن ءىس قوي، ۇرىلارىڭىز قولعا ءتۇستى. ال، مەنىڭ ءوز ۇرىمنىڭ ءىزى وشپەي تۇرعانىندا قۋىپ كورەيىن، قايتار جولىمدا سوعا كەتەرمىن!
ءۇي يەسى ايەلىنە تۇننەن قالعان ەتتى جىلىتقىلاپ جىبەرىپ، سورپاسىمەن الدىما قويدى دا، ءبىر جىگىتتى داۋىستاپ شاقىردى:
- مىنا كىسى بولماسا، مال جەمى تۇگىل بالا-شاعامىزدىڭ جەمىنەن دە ايىرىلىپ، قىزىل قانعا بويالىپ قالاتىن ەدىك. اتىن ەرتتەپ، موشەگىنە مولىراق ارپا سالىپ بەر! - دەپ بۇيىردى دا ايەلىنە قورجىنىمدى الدىرىپ، ازىق سالعىزدى.
- جولىڭىز بولسىن، قۇتقارۋشى قوناق بولدىڭىز! -دەپ قالدى ايەلى.
- مال ىزدەسەڭىز دە، نەعۇرلىم ىشكەرىلەي ىزدەڭىز! ەكەۋمىزدىڭ اڭگىمەمىز وسىندا قالار! - دەپ كۇبىرلەپ قوشتاستى ۋاليبەك. اتىرەت مۇشەلەرىنىڭ كوزىنشە ادەيى جولدى كورسەتپەي اتتاندىرا سالدى. تۇتقىندار ىڭىرسىپ جاتقان اتقورانىڭ سىرتىمەن ءوتىپ، كەشەگى كەلگەن جولىما تۇسە جونەلدىم دە بەلەڭ اسىپ الىپ، ءىز تۇسپەيتىن تاستاقپەن سارجاق جاققا قيىرلاي جورتتىم.
سارجاق - ءجايىردىڭ كۇنگەي جونىنداعى ءبىر بيىك ادىر جوتانىڭ باتىس جاق باۋىرىنداعى شاعىن عانا قىستاق ەدى. بۇرىن ءدوربىلجىن اۋداندىق وقۋ-اعارتۋ بولىمىندە تۇرعان كەزىمدە مەكتەبىن ەكى رەت تەكسەرە كەلىپ كورگەنمىن. ماڭايىن قىستاپ، جايلايتىن اۋىل كوپ بولعاندىقتان وقۋشىلارى دا نەداۋىر بولاتىن. ال، ودان بۇرىن ۇرىمجىدە وقىپ جۇرگەن شاعىمدا شيحۋ مەن ۇرىمجىگە جۇرەتىن اربا جولىنىڭ جاعاسىنداعى قونالقىلىق ءبىر بەكەتىمىز ەدى. قازىر ول جول وشكىندەپ قالىپتى. كەيىنىرەك جاسالعان تاس جولدان الىس قالىپ، مەندەي ىزدەپ باراتىن ساياق جولاۋشى بولماسا سىرتتىڭ كوپ قاتىناسى جوق، وڭاشا قىستاققا اينالعانىن دا بىلەتىنمىن.
مۇنداعى مەن ىزدەپ كەلگەن مۇعالىم، بۇرىنعى «ءدوربىلجىن اۋداندىق قازاق ەرلەر مەكتەبىنىڭ» ورتالاۋ سىنىپتارىندا بىرگە وقىعان ساباقتاسىم ەدى. مەنىمەن بىرگە التىنشى كلاسس بىتىرگەن سوڭ وقىماي، وسى جايىرداعى زاڭگى تۋىسىنىڭ كومەگىمەن ءوز اۋىلىنا مۇعالىم بولىپ العان. مەن 1949-50 جىلدارى ينسپەكتورلىق قىزمەتپەن كەلگەنىمدە وسى مەكتەپتە مۇعالىم ەدى. ءالى دە وسىندا ەكەن. سۇر ءجۇزى اپيىن، ءيا، ناشا جەڭگەن ادامداي وڭەزدەنگەن قاتپارلى، سەمىزشە، سيرەك بۋرىل ساقالدى شال بولىپتى. اسا مومىن ساباقتاس ول كەلگەنىمدە قوناقاسى ءۇشىن جاپ-جاس ايەلىن سويىپ بەرە جازداپ قارسى الىپ ەدى. ونىسى قازىر وتاۋلى نەمەرەلى لاقسا كەمپىر ەكەن. تانىسا سالا ەكەۋى ەكى جاعىمنان باس سالىپ جىلاسىپ كورىستى. ايتەۋىر مەنىڭ كەلگەنىمدى وسى ەكەۋىڭنەن باسقا ەشكىم بىلمەسىن دەپ ىلە-شالا تاپسىرىپ ۇلگەردىم. اقىلداسىپ جىبەرىپ، ورقاشارداعى ناعاشىلارى ەتىپ الا قويدى.
الىستان ارەڭ كەلگەن «ناعاشىنى» كۇتىپ الۋ ءۇشىن ۇلكەن ۇلىنىڭ ۇتى ماگازينىنە تۇندەلەتە كەتكەنىن بىلمەي قالىپپىن. كەشەگى جۇرىستەن ناراۋلاپ كەلگەن اتىمنىڭ جايىنا قاراپ، ساسكە كوتەرىلە جۇرۋگە دايىندالعانىمدا، ءۇي يەلەرى «بازارعا كەتكەن ۇلدىڭ» قايتىپ كەلۋىنە بىرەر ساعات قانا قالعانىن ايتىپ، زورلاپ توقتاتىپ ەدى. سول بازارشى ءتۇس اۋعاندا دا كەلمەي توستىرىپ، سول كۇنگى جۇرىسىمنەن ءۇمىت ءۇزدىردى.
كۇن باتقان شاقتا اتى دا، ءوزى دە القىنا جەتكەنىنەن شوشىپ قالدىق.
- ويپىر-اۋ، مىنا «ناعاشىڭ» جۇرۋگە اسىعىپ، كەشكە دەيىن تىنىش تاپپادى. نەگە كەشىكتىڭ وسىنشا؟ -دەپ اكەسى سوڭىنان ەرە كىردى. وعان جاۋاپ بەرە قويارلىق بازارشىنىڭ دا دەگبىرى جوق سياقتى:
- ناعاشى، الدىڭعى كۇنى سوناۋ بوكتەردەگى ۋاليبەكتىڭ اۋىلىنا قونعان ءسىز بە ەدىڭىز؟ - دەپ جىگىت اسىعا كىرىپ مەنەن سۇرادى.
- يە، مەن!... سارجاق تۇسىنان اداسىپ ءوتىپ كەتىپپىن.
- باسە، باسە، مەنىڭ بۇگىن ۇتى بازارىنا بارعانىم جاقسى بولىپتى! اڭگىمەنى جول جونەكەي ايتارمىن. توقتاۋباي كىشى جيەنىڭىزدىڭ ءۇيى بۇعىتىنىڭ وسى تۇسىندا. جاقىن. قورىقتى، پانالى جەردە. دەرەۋ سوندا جەتىپ الالىق. ءسىزدى ەندىگى بەيعام كۇتەر ورنىمىز سول جەر عانا بولىپ قالدى!
«تىشقاقتىڭ قۇيرىعى وزىنە ايان»، تاعى نە ايتار ەكەن دەگەندەي جىگىتكە ءۇنسىز قاراپ قالىپ ەدىم، اكەسىنە سۇراۋ قويدى:
- اكە، ناعاشىمنىڭ كەلگەنىن وسى اۋىلدا نەشە ادام كورىپ ەدى؟
- مۇندا كەشە كەش باتا كەلدى عوي، - دەپ جالتاقتادى اكەسى. - وسى ۇيدەن باسقا ەشكىم كورمەگەن سياقتى ەدى عوي. بىرەۋ كورىپ، ايتىپ بارىپ پا؟
- جوق، مەنى وسى قىستاقتىڭ وزىنەن وسى ۇيدەن باسقا ەشكىم كورگەن جوق! - دەپ ءوزىم تولىقتادىم ونىڭ جاۋابىن. - مىنا ادىردىڭ تەرىسكەي تۇمسىعىنان بەرى وتە بەرگەنىمدە قىستاق تولىق كورىنگەن سوڭ، «باقتىباي مۇعالىمنىڭ ءۇيى قاي تۇستا» دەپ ءبىر قويشىدان عانا سۇراپ العانمىن.
- ول ءوزى جارىمەستەۋ جىگىت، ەندىگى ۇمىتىپ تا قالعان شىعار. ال، اكە، قاراقاسقا اتتى بۇگىن كۇندىز كورگەن بىرەۋ بار ما؟
- سۋعارۋعا اپارعانىمدا انىقتاپ قاراعان ەشكىمدى كورمەدىم. ونان سوڭ قورادان شىعارىلعان جوق!
- جاقسى بولىپتى! ناعاشىمنىڭ قاسىندا ءوزىڭ بولارسىڭ، ەكەۋىڭىز تەز دايىندال! مەن بىلاي شىعا احۋالدى سىزدەرگە ايتىپ بەرىپ، وسىندا بولامىن دا تاڭەرتەڭ ۇتىعا قايتا بارىپ، تىڭ تىڭدايمىن!...
ومىرىق كەمپىر ءوز قولىمەن ءبىر-ەكى كۇن كۇتە الماعانىنا قىنجىلا-قىنجىلا اتتاندىردى مەنى. بالاسىنىڭ ۇتىدان اكەلگەن اراعى مەن ءتاتتىسىن اكەسى بوكتەردى دە، سولتۇستىككە جۇقا قارلى قىراتپەن توتەلەپ، باستاي جونەلدى. ىمىرت تۇسكەن شاق، كورشى-قولاڭنان قاراپ تۇرعان ەشكىم بولماعان سوڭ بازارشى جىگىت اتپەن سوڭىمىزدان قۋىپ جەتىپ، ۇتىدا بولعان احۋالدى جۇرە اڭگىمەلەپ بەردى.
ۋاليبەكتەر تۇتقىن قاراقشىلارىن ۇتىعا ايداپ، بۇگىن ءتۇس اۋا جەتكەن ەكەن. قولى سىنعان كۇزەتشىسىن ەمحاناعا جاتقىزىپ، تۇتقىنداردى قالاشىق ۇكىمەتىنىڭ الدىنا اپارعاندا ساقشىعا اپارىپ قاماۋ بۇيرىعى شىعىپتى. سويىلعا جىعىلعان ون التى قاراقشى تۇگەلىمەن مەرتىككەن بولىپ، ۇلار شۋ زار كوتەرىپ بارىپ كىرىپتى باقتىعا. قالاشىق ۇكىمەتىنەن ەشكىم كەلمەي تۇرىپ ساقشى تەرگەۋشىسى تەرگەي جونەلىپتى. ىشكەرىدەن كەلگەن كوشپەندىلەردىڭ قىلمىسىن تەرگەۋگە جەرگىلىكتى ۇلتتىق قىزمەتكەرلەردىڭ باتىلى جەتپەيتىن، تىستەرى وتپەيتىن كورىنەدى. حانزۋ ساقشىلار تەرگەگەن بولىپ، قاراقشىلاردىڭ ارىزىن عانا تىڭداپ شىعىپتى دا، ۇستاپ اكەلگەندەردىڭ وزدەرىن تەرگەپتى.
«نەگە مۇنشالىق تاياققا جىعاسىڭدار؟.. كۋليدەن كەلگەن تۋىستارعا سونشالىق نەلىكتەن وشتەسەسىڭدەر، ءبارىڭ ۇلتشىل! حانزۋ حالقىنا، پارتياعا تۇگەل قارسى ەلەمەنتسىڭدەر!» دەپ شاقىلداعان ەكى باستىقتىڭ قوقانلوقىسىنا ايداپ اكەلگەندەر دە، باسقا تىڭداپ تۇرعان جەرلىك قازاقتار دا قارسى شۋ كوتەرىپتى.
«يەندەگى ءۇش ۇيلىك قانا مالشىنى قورشاپ، قاماپ-شوقپارلاپ توناپ جاتقان مۇنشالىق كوپ قاراقشىنى اياساق ءوزىمىز قىرىلاتىن بولدىق. كۇزەتشىمىزدىڭ قولىن شاعىپ، تۇنشىقتىرىپ ءولتىرىپ تاستاي جازدادى! بالا-شاعامىزدىڭ، ءتىپتى مالىمىزدىڭ جەمىنە دەيىن ءتۇيىر قالدىرماي توناپ جاتقاندا قاراپ تۇرىپ، تىپ-تىنىش قىرىلا بەرىڭدەر دەمەكشىسىز بە!»، «ىشكەرىدەن كەلىپ جاتقان الال ەڭبەكشى حالىققا كىم ءتيىسىپتى! ءبىز سونداي قاتەرلى توناۋشىلاردى ارەڭ ۇستاپ، ۇكىمەتتىڭ جازالاپ تيۋىنا اكەلىپ تۇرمىز!»، «ءوز اۋىلىمىزدى، كوممۋنانىڭ مال-جانىن قاراقشىلاردان قورعاۋىمىز حانزۋ حالقىنا، پارتياعا قارسىلىق بولماق پا؟» «ەي، ساقشى، ءوز اۋزىڭمەن جاۋاپ بەرشى، قانە، وسى قاراقشىلاردى حانزۋ حالقى دەپ، كومپارتيا دەپ تانيسىڭ با؟»، «ەي ساقشى، مىناۋ حانزۋ حالقىنىڭ، كومپارتيانىڭ قۇرالى ما!» دەپ، ايداپ كەلگەندەردىڭ بىرەۋى شاناداعى تەمىر شوقپارلارمەن ساپى-قانجارلاردى موشەگىمەن اكەلىپ توگە سالىپتى ساقشىلاردىڭ الدىنا.
«توقتات شۋىلدى! مىلتىقتارىڭ قانە شىعارىڭدار! ۇكىمەتكە قارسى بولماساڭدار تاپسىرىڭدار دەرەۋ! - دەپ ساقشىلار شاقىلداعاندا قازاقتاردىڭ ءۇنى وشە باستاپتى. - مىلتىقتارىڭ بار، بۇلار اۋىلدارىڭنىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا مىلتىق اتىپ توقتاتىپ، بايلاپ الىپ شوقپارلاعانسىڭدار! فاكت دايىن!»
الدىڭعى تەررورلىق ناۋقانداردا «مىلتىقتارىڭ بار، فاكت دايىن» دەگەن جالامەن قولعا الىنىپ، ناقاق اتىلىپ كەتكەندەر از با، جۇرەك شايىلى كوپشىلىكتىڭ ءۇنى بۇل سوزگە كەلگەندە وشە قالىپتى. وسى بازاردىڭ ءوز تۇرعىنىنان ءبىر-ەكى شال عانا قارسى داۋ ايتىپتى بۇعان:
«مىلتىقتارى بولسا ءتىنتىپ تاۋىپ جازالارسىڭدار، بۇلار وسىندا! ساقشى دەگەن الدىمەن مىنا قاراقشىلاردى جازالاۋعا مىندەتتى!»، «وڭاشا اۋىلداردى تۇندە بارىپ تونايتىن قاراقشى-بۇلاڭشىلار كوبەيىپ كەتتى، الدىمەن وسى قولعا تۇسكەندەرىن جازالاپ، باسقالارىنا ۇلگى ەتىپ تيىم سالۋ، «حالىق ۇكىمەتىنىڭ» قازىرگى ەڭ جەدەل مىندەتى!».
«قاراقاسقا ات ءمىنىپ، سارى كيىم كيگەن مەرگەندەرىڭ قانە، تابىڭدار!» دەپ ساقشى ايقايلاسىمەن ۋاليبەك جاۋاپ بەرىپتى بۇل سۇراۋىنا:
«ول، مەنىڭ بىلۋىمشە، ۇكىمەتتىڭ الدەنە ءبىر ىسىمەن اسىعىس كەتىپ بارا جاتقان زاڭ كادرى. سويلەسۋگە مۇرسامىز بولمادى. ەل جاتا كەلىپ مەنىڭ ۇيىمە تۇسكەن. ىلە-شالا مىنا قاراقشىلار كەلىپ اۋىلدى قورشاپ، كۇزەتشىمىزدى باقىرتقاندا نە بولعانىن بىلەيىن دەپ جۇگىرىپ ەدىم، ەسىك سىرتىنان بايلانىپ قالىپتى. كەلىپ تەرەزە اشا بەرگەنىمدە سىرتىنان بىرنەشەۋى پىشاقتارىن جالاڭداتتى. ۇيدەن شىقپايسىڭ دەگەنى ەكەنىن ءبىلىپ، شەگىنە قالدىم. توردە وتىرعان اسكەري ىشىكتى قوناق حانزۋشا اقىرا سويلەپ، سىرتتاعىلاردىڭ ءجونىن سۇراعانداي بولدى. ولاردان جاۋاپ شىقپاعان سوڭ تۇرەگەلىپ بارىپ تەرەزەدەن قاراي بەرگەنىندە تەمىر شوقپار شاق ەتە ءتۇستى. تەرەزە جاقتاۋىنا ءتيىپتى. قوناق جالت بەرىپ شەگىندى دە، ەسىككە بارىپ، جۇلىپ اشىپ اقىردى. ارتىندا مەن تۇر ەدىم. بىرنەشە تەمىر شوقپار ەسىككە ۇرىلا-سوعىلا قاپتاعاندا ول كىسى شەگىنە قالىپ، مىلتىق اتتى. ونىڭ «قولدارىڭدى كوتەر!» دەگەن بۇيرىعىنا مىنا قاراقشىلار بويسىنباي قاشا جونەلدى. ءۇي-ۇيدەن ءبىز شىعىپ قۋىپ ەدىك، قوناق اتىنا مىنە قۋىپ الدىنان توستى دا، تاعى دا مىلتىق اتىپ توقتاتتى. بۇل قاراقشىلار ءۇش ءۇيدىڭ كىلەتىن بۇزىپ، نورما ازىقتارىمىزدى، ءتىپتى، مال جەمىن دە دالاعا شىعارىپ، ەكى وگىزگە ءتورت داعارىن تەڭدەپ قويعان ەكەن. مىلتىق اتىلعان سوڭ ونى دا تاستاي قاشىپتى. كۇزەتشىمىزدىڭ اۋزى مەن قول-اياعى تاڭىلىپ، ءولىمشى بولىپ جاتقان جەرىنەن تاپتىق. قاراقشىلار قورشالسا دا، مىنا قۇرالدارىمەن قارسى اتىلىپ، قاتەر توندىرە بەردى. ءبىز سويىلداپ ۇرىپ جىعىپ، قۇرالدارىن ارەڭ الدىق. مىلتىقتى قوناق ونان سوڭ ۇرعىزباي بايلاتىپ، اۋىلعا ايداسىپ اكەلىپ قاماتتى. وعانعا دەيىن تاڭ اتىپ ەدى. ۇتىعا، ساقشىعا ايداپ اپارىپ بەرۋىمىزدى تاپسىردى دا، ءوزىنىڭ جۇمىسى تەز بىتسە، ۇتىعا بارا قايتاتىندىعىن ايتىپ كەتتى. ۇكىمەت كادرى ەكەندىگى وسى سوزىنەن دە انىقتالدى».
«سول كادرىڭ قايدا كەتتى، تاپ سونى!» دەپ زەكىرىپتى ءبىر ساقشى.
«مەن تۇتقىندارىمىزبەن اۋرە بولىپ ءجۇرىپ، قايدان شىقتىڭ دەپ تە، قايدا باراسىڭ دەپ تە انىقتاپ سۇراي الماي قالدىم!»
«ولاي بولسا، سونى تاپقانىڭشا قامالاسىڭ! دەمەك، سەن سوۆەت شپيوندارىمەن بايلانىسقانسىڭ! قاما، قاما!» - دەپ بۇيىرىپتى، ساقشى باستىعى.
ۋاليبەك كوپشىلىككە ايقايلاپ سويلەي بارىپ كىرىپتى اباقتىعا:
«جاۋىمىزدى وق اتىپ ۇستاسىپ، ۇرماي-سوقپاي ۇتى ساقشىسىنا تاپسىرىپ بەرىڭدەر دەپ بۇيىراتىن قايداعى شۋجۇڭجۋي شپيونى؟ بۇل، ءوزىمىزدى جالالاپ قاماۋدىڭ عانا سىلتاۋى! «ۇرىسى كۇشتى بولسا، يەسى ولەدى» دەگەن وسى! اۋداندىق ۇكىمەتكە تەلەفون بەرىڭدەر! وسىنداي جالالاردى تەز ايىرا الاتىن ازاماتتاردىڭ ءبارى حابارلانسىن!»
«ۋاليبەك، سەنىڭ شۋجۇڭجۋي مەن جەرلىك ۇلتشىلدارعا ىمىراسىز قارسى ازامات ەكەنىڭدى ءبارىمىز بىلەمىز. بۇل جالادان سەن قورىقپاي-اق قوي!»، «مۇنشالىق كوپ قاراقشىنى ءتورت-بەس اداممەن عانا قولعا تۇسىرگەن باتىرلىعىڭا بار حالىق العىس جاۋدىرادى، قامسىز جاتا تۇر!» - دەسىپ كوپشىلىك تەلەفونحاناعا بەتتەپ كەتىپتى.
- ۋاليبەك قامالعان سوڭ، مەن تەز جەتىپ سىزدەرگە حابارلاۋعا، ساقتاندىرۋعا اسىقتىم! - دەپ توقتادى باقتىبايدىڭ بازارشى بالاسى. - اسىعاتىنىم، قاراقاسقا ات تا، سارى كيىم دە سىزدىكى. ەرتەڭ ۇتىعا تاعى بارىپ، ماسەلەنىڭ قالاي تىنعانىن ءبىلىپ قايتامىن. ناعاشى، مەنىڭ اكەمنىڭ باسقا ونەرى بولماسا دا، تىعىلۋعا اسا شەبەر كىسى ەكەندىگىن بىلەتىن شىعارسىز؟
كۇلىپ جىبەرىپ، ۇيىنە قايتا قايتقان جىگىتكە اكەسى جىميا قارادى دا، مەن بىرگە كۇلىپ الىپ، العىس ايتىپ قالدىم.
- ايتەۋىر قاقاس قالدىرماي انىقتاپ ءبىلىپ قايت! - دەپ تاپسىردى اكەسى. بۇل وقيعا ءجونىن اكەسى مەن شەشەسىنە وتكەن ىڭىردە ءوزىم سويلەپ بەرگەنمىن. سوندىقتان، بالاسى اكەلگەن حابارعا تاڭدانبادى.
- وسى بالام ماعان تارتپاي، جاقسى جىگىت بولدى. الگى كارى سايتاننىڭ كىمنەن تاپقانىن قايدان بىلەيىن، مەندەگى ىنجىقتىق تا، قورقاقتىق تا جوق مۇندا!
قارقىلداپ كۇلدىم ساباقتاسىمنىڭ بۇل قاراپايىمدىلىعىنا:
- وسى بالاڭنىڭ مەنەن بولعانىن ءالى بىلمەيسىڭ بە، ەي، باقا؟ - دەگەن قالجىڭىما باقتىباي تاعى دا ءتۇزۋ جاۋاپ قاتتى:
- ءوزىم دەگەن ادامعا قاستىق ويلامايتىنىڭدى بىلەمىن عوي سەنىڭ! ياپىراي، ءوزىڭ ولىمنەن ارەڭ قالىپ، قاشىپ-پىسىپ جۇرگەنىڭدە دە جاس كەزىڭدەگى تۋراشىل، جاۋىنگەرلىك مىنەزىڭدى قويماپسىڭ-اۋ ءالى! ءبىر بالام ساعان تارتسا ارمانىم نە؟
بۇعىتىنىڭ باس جاعى تىك زاڭعارلى، تەرەڭ شاتتى، قالىڭ قامىس-قۇراقتى، شالعىن بولاتىندىعىن 45-ءشى جىلى كۇزدە ۇرىمجىدەن قاشىپ كەلە جاتىپ، ءبىر كورگەنمىن عوي. ىقتاسىندى-بۇكتى سول قورىققا باقتىبايدىڭ ءىنىسى توقتاۋبايدىڭ دا قىستايتىن بولعانىن، كەلگەندە ءبىلدىم. بالاسىنىڭ، «تىعىلۋعا كەلگەندە اكەم، اسا شەبەر كىسى» دەگەنى كۇلكىمدى تاعى كەلتىردى: جاسىراق تا جەڭىلتەك توقتاۋبايدى وسى تەرەڭ جىقپىلعا زورلاپ قىستاتىپ قويىپ، قوعامعا ءوزى سەسكەنەتىن ءبىر ناۋقان پايدا بولا قالعاندا كەمپىرى مەن بالالارىن دا، مەكتەپتى دە تاستاپ، ءوزى وسىندا تىعىلادى ەكەن. «وزىنە تيىسپەيتىن ناۋقان ەكەندىگىن بىلمەي شىقپايدى» دەپ ەرتەڭىنە توقتاۋباي قالجىڭداعاندا سەندىم بۇل قىلىعىنا.
ۇزاق ساپاردا شوپكە جارىماي كەلگەن اتىم پىشەن ماياسىنا باسىن شايقاپ-شايقاپ جىبەرىپ، ويناقى مىنەزبەن كىردى. تۇندە كەلگەندىگىمىزدەن تاماق ىستەتپەي، شاي عانا ءىشىپ، جاتا كەتىپ ەدىك. بوتەلكەلەردى جاۋدىراتىپ قويىپ، «اۋىز تيمەي» جاتا قالعاندىقتارىنا اعايىندى ەكەۋى دە ىشقۇستا ەكەن: تاڭەرتەڭگى شاي ۇستىندە قۋىرداق قۋىرتىپ جىبەرىپ، اراققا ەكەۋى ەكى جاعىمنان قىستادى-اي كەلىپ. ۇتىدا ءوربىپ جاتقان وقيعا ءبىر جاقتىلى بولعانشا اقىل-ەسىمدى دۇرىس ساقتاۋعا-ىشپەۋگە بەكىپ، شايمەن عانا بولىپ ەدىم. «ناعاشىسىنىڭ» وزدەرىن ىزدەپ كەلگەنىن توقتاۋباي لەپىرە قۇتتىقتاپ جىبەرىپ، شىنى تولى اراقتى كومەيىنە لاق ەتكىزىپ قۇيا سالدى. اعاسى، ول سويلەپ بولا بەرگەندە-اق سىبدىرسىز جۇيىتكىپ ۇلگەرگەن ەكەن. اعايىندى ەكەۋىنە كەزەك قاراعانىمدا كەلىن كۇلىپ جىبەردى. ەكەۋىنىڭ اندەم جاراسىپ العاندىقتارىن يبالى كەلىننىڭ سول كۇلكىسىنەن ءتۇسىندىم.
بوتەلكەنى ەندى اعاسى الىپ قۇيدى.
- ءجا، توقان، سەن مەنىڭ مىنا ساباقتاسىمنىڭ... ءاي، وسى ۇمىتشاعىم-اي مەنىڭ... ناعاشىمىزدىڭ، ساسقاندا مەن عانا كەلىپ تىعىلاتىن وسى وتاۋعا قالاي تۇندە كەلىپ قالعانىن بىلەمىسىڭ؟.. سوناۋ بوكتەردەگى ۋاليبەكتىڭ اۋىلىنا شاپقان جيىرما شاقتى قىتاي قاراقشىنى قيراتا سوعىپ بەرىپ كەلىپ وتىر!... الدىمەن وسى باتىرلىعى ءۇشىن ءبىر الىپ جىبەرەلىكشى!
مىناۋ نەعىپ كوكي قالدى دەگەن ويمەن قاراي بەرگەنىمدە، ەكەۋى تاعى دا قاعىپ سالدى. ءىنىسى اعاسىنىڭ الگى جاڭىلىسىنا دا، «قىتاي قاراقشىلاردى قيراتا سوققان باتىر ناعاشىسىنىڭ» تىعىلاتىن سايعا نەلىكتەن تۇندەلەتىپ جەتكەنىنە دە وي جۇگىرتە قويمادى. ەكى كوزى تۇپ-تۇنىق بوتەلكەدە وتىرىپ، ونداي سۇمدىقتى ەسكەرمەي دە قالعان كورىنەدى. ەكى «قىتاي قاراقشىنى» قىرىقتار شاماسىنداعى سيدا عانا سىرىڭكە قارانىڭ ءوزى قالاي ۇستاپ سوققانىن ايتىپ ماقتانا جونەلدى:
- مەن انەۋكۇنى سونداي ەكەۋىن ەتكە قونعان شىبىنشا قاقتىم، ناعاشى! - ءىنىسى ءسوزىن وسىلاي الىسىپ باستاي بەرگەنىندە، باقتىبايعا «مەنىڭ ءوز اتىمدى الگىندەي جاڭىلىپ اتاپ قويماۋىن ەسكەرتىپ ەدىم. - ناعاشى، ناعاشى تىڭداشى! - دەپ توقتاۋباي وزىنە قاراتىپ الىپ، اسىعا سويلەپ كەتتى. - سول كۇنى ەل جاتاردا توشالاعا كىرىپ، ات جەم الىپ جاتىر ەدىم. توبەدەن ەكى قىتايدىڭ كۇبىرلەسكەنىن ەستىپ، تۇڭلىك استىنا بارىپ قاراپ تۇرا قالدىم. بىرەۋى قولشىراق جاعىپ قاراعاندا ارىستاعى ەتتىڭ استىنا جاسىرىنا قويدىم. كەندىر ارقانعا بايلانعان جۋان قارماقتى تاستاپ، ءبىر كەسەك ەتكە ىلىندىرگەن سوڭ شىراعىن ءوشىردى. قارماقتىڭ ارقانعا بايلانعان جەرىنەن ۇستاي الدىم. تارتىپ شىعارا الماي، «ۇلكەن ەت، ۇلكەن ەت!» دەگەندەي بولدى دا، ارقاننىڭ تومەنگى جاعىنان ۇستاپ تارتپاق بولىپ قولىن سوزدى. بىلەگىنەن شاپ بەرىپ ۇستاپ تارتىپ كەپ قالىپ ەدىم، تۇڭلىكتەن توپ ەتە ءتۇستى جەرگە. باسى دىڭگەك استىنداعى تاسقا ءتيىپتى. ءبىر باقىرىپ قالىپ، ءۇنى وشە قالدى. «ايقايلاما، ايقايلاما، اكەل قولىڭدى!» دەپ سىرتتاعىسى قولىن سوزدى. ۇستاي الىپ ونى دا توپ ەتكىزدىم دە، سىرتقا ىرشىپ شىعىپ ەسىكتى باسا اتتاندادىم مەن. ەكى كورشىم ءۇي ىشىمەن جۇگىرىسە شىقتى. مەنىڭ مىنا مىقتى بايبىشەم دە شىقتى. جايدى ۇقتى دا جابىلىپ كەلىپ بايلاستى. ال، سوقپايمىسىڭ كەلىپ. سۇتكە تيگەن كۇشىكشە شاڭگىرلەتىپ، شىڭعىرتىپ-شىڭعىرتىپ الىپ، السىرەگەندە بوساتتىق تا، ەكىنشى رەت كەلسەڭدەر ولتىرەمىز دەپ قويا بەردىك. بىردەڭە ىزدەگەن بولىپ، وسى اۋىلدى ءۇش كۇن تورىعان سول ەكەۋى قايتىپ كورىنبەي جوعالدى.
توقتاۋبايدىڭ بۇل اڭگىمەسى ماعان ءبىر وكىنىش ويلاتتى: سول ون التى قاراقشىنى ءبىز دە ءولىمشى ەتىپ سوققىلاپ، قۇرالدارىن الىپ قالىپ قانا قويا بەرسەك، بىزگە دە مۇنداي كەسىر جوق ەدى. ەشتەڭە بۇلاپ اكەتە الماي قولعا ءتۇسىپ تاياق جەگەن بۇل تۋىستارىن قىتاي ساقشىلار قانشالىق جازالاي قويماق!... ەندى بار كۇشىمەن مەنىڭ ىزىمە تۇسەدى دەشى!...
اعايىندى ەكەۋى قۋىرداقتى تاقىرلاپ بولىپ، سۇزبە قاتىق اكەلدىرىپ الىپ ءىشتى اراقتى. ىشكەن سايىن بورتەدى ەكەن دە، بورتكەن سايىن ماقتانىسادى ەكەن. ولەڭ ايتىسقانداي باسەكەلەسە ماقتانىستى. «جەڭگەڭ» دەپ ۇلكەنى كەمپىرىن ماقتاپ ەدى.
- جەڭگەمنىڭ جايىن بىلەمىن عوي، بىراق، قارتايىپ كەتتى عوي قايران كەمەڭگەر، اۋزىندا ءتىسى دە قالماپتى! - دەپ ءىنىسى اسىعىس قورىتىندى شىعارا سالدى دا، «كەلىنىڭىز» دەپ باستاپ، شاي قۇيىپ وتىرعان ءوز ايەلىن ماقتاي جونەلدى. ونىڭ كۇشتىلىگىن، ىسمەرلىگىن، بالالارىمەن ءوزىنىڭ بار كيىمىن ءوزى ءپىشىپ، ءوزى تىگەتىندىگىن ايتا كەلە اراق ىشپەيتىندىگىن، ءوزى زورلاپ الىگە دەيىن ءبىر ۇرتتاتا الماعاندىعىن قوسىپ كەپ جىبەرگەندە سەمىز ايەل تومەن قاراپ سىلقىلداي كۇلدى.
- ءۇي، باقا، ءۇي، اناۋ كەمپىرىڭ دە ىشەتىن بولعان با؟ - دەپ قالىپپىن.
- ىشكەندە قانداي، ناعاشى، - دەپ توقتاۋباي تىزگىن ۇزە ويناقتاپ شىعا كەلدى. - ول كەمپىر اراققا كەلگەندە تۇپ-تۋرا جايىننىڭ ءوزى، وسى اعايىندى ەكەۋمىزدى تىرايتپاي قويعان ەمەس!
ايتىستىڭ بۇل بەلەڭىنە كەلگەندە باقتىبايدىڭ ءتىلى كۇرمەلىڭكىرەپ بارىپ اشىلدى:
- ە، كەلىنىمنىڭ جايىن مەن دە بىلەمىن عوي، - دەپ ءىنىسىنىڭ الگى ءبىر سوزىنە قارىمجى تابا قويدى. - قالىڭ مالدى جاسىرىن توگىپ وتىرىپ ءوزىم الىپ بەرگەمىن عوي. سەمىزدىگى بولماسا، ءالى جاپ-جاس قوي، شىركىن!.. وي الگى مەنىڭ ساڭىلاق كەمپىرىم اراق جونىنەن وسى ءوز كەلىنىنەن عانا جەڭىلەتىندىگىن بىرنەشە ايتقان عوي ماعان!
- اعا، ول، جاڭساق ءسوز! - كەلىنى قىزارا كۇلىپ، شىعا جونەلگەندە قايىن اعاسى تۇرە شابۋىلداپ قالدى سوڭىنان:
- قاراعىم-اي، سەنى تىنىش قويايىن دەسەم دە مىنا قۋ توقتاۋباي قورازشا قوقاڭداپ جەڭگەسىنىڭ قۇيرىعىن كەۋلەپ بارادى، قايتەيىن ەندى!... اناۋ كۇنى وسى كەلىنىم ءبىزدىڭ ۇيگە بارىپ، ءۇش كۇن تۇرىپ قايتقان عوي، سوندا قاسىمىزداعى قۋدىڭ قاتىنى ۇيىنە قوناققا شاقىرىپتى. قايتىپ كەلە قىلجيدى كەمپىرىم. سويلەي دە الماي بالپىلداي بەردى. «كۇلسىناي، كەلىنىڭ قۇدىق ەكەن، ءتىپتى ءتۇپسىز قۇدىق! جابىلىپ قانشا قۇيساق تا ءمىز باقپاي، مەنى اراققا تۇنشىقتىرىپ تاستادى!» دەيدى. بۇعان نە ايتاسىڭ، توقان؟.. ەرتەڭىنە تاعى ءبىر ءۇي شاقىرعان ەكەن، قۋ كەلىنىم تاعى تۇنشىقتىرىپتى.
- جەڭگەسى قاعىندىرا بەرگەن عوي تەگى، ەرەگەسىپ ىشكەنى شىعار، ايتپەسە عوي، راس ايتام، نامازىن ۇزبەيدى كەلىنىڭىز! - توقتاۋباي وسى «جەڭىسپەن»، بوساعان ىدىستارىنا اراق قۇيدى. ءوز ىدىسىن الا بەرگەندە اعاسى تاعى دا جۇتىپ سالىپ، كەكىرىپ تە ۇلگەردى. ءىنىسىنىڭ جەڭىلمەي قويعانىنا «قارت مۇعالىم» شيرىعىپ وتىرعان سياقتى. سويتسە دە، قارىمجى سوزدەن ازىقسىراپ قالعانداي، ويلانا قارادى ماعان:
- ساباقتاس، سەن نەگە ىشپەي وتىرسىڭ؟ - دەي قالدى سونسوڭ.
ساباقتاس ەكەندىگىن اشكەرەلەپ قالعانى ءۇشىن تىزەسىن قىسىپ توقتاتىپ ەدىم. توقتاۋباي دۇرسە قويا بەردى اعاسىنا:
- ءۇي، اعا، ءوزىڭىز دە الجىپ قالعانسىز-اۋ تەگى، ناعاشى دەسەڭشى!
اعاسى، ۇتاتىن ولەڭ ۇيقاسىن ەندى تاپقانداي، شابىتتانا، كوتەرىلە قارادى ىنىسىنە. ماعان ءوزىنىڭ ساباقتاس ەكەندىگىن ايتىپ، ءبىر ماقتانعىسى كەلگەنى بايقالدى. ءسوزدى مەن ءوز كوكەيىمدەگى ءبىر تاقىرىپقا بۇرا قويدىم:
- ءجا، ۇلكەن جيەن، سەن ءوزىڭ موماقان عانا سوپى ەدىڭ عوي. اراققا مۇنشالىق نەلىكتەن بەرىلىپ، جەلىگىپ كەتكەنسىڭ؟ مومىن ءجايىردى اراق جىنى جايلاپ العان با، قالاي؟
- بالە، ناى، تالاي ماسەلە بار مۇندا، «مادەنيەت توڭكەرىسى» بىزگە مادەنيەتتىڭ زورىن ۇيرەتتى عوي! ماسەلەن دەلىك، باسىڭا قاتەر تونگەندە، جۇرەگىڭ كۇندىز-ءتۇنى تۋلاعاندا وسى جارىقتىقپەن باستىق. قاشىپ كەلىپ وسىنداي ۇڭگىرگە نەشە كۇن-نەشە ءتۇن تىعىلعاندا وسى جارىقتىقپەن تىنىستادىق. مۇنى ىشپەسەك، تۇنشىعىپ، ىزادان بۋلىعىپ ولەتىندەي بولدىق. ۇدايى ىشكەن ەكى-ءۇش جىل ىشىندە-اق جۇرتشىلىق تۇگەل ماسكۇنەم بولىپ شىعا كەلىپتى. اسسالاۋماعالايكۋم دەسكەندە-اق ناسىباي شاقشاسىن سۋىراتىن قازاق، قۇيرىعى جۇپ-جۋان بوتەلكە سۋىرىساتىن بولدى. بىرگە ۇرتتاسپاي كوڭىلىمىز كونشىمەيتىن بولىپتى. ال، بارىنەن قىزىعى، داستارقان يەسى قاتىنداردىڭ قۇتىرۋىندا ەكەن. باسقاسىن قويشى، ءوزىمنىڭ ومىرىق كەمپىرىم ماس بولىپ الىپ، ۇستىمە اۋنايتىندى شىعاردى. ءىشىپ الىپ مەن دە قۇتىرماسام تۇسە مە ۇستىمنەن. مەن دە وزىنەن ارتىلتا ءىشىپ الىپ، ادامعا وشىككەن بۋراشا كولبەپ، ۇستىندە ۇيىقتاپ ءوش الاتىن بولدىم. ال، ەندەشە، ونى دا ايتايىن!
ءبىز قارقىلداپ كۇلگەنىمىزدە ەسىك سىرتىنان كەلىننىڭ دە شيق ەتە تۇسكەن ءۇنى ەستىلدى. توقتاۋباي مىقتىسىنىڭ تىڭداپ تۇرعانىن ءبىلىپ، ەسىك جاققا ءبىر قاراپ قويدى دا، جەڭەر اقىننىڭ قارىمجىسىن بۇلك ەتكىزدى:
- ناعاشى، اراقتى ماعان ۇيرەتكەن وسى كىسىنىڭ ءوزى بولدى. تىعىلىپ جاتىپ ىشۋگە قارىزدانىپ قورجىن-قورجىن اراق الا كەلەدى دە، جالعىز ىشە الماي مەنى زورلايدى!
- توقان-اي، سەنىڭ نادانىڭ-اي وسى! - دەپ قالدى اعاسى، ءتىلىن شايناي سويلەسە دە جەڭەرمەن ولەڭدى ەندى تاپقانداي بوز كوزى ەجىرەيە ءتۇستى. - باعانادان بەرى ءوزىمنىڭ بىرگە وقىعان ساباقتاسىم ەكەندىگىن ايتىپ وتىرسام دا ءبىر تۇيسىنبەي ناعاشى-ناعاشى دەي بەردىڭ عوي! - بۇل سوزدەن تيۋ ءۇشىن تىزەسى مەن سانىن قانشا مىتسام دا ورشەلەنە ءتۇستى. - ەي نادان، ەي، انىقتاپ قاراشى ءوزىڭ مىناۋ كىم؟ سەنىڭ ءۇپ-ۇلكەن وقۋشى كەزىڭدە كەلگەن شونجار ينسپەكتور عالىمدى كورمەپ پە ەدىڭ؟ مەنىڭ بىرگە وقىعان ساباقتاسىم ەكەندىگىن سوندا-اق تالاي ايتىپ ەدىم عوي، «اقپاقۇلاققا ايتساڭ اعىپ كەتەدى» دەگەن وسى ەمەي نە!... بۇل كىسىنىڭ ۇرۇمجىدە نە ىستەپ الەمدى قالاي تاڭداندىرررعانىن دا... ۇمىتىپ قالدىڭ با؟
اشقارىندا ىشكەن اراقتان بولدىرىپ وتىرعان توقتاۋباي الارا قارادى ماعان:
- بيعابىررىل ا...عما.. وسى كىسى... بورلعانى ما؟
- ە...ە... وسى كىسى بورماي، مەننىڭ با-با-بالشىقتا...ن جاساپ اكەلگەن بۇررقانىم عوي دەپ پە ەڭ! كەشە... الدىڭعى كۇننەن بەرررى نە سىرلىن ايتپادى ماعان.. ەڭ جاقىن، ە...ەڭ جا...قىن ساباقتا...سىم ءدا-ءدال وسىسى اقباس بۇ-بۋررا... تەرىس ا...ززۋ جاۋىز دالدى، بۋلاشا شا-شايناپ تاستاپ كەتەتىنىن.... دە برىلمەيسىڭ عوي... سە...سەن نادان! -وسىلاي بىلجىراپ-بىلجىراپ الىپ شالقاسىنان اعاسى تۇسكەندە، ءىنىسى ءبىر جامباسىنان ايىرىلعانداي قيسايا كەتتى.
- ەي-ەي، قاتىن، ەي-ەي... كىم ەدىل اتى قۇررىلعىر، ەي، كۇلسىناي!
-اۋ! - دەدى سىرتتان ايەلى.
- مىنا كىسى بيعابرىل اععا... ەكەن! ال... ال، سەن كۇت.. جاقسىرلاپ كۇت!...
لەزدە قور ەتە ءتۇستى، اعايىندى ەكەۋى تاعى دا جارىسا قورىلدادى. سەمىز ايەل شاۋگىم الا كىرىپ، زورلانىپ يىلە امانداستى مەنىمەن.
- مازاڭىزدى ابدەن كەتىردى-اۋ، شاي ىشە وتىرىڭىزشى! - ءبىر تىزەلەپ وتىرا قالىپ، شاي قۇيا كۇبىرلەدى. - مىناۋ ناقۇرىستاۋ بولعانىمەن، اعامىز اسا سالماقتى كىسى ەدى، ەكى جىلدان بەرى وسىلاي بولىپ قالدى!
اراقكەشكە ايتىلعان سىر الەمگە تارايدى-اۋ ەندى دەپ كوڭىلسىز ويدا وتىرعاندىعىمنان شايدى جاۋاپسىز ۇرتتاي بەردىم. كەلىن قايتا تۇرەگەلىپ بارىپ، اۋىز ۇيدە اسىپ جاتقان ەتىنەن ءبىر تاباقشا ەت اكەلىپ الدىما قويدى دا، پىشاق ۇستاتتى.
- ماستىڭ ماعىناسىز ايتىستارى ءسىزدى قاتتى زەرىكتىردى عوي، ىشە وتىرىڭىزشى! - دەدى دە جالعىز شىنىعا اراق قۇيىپ ماعان جاقىنداتىڭقىراپ قويدى. - ءبارى دە ىشقۇستالىقتان پايدا بولعان دەرت. اعانى كىنالاعىم كەلمەيدى. مەنىڭ دە ۇستازىم ەدى بۇل كىسى. ءسىزدىڭ ەسىڭىزدە جوق شىعار، 50-ءشى جىلى سارجاقتاعى مەكتەپكە كەلگەنىڭىزدە مەن ون التى جاستاعى عانا وقۋشى ەدىم. باستان-اياق وسى كىسىدەن وقىپ، سوڭىنان وسى كىسىنىڭ قۇرمەتى ءۇشىن قارسىلىق ايتا الماي، كەلىن بوپ تۇسكەنمىن. قازىر ءۇش بالانىڭ اناسىمىن. ەرەسەكتەرى ۇلكەن ۇيدە تۇرىپ وقىپ جاتىر. الىگە دەيىن جاڭا تۇسكەن كەلىنشە قۇرمەتتەيمىن. جاسىنا قاراي ورنى دا زور ۇستازىم عوي. جاڭاعى سوزىنەن ءسىز دە شىمىرىككەن شىعارسىز. «كەلىننىڭ جايىن بىلەمىن عوي، سەمىزدىگى بولماسا، جاپ-جاس قوي، شىركىن-اي!» دەيدى. تەتەلەس ەمەس، اكەمىزدەي ۇلكەن قايىن اعا. «شىركىن-اي» دەگەنىندە قانشالىق ارسىزدىق جاتقانىن ءوزى دە بىلمەي قالدى! ساۋ بولسا، مۇنى ايتۋدان ءولىمدى الدەقايدا جەڭىل كورەر ەدى عوي، امال نە ار-نامىسىن اراققا توناتىپ قويعان سوڭ!... وسى ەلدىڭ تۇبىنە وسى تۇپ-تۇنىق ۋ جەتەتىن سياقتى. تۇگەل ازعىنداپ بارامىز!...
- قارىنداس، جاي قارىنداس ەمەس، ماسەلەنى تەرەڭ ويلاي الاتىن قارىنداس بولدىڭ، راحمەت، جاتسىنباي ۇلكەن سىر ايتقانىڭا! وسى ءسوزىڭدى بۇزباي-شاشپاي، ساۋ ۋاقىتىندا وزىنە ايتىپ، اۋىرىراق سىنداپ كەتەيىن. اراقتان ءبىراز بولسا دا شەكتەلۋىنە پايدالى كەڭەس بولاتىن سياقتى!
- سىزگە ءوزىم دە سول ويمەن بايانداپ وتىرمىن! - دەپ كۇلدى كۇلسىناي. - بىراق، سول ءسوزىن ءوز ەستىگەنىڭىز بويىنشا، ءوز سوزىڭىزبەن ماسقارالاي سىنداساڭىز، قاتتىراق ساباق بولار ەدى!
- ماقۇل، ماقۇل!
- قايىن اعانى اراق جونىنەن جازعىرىپ وتىرىپ، ءوزىڭىزدىڭ ىشۋىڭىزگە بوگەت بولدى-اۋ! ءسىز ءوزىڭىزدى اراققا بيلەتپەيتىندىگىڭىزدى ءبىلدىم. زەرىگىپ قالدىڭىز، ءبىراز ءىشىڭىزشى! - كۇلسىناي وزىنە ءبىر شىنىنىڭ تۇبىنە عانا تامىزىپ الىپ، مەنىڭ شىنىمدى قۋزادى. بوتەلكەنى الىپ، شىنىسىنا مەن قۇيىپ كوبەيتىپ بەرىپ ەدىم، قارسىلىق ەتپەدى. قاعىسىپ جىبەرىپ ىشتىك. - تارىمنان امان قايتقاندىعىڭىزدى انا كىسىنىڭ سوزىنەن سىرتتا تۇرىپ ەستىپ قۋانىپ قالدىم. قالاي قايتقان اڭگىمەڭىزدى كەيىن ەستىرمىن! -دەپ كۇرسىندى سونسوڭ.
- مەن سەنىڭ ومىرىق جەڭگەڭدى اراققا ەركىن «تۇنشىقتىرا» الاتىن بولعانىڭا قۋاندىم! - دەپ قالجىڭداپ ەدىم، سەمىز قارىنداسىم شاڭعىرلاپ كۇلىپ جىبەرىپ، اۋزىن باسا قويدى. قورىلداپ جاتقان اعايىندى ەكەۋىنە جالتاقتاي قاراپ كۇبىرلەدى.
- مەن ول كىسىنىڭ دە اراقكەش بولىپ كەتكەنىنە سول جولى ىزالانىپ، ادەيى ماسقارالايىن دەپ ىشكەنمىن. ايتپەسە، وسىلاردىڭ وسىنشالىق ىسىراپ بولعاندىقتارىن كورە ءجۇرىپ، ءوزىمدى اراقتان قاتتى شەكتەپ كەلىپ ەدىم. ال ەندى بۇلار وسى بويى ۇدەتىپ كەتە بەرسە مەن دە قوسىلىپ كەتەرمىن دەپ قورقامىن. ءتىپتى بالالار دا تۇگەل ماسكۇنەم بولىپ كەتەتىن سياقتى! -كۇلسىناي وسىنى دۇپ-دۇرىس سويلەي وتىرىپ تاعى دا قۇيدى اراقتى. بۇل جولى وزىنە دە باسا قۇيدى. - سىزگە قۇيىپ وتىرىپ ءوزىم تارتىنسام، تاعى دا بولماس!
- تارتىنۋعا نەگە بولماسىن، - دەپ جىميدىم مەن. ۇيالتىپ قويماي عانا ەپتى تويتارىس ايتقىم كەلدى. -ءوزىڭ تارتىنباساڭ، اراقكەش اياي ما، بۇل دا ايەلدەردىڭ اراق تۇزاعىنا باسىن وزدىگىنەن سۇعىپ الاتىن قاتەرلى جوسىنى. قوناق يەسى داستارقانعا اراق قويسا دا، ءوزى قۇيماسا قۇتىلىپ قالادى!
- ارەڭ قايتقان سىزگە.... وزىمنەن باسقا قۇيىپ ىشكىزەتىن ەشكىمىمىز قالمادى عوي! - كۇلسىناي شىنىنى كۇرسىنە قاعىستىرىپ جىبەرىپ، مەنىڭ ىشكەنىمدى كورگەن سوڭ، جۇتا سالدى. سۋ ىشكەندەي تىجىرىنىسسىز تامسانىپ قويىپ قانا جالعاستىردى ءسوزىن. - بۇل كەساپاتتىڭ ۋلاتىپ ماستاندىرۋدان سىرت، باسقا زيانى ءتىپتى كوپ ەكەن. باعاناعى مىنا ەسىرىگىمنىڭ «ەكى قىتايدى شىبىنشا قاقتىم» دەپ ماقتانعانى، ءوز ءىسى ەمەس، مەن ۇستاپ بەرگەن ۇرىلار بولاتىن. ول ۇرىلار كەلگەندە ءوزى توشالا تۇگىل ۇيدە دە ەمەس، كورشى ۇيگە بارىپ اراققا سىلەيىپ وتىرعان. مەنىڭ كوزىمشە كوپە-كورنەۋ باتىرلىعىم دەپ ماقتانۋدان تيتتەي شىمىرىكپەيدى. سوندايىنىڭ ءبارىن تىڭداپ، مەن دە شىداي المايتىن بولىپ بارامىن! ادامدى ماقتانشاق، بوسپە، قىرت، سۋايت وتىرىكشى، ۋادەسىز... ماردىمسىز ادامعا اينالدىرىپ، ءتىپتى قايداعى ازعىندىقتىڭ ءبارىن اراق ءوزىنىڭ سىڭگەن جەرىنە الا كىرەتىن جاۋ ەكەن!
- ىپ-ىراس، اسا دۇرىس قورىتىندى! ءوزىڭ نەداۋىر-اق زەردەلى ەكەنسىڭ، قارىنداس! - شىنىلارعا اراقتى ءوزىم قۇيىپ، بۇل جولى ادەيىلەپ ۇسىنىپ ىشكىزدىم. - مىنا ەكەۋىنىڭ مىلجىڭىنان جاۋراپ، جۇدەپ قالىپ ەدىم، كۇلسىناي، وسى ۇيدە اڭگىمەلەسىپ، كوڭىل اشا وتىراتىن كىسىمدى ەندى تاپتىم عوي!
تاعى دا ساقىلداپ كۇلىپ جىبەرگەن كۇلسىناي، اۋزىن تاعى دا باسا قويىپ كۇبىرلەدى:
- مەنى قايىن اعامنىڭ قاتارىنا سۇلاتىپ، تاعى دا شىركىن-اي دەگىزگەلى وتىرسىز-اۋ دەيمىن!
ەكەۋمىز قاتارلاسا، قاتتى كۇلىپ جىبەرىپپىز. اعايىندى ەكەۋى ىڭىرسىپ، كەرىلە-سوزىلا ويانعاندا كۇلسىناي ەكى شىنىعا اپىل-قۇپىل اراق قۇيىپ جىبەرىپ، ءوزى ءبىرىن جۇتا سالا جونەلدى. مۇنىسىنا ەزۋ جيا الماي كۇلىپ وتىرعانىمدا، توقتاۋباي باسىن كوتەرىپ الدى:
- جالعىز نەگە كۇلىپ وتىرسىز ناعاشى؟
- مىنا اراق اعايىندى ەكەۋىڭنەن باسقا قۇتىرتا الاتىن ادامىن تابا الماي، كوز جاسىن مولتىلدەتىپ تۇرعانىنا كۇلىپ وتىرمىن!
- كەلىڭىز ناعاشى، مەن بار! - ءىنىسى ۇمتىلا كەلىپ وتىرا قالعاندا اعاسى زەكىپ قالدى:
- تاعى دا «ناعاشى» دەپ قالدىڭ با، ەسالاڭ نەمە!
- ە، ناعاشىم ەمەي كىم؟ - دەپ قارسى زەكىگەن ءىنىسىنىڭ ءسوزىن مەن دۇرىسقا شىعارا قويدىم:
- سەنىڭ عانا ناعاشىڭ با ەدىم، ارينە مۇنىڭ دا ناعاشىسىمىن!
- ياپىراۋ، وسى مەن جاڭا عانا ايتىپ اپ ۇيىقتاعان سياقتى ەدىم عوي؟ استاعىپىراللا، ءتۇس! تۇسىمدە ايتىپپىن! باسە، مەن ءوزىم ونشالىق ماس بولىپ كوكي سالاتىن جىرىق اۋىز جىگىت ەمەس ەدىم! مۇنداي ەسالاڭ ەسىرىككە ايتا سالاتىن جىندى دەيمىسىڭ! -دەپ باقتىباي كۇڭگىرلەي ۇمتىلدى اراققا. بوس تۇرعان شىنىسىن اۋزىنا اپارىپ جەل قابا وۋىپ كەپ جىبەردى. - ءۇي، ماعان قويماپسىڭ عوي! - ءىنىسىنىڭ الدىنا لاقتىرا سالدى شىنىسىن. لەزدە قۇيىلىپ الدىنا كەلىسىمەن جۇتىپ الىپ ءبىر لوقسىدى. -وسىندايدا تاپتىرمايتىن ءدارىسىڭ-اۋ، جارىقتىق!
كەلىنى ۇلكەن تاباق ەت كوتەرىپ كىرىپ، ورتامىزعا ادەپپەن عانا قويا، ءوتىندى:
- وسى ۋدى قويا تۇرىڭىزدارشى، اعا ەندى، قوناق ەت جەسىن! ءيىسى اراق ىشپەيتىن ادامنىڭ جۇرەگىن اينىتادى ەكەن! - دەگەنىندە جالت قارادىم. ەشتەڭە كورمەگەندەي، اقسۇر وڭىندە ەشقانداي بەلگى جوق. موپ-موماقان بولا قالۋىنا مەنىڭ كۇلكىم قىستاعاندا، ول تومسارا ءتۇستى...
قىستىڭ قىسقا كۇنى ماعان جىلداي كورىنىپ، ارەڭ باتىپ ەدى. اعايىندى ەكەۋى ءۇشىنشى رەت قىلجيىپ، ارينە سوڭعى رەتتە قۇسىپ قاتتىراق جىعىلىپ، سەمىز كەلىن ەكەۋمىز ەكىنشى رەت قاعىستىرىپ وتىرعان ىڭىردە يت ءۇردى.
- كەلدى، كەلدى، ازكەن كەلدى! - دەدى كۇلسىناي. -قۇداي-اي تىنىشتىق حابار اكەلسە ەكەن! اڭگىمەڭىزدى وتە قىسقارتىپ قويدىڭىز، اعا، سۇراپ تىڭدايتىن جەرىم ءالى كوپ! - جۇگىرە شىقتى سىرتقا. ازىكەن دەپ اتالعان بازارشى جىگىت اسىعا كىرىپ سالەم بەردى دە، قارقىلداپ كۇلدى:
- بالە، مىنا ەكەۋىنىڭ جاتىسىن قارا، ايتتىم عوي تىعىلۋعا شەبەر دەپ، و دۇنيەگە كەتىپ، ناعاشىمدى جالعىز قالدىرىپتى! جەڭەشە، شەكتەي الماعانبىسىڭ بۇگىن؟
- سىيلى قوناق وتىرعاندا... ەكەۋى بىرىككەن سوڭ بوي بەرۋشى مە ەدى! - دەگەن «جەڭەشە» جاۋابى تىڭداۋسىز قالدى دا، ازىكەن الدىما جۇگىنىپ وتىرا قالىپ، بايانداۋعا كىرىستى:
كەشە كەشتەگى تەلەفوننان حابارلانعان اۋداندىق ۇكىمەت اكىمنىڭ ءوزى جەڭىل ماشينامەن بۇگىنگى ساسكەدە جەتىپ كەلىپتى. اتى دولان ەكەن. «دولان اعانىڭ ءوزى كەلگەن بولسا، قازاق بالاسىن ەشكىمگە ناقاق جەگىزە قويماس!» دەپ قالعان جەڭەشەسىنە ازىكەن ءبىر قاراپ قويىپ، الدىمەن دولاننىڭ ءوزىن كوككە ۇشىرا ماقتاپ الدى.
ول، كىلەڭ قازاق حالقى ورىن تەپكەن وسى مالشارۋاشىلىق اۋدانىنا اكىم بولىپ تاعايىندالىسىمەن-اق، ەرەجە-پرينتسيپشىلدىگىمەن اۋداندىق پارتكومعا دا ىقپالىن وتكىزىپ العان وتكىر قابىلەتتى ازامات ەكەن. مالشى حالىقتىڭ تۇرمىس ەرەكشەلىگى مەن حال-جايىنا جەتىكتىگى ارقىلى ءوز حالقىنىڭ تۇرمىس كۇيىن وڭالتۋعا الدىمەن كۇشەپتى. تاپتىق كۇرەس، «ستيل تۇزەتۋ»، «زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋ» مەن «حالىق كوممۋناسى» اتالعان «جەتى اعايىندى» اسىرەسە سولشىلدىق اشارشىلىققا باسقا اۋدانداردان ەرەكشە جايلاتىپ، قىرعىنداپ تاستاعان اۋداندى ساقتاپ قالۋ قيامەتتەن دە قيىن ەدى. (سول شاقتا ىنتىقباي مارقۇمنىڭ تومەنگە ءتۇسىپ، وسى اۋداننان كورگەندەرىنە شىداماي، جىندانىپ قايتقانى وقۋشىلاردىڭ ەسىندە شىعار.) ءورشىل، اسا جىگەرلى جاس دولان قايىسپاي كوتەرۋگە تىرىسىپتى وسى ءزىل اۋىرتپالىقتى.
«كوممۋنا مالىنىڭ ەتىن جەمەي، ءسۇتىن ىشپەي باعىپ ءوسىرۋ» دەيتىن مىزعىماس پرينتسيپىنە قارسى ەرەجە كوتەرىپتى الدىمەن: «مالدى ءوسىرۋ ءۇشىن مالشىنىڭ ءوزى شەكتەلمەي، ەت جەپ، ءسۇت ءىشۋى قاجەت. ولاي بولاتىنى، مالدى مالشىنىڭ جىلىگى، كۇش-قۋاتى عانا قورعاپ وسىرە الادى. عاسىرلار بويى تالاي اپات، تالاي جۇت، سان مىڭ قاسقىر جەپ قىرىپ، ازايتا الماي كەلگەن مال تۇقىمى وسى، جەمەي-ىشپەي كوبەيتەمىز دەپ سوڭىنداعى مالشىلاردىڭ وزدەرىنىڭ اۋزىن كەپتىرگەنىمىزدە تاۋسىلىپ بارا جاتقانى قالاي؟ دەمەك، مال دەگەن جەمەۋ-ىشپەۋ ارقىلى ەمەس، پايداسىن كورىپ، ءىشىپ-جەۋ ارقىلى وسەدى!» دولان وسى داۋىن كوتەرە ءجۇرىپ، بيجىنگە دەيىن ايتىسىپ بارىپ قايتىپتى. سودان-اق «پارتياعا قارسى، توڭكەرىسكە قارسى، سوتسياليزمگە قارسى ەلەمەنت» اتالىپ، سوتسياليستىك تاربيە ناۋقانىندا سوعىلعان دولان «مادەنيەت توڭكەرىسىندە» قىزىل قورعاۋشىلاردىڭ نايزاسىنا ءار كۇنى ءىلىنىپ، بايلانىپ، اسپاققا اسىلا بەرىپتى. دەنەسىنەن ساۋ جەر قالماي مىلجالانىپ جاتقانىندا دا وسى پىكىرىنەن قايتپاي، ايتىسا بەرگەن ەكەن. ونىڭ كورگەن سوققىسىنان ايەلى جىندانىپ كەتىپتى.
ال، حالقى دولاننىڭ پىكىرىن ەستىگەن سوڭ ۇكىمەت شەكتەۋىنە شەكتەلە قويماي، باعىپ جۇرگەن قالدىق مالدارىنان ۇرداپ-جىرداپ جەي بەرۋ ارقىلى اشارشىلىقتان قۇتىلىپ، قۋاتتانعان كەزدە مال دا قۋاتتانىپ، قايتا ءوربىپ، قاۋىرت كوبەيە باستاعان ەكەن. دولاننىڭ موينىنداعى ارقان سول شاقتا عانا الىنىپ، اكىمدىك قىزمەتىنە قايتا ورنالاستىرىلىپتى.
بىراق قازىر قابىلەتىن پايدالانۋ ءۇشىن عانا اتى اكىم اتالعانىمەن، زاتى اكىمدىك قۇقىقتان ءالى دە الىستاۋ كورىنەدى.
ۇتىداعى وسى ۇستالعان قاراقشى ماسەلەسىن تەكسەرۋگە جەڭىل ماشينامەن ءوزىن باقىلايتىن حانزۋ حاتشىسىن عانا ەرتىپ كەلىپتى دولان. ساقشى مەكەمەسىنە وزدەرىنىڭ ەشقايسىسىنىڭ ارىزىن تىڭداماي، سۋىق قاباقپەن كىرگەنىنە قاراپ، ارىزشىلار دولاننىڭ وسى قۇقىقسىزدىعى جونىنەن كۇماندانعان ەكەن. «ەسىل ازامات قورىققانىنان قۋىرشاق بولىپ قالعان-اۋ، جاۋعا ءوزىمىزدى جىعىپ ايىپتاپ كەتەر مە ەكەن!» دەگەن كۇدىك كەۋلەي باستاپتى.
اكىم وتىرعان تۇستاعى كەڭسە تەرەزەسىنىڭ سىرتىنان تىڭداعان ازىكەن، باستابىندا ونىڭ ساقشىلارمەن نەداۋىر ۇزاق سويلەسكەن سوزىنەن دە ەشتەڭە ۇعا الماي قالعان ەكەن. «مەنىڭ سۇراۋىمدى دا، بۇلاردىڭ جاۋابىن دا قالدىرماي جاز!» دەپ حاتشىسىنا بۇيىرعان اكىمنىڭ داۋىسى بىرتە-بىرتە ورلەگەندە عانا ۇعىلا باستاپتى ازىكەنگە.
«ول قاراقاسقا اتتىڭ شەت ەل شپيونى ەكەندىگىنە جان مىلتىعىنان باسقا فاكتتەرىڭ بار ما؟» -ساقشى باستىعىنىڭ جاۋابى وتە اقىرىن ايتىلىپ، ازىكەنگە ەستىلمەي قالىپتى. -«ال ونىڭ مىلتىعىنداي جانمىلتىق، ءبىزدىڭ شولعىنشىلار مەن جاسىرىن تەكسەرىپ كورۋگە شىققان زاڭ كادرلارىمىزدا جوقپا ەدى؟» «ءۇي، حالىققا نە ىسپەن جۇرگەنىن، قايدا باراتىندىعىن جاريالاماي، قونىپ-تۇستەنىپ قانا كەتە بەرەتىن كادر مەن شولعىنشى از با؟ وسى وزدەرىڭ كەيبىر قۇپيالى، كۇدىكتى ءىس تۋرالى جۇرگەن جەرلەرىڭە جار سالىپ ايقايلاپ ءجۇرۋشى مە ەدىڭدەر؟» «نە دەيسىڭ بۇعان؟.. جاۋاپ بەر!» «سول قاراقاسقا اتتى، مىلتىقتى ادام ەگەر شەت ەل شپيونى بولسا، وزىنە جاۋ ەل حالقىنىڭ ۇرى-قاراقشىلارىن ۇستاسىپ، مەن - مىلتىعى دا بار بەيتانىسپىن دەگەندەي جانمىلتىعىن اتىپ، ءوزىن اشكەرەلەي جۇرە مە؟» «كۋليدەن شىعىپ، قولعا تۇسسە دە، قارسىلاسقان قۇرالدى قاراقشىلاردى جەرلىك مالشى قازاقتاردىڭ ۇرۋىنان شەكتەيتىن قانداي مەيىرىمدى-قايىرىمدى شپيون ول؟ شۋجۇڭجۋي شپيوندارىن وسىنداي ادامشىل، حالىقشىل دەپ ويلايتىن قانداي ساقشىسىڭ ءوزىڭ؟ جاۋاپ بەر!» «ەي ماقۇلىق، سول قاراقاسقا اتتى شپيون بولسا، ءتىپتى ءوز ىشىمىزدەن شىققان كەرى توڭكەرىسشى بولسا دا، «مىنالاردى ۇرماي-سوقپاي ايداپ اپارىپ، ۇتى ساقشىسىنا تاپسىرىپ بەرىڭدەر» دەي مە؟.. ءبىزدىڭ ساقشىلىق ورىندارىمىزدى سونشالىق قۇرمەت تۇتاتىن قانداي شپيون، قانداي كەرى توڭكەرىسشى ول؟»
دولان وسى سۇراۋلارىنا ساقشىدان جىلىگى تاتىر جاۋاپ الا الماعان سوڭ، قاراقشىلاردىڭ وزدەرىنەن جاۋاپ الۋعا شاقىرتقان ەكەن. ساقشى بولىمشەسىنىڭ باستىقتارى ول قانقۇيلىلاردى توبىمەن ەكى ساعات قانا قاماپ، كەشە كەشتە قاراڭعى تۇسىسىمەن قويا بەرىپتى. «جاراقاتتارى اۋىر بولىپ، قاقساي بەرگەندىكتەن اباقتىمىزدا ءولىپ قالماسىن دەپ قويا بەردىك» دەگەن عانا سىلتاۋلارى بار. «ەندى ۇرلىق قىلىپ قولعا تۇسسەك، اتىپ تاستاۋلارىڭىزعا دا رازىمىز» دەگەن جالپىلىق ءتىلحات جازدىرىپ الىپ قالعان ەكەن. ول قاعازعا قويىلعان ون التى قاراقشىنىڭ قولدارى دا، ادىرىستەرى تۇگىل اتى-جوندەرى دە بەلگىسىز.
- ۇكىمەتكە مالىمدەپ نۇسقاۋ سۇراماي، زاڭ ورىندارىنا كورسەتپەي، قاراقشىلارعا ءوز بەتتەرىڭمەن كەشىرىم جاريالاپ، قۇتقارىپ جىبەرۋگە دەيىن جەتتىڭدەر مە ەندى؟ - دولاننىڭ داۋىسى، بولىمشە ساقشىسىنىڭ وسى باسسىزدىقتارىن ەستىگەن سوڭ ءتىپتى ورلەپتى. - مۇنى ىستەگەن قايسىنىڭ؟.. جاز، انىقتاپ جاز! بۇل، تۇپ-تۋرا زور حانزۋشىلدىق قىلمىس! «ەي، سەن تۇر ورنىڭنان! جاۋاپ بەر! قانشالىق جاپا-ماشاقاتپەن ۇستاپ اكەلىپ بەرگەن جەرلىك حالىق نە بوپ قالدى سەنىڭ الدىڭدا؟ اۋدان بويىنشا وسىنداي قاراقشىلاردىڭ بۇلاپ-توناۋىنان قىس ىشىندە اش-جالاڭاش شۋلاپ قالعان حالىق از با؟ وزدەرىڭ قۇرالدى ساقشى بولىپ تۇرىپ، حالىقتى قورعاپ، بۇرىنعى تونالعان نارسەلەرىن تاۋىپ بەرۋدىڭ ورنىنا، تاعى دا توناي ءتۇس دەگەندەي تەكسەرتپەي قويا بەرۋلەرىڭ كىم ىستەيتىن ءىس؟» «ەي، وزدەرىڭ سولارمەن ورتاقتاسقان قاراقشى بولىپ قالعاننان ساۋسىڭدار ما؟ ەگەر سولارمەن بۇرىننان تەڭشەرىك ەمەس بولساڭدار، دەرەۋ تاپ، ءبىرىن دە قالدىرماي دەرەۋ جيىپ اكەلىپ، اۋداندىق تەكسەرۋ كوميتەتىنە تاپسىرىپ بەرەسىڭدەر! ەگەر تاۋىپ بەرمەسەڭدەر، تەكسەرۋ كوميتەتى وزدەرىڭدى سول قاراقشىلاردىڭ ورنىنا قولعا الىپ، سوتقا تاپسىرۋعا قاقىلى، ۇقتىڭدار ما؟ توقتاڭدار، مىنا جاۋاپتارىڭدى وقىپ كورىپ، قول قويىڭدار الدىمەن!»
وسىدان سوڭ دولان اۋداندىق باقىلاۋ كوميتەتى مەن ساقشى مەكەمەسىنە تەلەفون بەرىپ، قاشقان قاراقشىلاردى بارلىق رايون، اۋىلدارعا حابارلاپ قويۋدى تاپسىرىپتى. ۇتىدا تۇراتىن گارنيزوننىڭ ساياسي كوميسسارىمەن تەلەفوندا سويلەسىپتى سونسوڭ:
- مەن، تولى اۋدانىنىڭ شانجاڭى - دولان. قازىر ۇتى ساقشىسىندا وتىرمىن. كوميسسار جولداس، سىزدەن كومەك سۇرايتىن ەكى ءتۇرلى ءىس تۋىلىپ قالدى. ءبىرىنشى، شەكارا سىزىعىنان بەرگى بارلىق كۇزەت ورىندارىڭىزدان جاقىن ارادا وتكەن-كەتكەن كۇدىكتى ءىز بولسا، سۇراستىرىپ بەرسەڭىز!... ا...ا...ا. دەمەك، قازىر تىنىش بولعانى عوي؟.. ولاي بولسا، ەكىنشى ءوتىنىشىمدى ايتايىن، وسى رايوننىڭ شەتىندەگى مالشى اۋىلداردى الدىڭعى كۇنى تۇندە ون التى ادامنان قۇرالعان بۇلاڭشى توبىن سوعىسپەن ۇستاپ، وسى ساقشى بولىمشەسىنە اكەلىپ تاپسىرىپ بەرگەن ەكەن. بۇلار زاڭ ورىندارىنان جاسىرىپ، وتكەن تۇندە قويا بەرىپتى. حالىقتىڭ، گۇڭشە اتىرەتتەرىمىزدىڭ مۇنداي بۇلاڭشىلاردان قانشالىق تونالىپ جاتقاندىعىنان ارينە حابارىڭىز بولسا كەرەك. بۇلاردى قاتال تەرگەپ، قىلمىستارىن انىقتاۋ، ءبىزدىڭ قازىر حالىق الدىنداعى ەڭ زور جاۋاپكەرشىلىگى بار بورىشىمىز. قايتا ۇستاپ اكەلۋگە ادام شىعارماقپىز. كومەكتەسىپ ىزدەسۋگە ءبىر زۆود اتتى اسكەر بوساتىپ بەرسەڭىز!.. اببالە، جەتىپ قالار، راحمەت!.. «حالىق ءۇشىن قىزمەت ىستەلىك!» ساۋ بولىڭىز!» دەپ تەلەفون تۇتقاسىن قويا سالعان دولان، ساقشى بولىمشەسىنىڭ باستىقتارىن قۋزاي جونەلىپتى. - «قول قويىپ بولدىڭدار ما؟.. گارنيزون ءبىر زۆود اتتى اسكەر كومەك بەرەدى. ءبولىنىپ، تۇس-تۇستان ىزدەپ، مىنا ءتىزىم بويىنشا ءبىرىن قالدىرماي تاباسىڭدار! تاعى ءبىر ەسكەرتىپ قويايىن، قاراقشىلاردى تۇگەل تاۋىپ، تولىعا جەتكىزىپ بەرمەسەڭدەر، وزدەرىڭ سوتتالاسىڭدار!... ەي، ۋاليبەك قايدا؟ دەرەۋ بوسات، مۇندا كىرسىن! قوي قىرىپ جۇرگەن قاسقىرلارعا ۇرمەي، قويشىنىڭ ءوزىن قاباتىن يت تە جوق شىعار، سولاي ما؟ سەن ەكەۋىڭ قايدان شىققان ازعىنسىڭدار؟»
ساقشىلار بۇرسەڭ قاعىپ شىعىسىمەن ۋاليبەك بوساتىلىپ، دولاننىڭ الدىنا كىرىپتى. ونىڭ قولىن اكىم قوس قولداپ ۇستاپ سىلكىلەپ امانداسىپ وتىرعىزىپتى دا، الدىڭعى تۇندە قاراقشى ۇستاۋعا قىزمەت كورسەتكەن سەرىكتەرىن سۇراپ تىزىمدەپتى.
«جارايسىڭ، باتىر ءدۇيجاڭ! توناۋشىلاردى تىيۋ ءۇشىن بەرىلەتىن اۋداندىق ءبىرىنشى سىيلىق سەندەردىكى بولادى. بۇل قاراقشىلاردان قولعا تۇسىرگەن بارلىق قۇرالدى وزدەرىڭە الىپ بەرەمىن. بالالارعا ۇستاتپاي، مىقتى ساقتاڭدار! مۇنداي ساقشىعا تاپسىرىپ بەرۋلەرىڭ دە قاتە بولىپتى! ال، اۋىلىڭنىڭ وسىندا بار ازاماتتارىن تۇگەل شاقىرىپ كىرگىز، بۇل قىزمەتتەرىڭنىڭ قانشالىق ماڭىزى بارىن ۇقتىرايىن!»
ۋاليبەك جۇگىرە شىعىپ ايقايلاپ، قاراقشىلاردى ايداسىپ كەلگەن سەرىكتەرىن تۇگەل شاقىرىپ كىرگىزىپتى. ولارمەن اسا باسەڭ سويلەسكەن دولاننىڭ ءسوزىن ازىكەن سىرتتان تاعى دا ەستي الماي قالعان ەكەن. جاۋ تۇسىرگەندەردىڭ جامىراسا شىعىپ، قۋانا داڭعىرلاسقاندارىنان ۇعىپتى ءسوز ءتۇيىنىن. بۇگىننەن ءۇش كۇن ءوتىپ، ءتورتىنشى كۇنى كەشكە شەيىن تولىداعى اۋداندىق ۇكىمەت مەكەمەسىنە جينالاتىن بولىپ شىعىپتى. بەسىنشى كۇنى كلۋب زالىندا حالىق جينالىسى اشىلادى ەكەن دە قاراقشىلاردان قورعانۋدىڭ ۇلگىسى رەتىندە ۋاليبەك باس سەگىز ادامنىڭ سايلانۋ ءراسىمى وتكىزىلەتىن بولىپتى.
دولان اكىم قاراقشىلاردان الىنعان قۇرالداردى ۋاليبەككە ساناتىپ وتكىزىپ بەرىسىمەن حاتشىسىن ەرتىپ، جەڭىل ماشيناسىنا قايتا كىرگەندە كەشەگى جاۋىنگەر ەكى قاريا العىستى ۇران كوتەرگەن ەكەن. ۇتى بازارىنىڭ حالقى دۋ كوتەرىپ، بىرگە ۇرانداسىپتى.
«كوپ جاسا، دولانىمىز! توبەڭدەگى قارا بۇلتتان ءتۇيىر قالماي جوعالسىن!»
مۇنى ەستىگەن دولان كابينكادان باسىن شىعارىپ، قارق-قارق كۇلىپتى:
- مەنىڭ ەڭبەگىم ەمەس، العىستارىڭىزدى اناۋ باتىرلارىڭىزعا ايتىڭىزدار! ەڭ ۇلكەن تابىس پەن جەڭىس، حالىقتىڭ بەرەكە-بىرلىگىندە عانا! - دولان وسىنى ايتىپ ءجۇرىپ كەتىسىمەن ازىكەن اتىنا مىنە شاۋىپ، ءبىزدى حابارلاندىرۋعا اسىعىپتى.
- ال، ناعاشى، ەندى ءوزىمىز اقىلداسىپ الالىق! - ازىكەن كۇرسىنە توقتاتتى ءسوزىن. كۇلسىناي شاي قۇيىپ، قوناعى مەن بازارشىنىڭ الدىنا جاڭا ەت پەن باۋىرساقتى قاتار ءۇيدى دە جاڭا بوتەلكەدەن بىرەۋىن شىعاردى:
- توڭىپ كەلدىڭ عوي، ءبىراز اۋىز جىلىتار ىشەمىسىڭ؟ - دەپ كۇبىر ەتە تۇسكەندە، ازىكەن مىرس ەتە ءتۇسىپ، شىتىناي قاراپ قويدى جەڭەشەسىنە.
- «اۋىز جىلىتار» اتاپ، شەشەم مەن جەڭەشەم مىنا ەكەۋىن جىلىتا-جىلىتا ءجيدىتىپ جىبەردى، ناعاشى. سوندىقتان ىشپەيتىن بولعانمىن. سىزگە عانا قۇيىپ قويايىن! - دەپ قانا ماعان قۇيا باستاعاندا، ءىشىپ بولعانىمدى ايتىپ توقتاتىپ قويدىم.
- جارايسىڭ، بالام، وسى ءۇيدىڭ اقىل ايتارى دا، كوز-قۇلاعى دا ءوزىڭ بولىپ قالىپسىڭ. وركەنىڭ ءوسسىن!
كۇلسىناي ماعان جالتاق-جالتاق قاراپ الىپ سويلەدى:
- اعا، وسى ەكى ۇيدە سىزگە كومەكتەسە الارىمىز - وسى بالامىز عانا ەكەندىگىن ءتۇسىنىپ بولعان سياقتىسىز. وسىنداي وڭاشادا ءوزىڭىزدى انىقتاپ تانىستىرىپ قويسام قالاي؟ - دەپ سۇراعان رۇقساتىنا باس يزەي سالدىم. كۇلسىناي وتە باسەڭ ۇنمەن تانىستىردى مەنى. - ازىكەن، مىنا كىسى ءبىزدىڭ بيعابىل اعامىز ەكەن!
- باسە! - دەي سالا باسقا ءسوزدى توسپاي، تىزەمدى قوس قولىمەن قۇشاقتاپ الىپ، باس قويا امانداستى جاس جىگىت. كۇلسىناي تانىستىرۋىن جالعاستىردى.
- تارىمنان قايتقانىنا ءبىر جىل بولىپتى. بالا-شاعاسىن تابا الماي، ىلەدەگى قايىنبيكەسىنەن سۇراۋعا جاسىرىن كەتىپ بارادى ەكەن! - تانىستىرۋشىمنىڭ ءوزى جىلاپ جىبەرىپ، ازىكەندى قوسا جىلاتتى. ماس بولىپ جاتقان اكەلەرىنە قاراپ قويىپ سۇرادى ازىكەن:
- بيعادىل دەگەن كىسى ءسىزدىڭ ءىنىڭىز عوي، اعا، تارىمعا بارعانىڭىزدان سوڭ شەجياۋ[1] جىلدارى ودان حابار الىپ پا ەدىڭىز؟
- جوق! ونى كورىپ پە ەدىڭ ءوزىڭ؟
- كورگەنىم جوق، ەستىگەنمىن! - ازىكەننىڭ ءۇنى ءسال ىڭىرسي شىعىپ، كوز جاسىن پارلاتىپ جىبەردى دە، سىرتقا شىعا جونەلدى. - اتىمدى جايلاستىرىپ كەلەيىن! - دەگەنى ارەڭ ەستىلدى. مەن بيعادىلدىڭ تىرىلىگىنەن سەكەم الا قالدىم. ازىكەننىڭ كوز جاسىن تيىپ، الدەنەگە بەكي كىرگەنى بايقالدى.
- ال، ازىكەن، بيعادىلدى نە دەپ ەستىپ ەدىڭ، سويلەشى؟ 1962 جىلى قازاقستانعا ءوتىپ كەتپەپ پە ەكەن ول؟
- يە، كەيىن سويلەسەرمىز. الدىمەن ءسىزدىڭ مىنا سارى كيىم مەن قاراقاسقا ات ءجونىن اقىلداسىپ الايىقشى!
- مۇنى جاسىرۋ قيىن ەمەس، - دەدىم دە ارتىندا ءسوز بارىن بايقاپ، اسىعا جاۋاپ بەردىم. - اتتىڭ قاسقاسىن، ءدال ءوز دەنەسىنىڭ تۇگىندەي بوياۋمەن بوياي سالامىز. اشۋداس قوسىپ بوياساق، ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن وڭباۋى مۇمكىن. ال، سارى كيىم قورجىنعا كىرەدى دە، ورنىنا اكەڭنىڭ ءبىر كونە شاپانى مەن تىماعىن كيە سالامىن!
- اشۋداستان باسقاسىن مەن دە وسىلاي ويلاپ ەدىم. سوندا دا ساقشىلار مەن اسكەرلەردىڭ قاراقشى ىزدەۋى توقتاعانشا وسىندا جاسىرىنا تۇرۋىڭىز دۇرىس! ال، ءسىز، ءوزىڭىزدى اكە-شەشەمە اشىق تانىستىرىپ پا ەدىڭىز؟
- يە، ماعان، ورقاشارداعى ناعاشىمىز بولا تۇر! -دەپ ۇقتىرعان سول ەكەۋى. بىراق، اكەڭ وسىندا كەلىپ اراق ىشىسىمەن ىنىسىنە ايتىپ قويدى.
- سويتەدى بۇلار، اراق ىشكەن سوڭ-اق راديو بولىپ شىعا كەلەدى!
- بىراق، اعاڭ ءبىر ۇيىقتاپ ويانىسىمەن ۇمىتىپ، مەنى «ناعاشى» دەپ اتاي بەردى. اكەڭنىڭ «ساباقتاسىم» دەپ تاعى دا كويتىپ قويۋىنان ارەڭ ساقتاپ وتىرمىن!
- ءاي، اراق-اي! - دەپ كىجىندى بالاسى. - ءالى دە تىيا تۇرالىق، اراق توقتاسا بۇل ەكەۋىنىڭ راديو-تەلەفوندارى دا توقتار ەدى. بىراق، ءسىزدى كۇتۋ ءۇشىن قازىرشە ونى توقتاتۋعا بولماس!
- نەگە بولماسىن، مەن ەندى ىشپەيمىن!.. اكەڭ ەسىن جيعان سوڭ اراقتى مۇلدە قويۋىنا ءوزى ۇمىتپاستاي انت الىپ توقتاتۋىم مۇمكىن! - كۇلسىناي كۇلىمسىرەي يزەكتەدى بۇل سوزىمە.
ازىكەن وعان دەرەۋ اشۋداس تابۋدى تاپسىردى دا، ءوزى الا كەلگەن قارا بوياۋىن شىعاردى. اشۋداس كۇلسىنايدىڭ ءبىر قوبديىنان تابىلدى. قۇر مەن شىم شي توقۋ ءۇشىن ءجۇن بوياۋعا الدىرعان ەكەن. ءدال سول جەردە قاراقاسقا اتقا لايىقتى بوياۋدى جاساپ تا ۇلگەردىك. ءشوپ ماياسىنا ۇشەۋمىز بىرگە بارىپ، ات قاسقاسىن سول بوياۋمەن ءوشىرىپ قايتتىق. اسكەري پالتو مەن سارى مالاقايدى قورجىنعا تىعىپ، سول ءۇيدىڭ وزىنەن تابىلعان قازاقى كيىمدى كيىپ الا قويدىم.
- ال، سويلەشى، ازىكەن، مەنىڭ بيعادىلىم جونىنەن ەستىگەنىڭدى ىرىكپەي سويلەشى! - بۇلاي قىستاعانىمدا جاس جىگىتتىڭ اكەسىنە جالتاقتاي تۇسكەنى بايقالدى. ءوزىم تۇستاس ساباقتاسىمنىڭ ءسوز باستاپ ەستىرتۋى لايىق ەكەندىگىن كۇتىپ وتىرعان ءتارىزى بار.
- بيعادىل اعا اسقان ەر عوي... ول كىسىنىڭ اڭگىمەسى كوپ قوي. كەيىنىرەك اسىقپاي تىڭدارسىز، قادىرلى اعا، قانە تاماق ىشەلىكشى!.. اكەمدى وياتايىن با؟
- بۇل قازىر وياتقانىڭمەن دە ءتىرى بولىپ جارىتا قويماس! - دەپ قاتتى كۇرسىندىم.
- ولاي بولسا، جەڭەشە، قوناق بۇگىن سىزدىكى، كۇتىپ قۋزاساڭىزشى!
جەڭەشەسى سۋىڭقىراپ قالعان ەتتى ىستىق سورپامەن جىلىتقىلاپ، ەكى شىنىعا اراق قۇيدى. ءبىرىن مەنىڭ الدىما، ءبىرىن ازىكەننىڭ الدىنا قويىپ ەدى. جاڭا ءوسىپ كەلە جاتقان ادەمى مۇرتتى جىگىتتىڭ سۇرعىلت ءجۇزى قىزعىش تارتا قالدى. جۇگىنە قالىپ، ەڭ ۇلكەن يباسى مەن قولقاسىن بىلدىرە، جەڭەشەسىنىڭ وزىنە ۇسىندى:
- ىشپەۋگە انت ەتكەنىمدى بىلەسىڭ عوي، جەڭەشە، اناۋ ەكەۋىنەن سوڭعى ۇلكەنىمىز ءوزىڭىز!
بيعادىل جونىنەن تۋلاپ كەتكەن جۇرەگىمدى باسا تۇرۋ ءۇشىن اراققا قۇمارتا قالىپ ەدىم.
- ماقۇل، ماقۇل، قۋزاۋدى تالاپ ەتپەي ءوزىم-اق ىشەيىن! - دەي سالا شىنىنى العانىمدا كۇلسىناي دا الىپ قاعىستىردى. جۇتىپ سالىپ، شىنىنى بوتەلكەسىنە جاقىنداستىرا قويدىم. تاعى دا قۇيدى. تاعى دا قاعىپ سالدىم. ال، توكپەيمىسىڭ كوز جاس دەگەندى.
- اعا، اعا، سىزگە نە بولدى؟ - دەي تۇرەگەلدى ازىكەن. اكەسىمەن ايقاسا سۇلاپ جاتقان توقتاۋبايدى تابانىنان تەۋىپ-تەۋىپ قالدى.
- ءۇي-ءۇي، بايبىشە، نە بولدى، ۇرماشى، ۇرماشى! - باسىن كوتەرىپ الدى توقتاۋباي. باقتىباي ونىڭ داۋىسىنان ويانىپ، ىڭىرسي زەكىردى وعان:
- ءتۇ...سىڭنەن شوشىپ جاتىرسىڭ-اۋ، ىنجىق، ءا!... مەنى دە شوشىتقانىن قاراشى! - قايتا قور ەتە تۇسكەن اكەسىن ەكى يىعىنان ۇستاپ تىك كوتەرىپ الدى ازىكەن.
- ءۇي، كەمپىر، ءۇي، باسىم اۋىرىپ جاتىر. بۇيتكەنشە ۇستىمە اۋناي بەر، ونەرىڭدى تاڭ اتقان سوڭ كورەرمىن!
- اكە! - دەپ قاتتى داۋىستادى بالاسى. - تۇرساڭشى!
- ءاي، مىنا سايقالدىڭ بالانى قايراپ سالۋىن قاراشى ەندى! باسىم اۋىرىپ جاتىر، ازىكەن، كوزىم اشىلار ەمەس!
- ءجا، بالام، ەندى قۋزاماي-اق قوي ونى! - دەدىم مەن. - ۇلكەننىڭ ەستىرتۋى نە، كىشىنىڭ ەستىرتۋى نە، ءبارى ءبىر عوي، سويلەي بەر ءوزىڭ!
- اعا، ءسىز... ءسىز... بيعادىل اعا تۋرالى سەكەم الىپ... كۇماندانىپ قالدىڭىز با، قالاي؟ - دەگەن ازىكەنگە جالت قاراسام، كەڭ ماڭدايىنان تەر اعىتىلىپ تۇر ەكەن. ەندى قيناماي، سەزبەگەنسىپ سابىر ەتە تۇرۋىمنىڭ ءجون ەكەندىگىن تۇسىنە قويدىم. جىلاۋدان نە ونبەك!
- جوق، كۇماندانعانىم ەمەس، ەسىمە ءتۇسىپ، ساعىنعاندىعىمنان شىعار. ال، قويا تۇرالىق ونى، الاڭ بولما بالام، ساعان وتە رازىمىن! كەل قارىنداس، ەكەۋمىز ىشە تۇرالىق ەندى! ال، وزدەرىڭ دە تاماق ال!... الىڭدار، وسى تاباقتى تاۋىسالىق!
ەتتى جەپ بولىپ، باتا ىستەپ قول جۋدىم دا، سىرتقا شىقتىم. ازىكەن قاسىمنان ەكى ەلى قالماي بىرگە شىعىپ، بىرگە ءجۇردى. ىنىمنەن قامسىزسىنىپ سويلەسە بارىپ ات كورىپ قايتتىق. سىرىڭكە شاعىپ، ەندى قارا ات دەپ اتاۋعا بولاتىندىعىن بايقادىم. كۇلسىناي سالىپ قويعان ورىنعا كەلىپ ازىكەن ەكەۋمىز شەشىنىپ، جايلانىپ جاتتىق...
تۇنىمەن اۋناقشىپ، تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرىپ كەتىپ ەدىم. سوڭىمنان شىققان باقتىبايدى قولىنان تارتىپ اپارىپ، ءبىر قالتارىسقا جۇرەلەتتىم-دە، تەرگەي جونەلدىم:
- ءجا، ساباقتاس قاقپاس، بالالاردىڭ الدىندا بىلجىراي بەرمەي، ەندى سويلەشى، مىنا كەلىنىڭمەن قانداي بايلانىستا بولىپ ەدىڭ؟
- «بايلانىسى» نەسى، بۇل، ءارى شاكىرتىم، ءارى كەلىنىم مەنىڭ! استاعىپىراللا، استاعىپىراللا! كەلە سالىپ نە ايتىپ وتىرسىڭ ءوزىڭ؟ ءۇي-ءۇي، ادامزاتتىڭ ءسوزى ەمەس قوي مىناۋىڭ!
- كەشە ماس بولىپ ىنىڭمەن ايتىسىپ وتىرىپ كوكىگەنىڭدى بىلەمىسىڭ؟ تىڭداپ وتىرعان سول شاكىرت كەلىنىڭ كىرەرگە جەر تابا الماي قىسىلدى: «كەلىنىمنىڭ جايىن بىلەمىن عوي» دەمەدىڭ بە، جايىن قالاي بىلگەنسىڭ؟
- ويباي-اۋ، قاراباسقىر قۇداي-اۋ، سويدەدىم بە؟
- نە دەپ شاتقانىڭدى بىلمەيتىندەي ءوزىڭدى قارا باستى ما؟ «كەلىنىمنىڭ سەمىزدىگى بولماسا، جاپ-جاس قوي، شىركىن-اي!» دەگەنىڭ قانداي نامىسسىزدىڭ ايتاتىن ءسوزى؟ مۇنى ەستىپ كەلىنىڭ قۇلاعىن باسا جىلاپ جىبەرىپ، جۇگىرىپ شىعىپ كەتكەنىن دە كورمەدىڭ بە؟
- سويدەدىم بە تاعى دا؟
- مەن جالا جابام با ساعان، بەتىمنەن وت شىقتى سونى ەستىپ! بۇرىن ادام سياقتى، ار-ۇياتى بار ساباقتاس ەدىڭ، قارتايعاندا نە بوپ كەتكەنسىڭ؟... ادامشىلىقتان كەتىپسىڭ عوي ءبىر جولاتا!
باقتىبايدىڭ ىسىنگەن توپىراق سارى ءجۇزى بۇلكىلدەپ كەتتى. باسىنداعى مالاقايىن الىپ جەرگە ءبىر ۇردى دا، ىرشىپ تۇردى ورنىنان، سىرت ايلانىپ، ءوز بەتىن ءوزى شاپالاقتاپ-شاپالاقتاپ جىبەردى.
- ەندى يت ءىشسىن وسى اراقتى! ىشپەيتىن كەزىمدە-اق كورگە كىرىپ كەتكەنىم جاقسى ەكەن-اۋ! قۇداي-اۋ ەندى قايتتىم، قاي بەتىممەن كورىندىم بالالارعا!
- ءۇي، ىشسەڭ دە اقىل-ەسىڭدى، ار-نامىسىڭدى ساقتاپ ىشسەڭ بولماس پا ەدى!
- جوق، ەندى تاتپاي-اق ولەيىن، ابىرويىم قالپىندا تۇرعاندا-اق ولە سالسامشى!
- ەندى وكىنگەننەن نە پايدا، قان باسىمنان ولە سالعىڭ كەلىپ تۇر ما! بالالاردىڭ الدىندا كەشىرىم سۇراپ، انت بەرىپ، ولارعا سول انتىڭنان اۋماي كورىنەتىن بولۋدان باسقا ابىرويىڭدى قالپىنا كەلتىرەتىن جولىڭ قالمادى! سونى ىستەمەي، ولسەڭ دە ءبارى-ءبىر، ءىشىپ اپ كەلىنىنە كوڭىل جۇگىرتەتىن، ار-ۇياتسىز اراقكەش اتىڭمەن ولەسىڭ!
- ۇقتىم، ساباقتاس، ۇقتىم! ەندى قايتالاماشى مىنا ماسقارا ءسوزدى، ءجۇر، ۇيگە قايتالىق!
كۇلسىناي شاي جاساپ، ازىكەن ءبىزدى شاقىرۋعا ەندى شىققانىندا كىردىك ۇيگە. توقتاۋباي باسىن شىتپەن تاڭىپ، و دۇنيە مەن وسى دۇنيەنىڭ اراسىندا سالبىراپ وتىر ەكەن. الدىنا شاي قويىلىسىمەن الاقتاي قارادى اعاسىنا:
- اعا، قال قالاي؟ - وجىرايا قارادى اعاسى. -قايتارماسىن ىشپەسەك، مىنا اۋرۋدان جان قالار ەمەس! - دەپ كۇڭكىلدەگەنىندە اعاسى اقىرىپ قالدى:
- جانىڭنىڭ بارىندا قوي ەندى اراقتى! بۇگىننەن باستاپ، اراق لاعىناتتىڭ اتىن اتامايتىن بول ماعان! وسى تاپقان ابىرويىمىز دا باسىمىزدى جەي جازدادى! بالالار، مەنىڭ اراق ءىشىپ الىپ بىلجىراعان سوزدەرىمدى كەشىرىڭدەر! - باقتىباي، كەلىننىڭ تومەن قاراپ بەدىرەيە قالعانىنا قاراپ قويىپ جالعاستىردى ءسوزىن. -قازىرشە كەشىرە المايتىن جوندەرىڭ دە بار سياقتى عوي! مۇنان سوڭ اراق ىشسەم، يت ەكەن دەپ تانىڭدار! بارىڭنىڭ الدىڭدا انتىم وسى بولسىن، اينىسام، بەتىمە قارا كۇيە جاعىڭدار!.. اناۋ ۇيدەگى جالماۋىزعا شاما جەتەر مە ەكەن، بۇل، ازىكەننىڭ ەسىندە بولار، قۇداي تاعالا وعان دا تاۋپيق بەرسىن!
سوڭعى سوزىنە توقتاۋبايدان باسقامىز قارقىلداپ كۇلدىك.
- اكەم وسى ۋاعداسىندا تۇرسا، جەڭەشەم ەكەۋمىز، باسقاسىنان قورقا قويماسپىز! - دەپ ازىكەن جىمىڭداي ءتۇستى. - مىڭ شۇكىرشىلىك، اكەمنىڭ وسى انتى ەدى، مەنىڭ اڭسايتىنىم! تىلەگىمدى قۇداي كوكتەن بەردى مە، جەردەن بەردى مە! - ماعان قاراپ كۇرسىندى جىگىت...
سول شايدان سوڭ دارەت سىلتاۋىمەن سىرتقا جالعىز شىعىپ كەتىپ، قارى تاپتالعان جالعىز اياق جولمەن تالاي جەرگە ءجۇرىپ، كوز جاسىمدى وڭاشا توگىپ-توگىپ قايتتىم. بيعادىلدىڭ ءولىمى جونىندە سىپىرا ماسقا ايتپاي، ازىكەننىڭ ءوزى عانا ساقتاپ كەلگەن سىر بولسا، اكەسى مەن كۇلسىنايعا ايتىپ، ماعان ەستىرتۋ ءجونىن اقىلداسسىن دەگەن ويمەن جالعىز كەتكەنمىن. مولشەرىم تۋرا شىعىپتى. قايتىپ بارىپ، ۇيگە كىرىسىممەن باقتىباي بارىلداپ جىلاپ باس سالدى مەنى... كۇلسىناي دا، ازىكەن دە وكسىپ-ەڭىرەپ جىلاستى.
ولار ەستىرتۋ ءجونىن وڭاشا سىبىرلاسىپ جۇرگەندەرىندە توقتاۋباي اراق تاۋىپ ىشە قويعان كورىنەدى، ول ءتىپتى وكىردى:
- ءىنى دەگەن باۋىر عوي شىركىن، ونىڭ قادىرى ولگەندە بىلىنەدى عوي! - دەپ تۇرىپ جىلادى. ءبارى مەنى كوككە كوتەرە ماقتاي وتىرىپ كوڭىل ايتتى...
بيعادىل ازىكەننىڭ ەستۋىنشە «سوتسياليستىك تاربيە» ناۋقانىنىڭ الدىندا وقتان ءولىپتى. مەنىڭ ءبىر دۇسپانىمنىڭ (ازىكەن ونىڭ اتىن اتاي المادى، بىلمەسە كەرەك.) سىرتىمنان جاپقان جالاسىنا شىداي الماي، قاتتى كەك ساقتاپ كەلگەن ەكەن. مەنى ءولدى دەگەن ءبىرىنشى رەتكى راديو حابارىن ەستي سالا سول جالاقوردى ءوز ۇيىنەن باسىپ، باۋىزداپ كەتىپتى. ىزدەپ سوڭىنا ءتۇسىپ جۇرگەن قىزىل قورعاۋشىلارعا گرانات تاستاپ قيراتا قاشقانىندا سىرتىنان كوزدەپ اتىلعان وق ءتيىپ، ءدوربىلجىننىڭ شەتىنە شىعا ءولىپتى.
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، «ەككەنىڭ تىكەن بولسا، ورارىڭ بالاۋسا بولماس» دەيدى. مەنىڭ جالعىز ءىنىمنىڭ دە «ورمانى» سول بولعانى عوي. ونداي ءونىمسىز ءىستى قازىرشە قويا تۇرالىقشى. سىزدەردىڭ كوممۋنيزم جولىنداعى قاسيەتتى توڭكەرىستەرىڭىزگە تونگەن مەندەي قاتەرلى كەرى توڭكەرىسشى ەكى دۇنيەدە دە جوق. جەرىمىزدى گۇلدەندىرۋ ءۇشىن جىبەرگەن كوشپەندىلەرىڭىزدى شىمىرىكپەي قاراقشى اتاپ ۇستاتقانىم، جانىمىزدى گۇلدەندىرۋ ءۇشىن كوبەيتىپ جىبەرگەن اراقتارىڭىزدى ەكپىندەپ قابىلداۋشىلارعا تاستاتقانىم، وسى تاراۋدا ايقىن اشكەرەلەنىپ وتىر. مۇنداي ءىشتى-ءتىستى گۇلدەندىرۋشىلەر حالىققا ەندى قايدان تابىلار! شەكتەن بۇلاي اسقان مەندەي ورۋشى قاسكۇنەم قىلمىسكەرگە تيەتىن وقتى تەزدەتىپ سايلاماساڭىزدار، اراق زاۆودتارىڭىز كاسىپتەن توقتاپ، زور-زور قىرعىن قۇرالدار ساتىپ الاتىن اقشا تابا الماي قالاسىزدار عوي. كوكەيلەرىڭىزدەگى «قىتايشا كوممۋنيزم» الدىندا بۇدان زور قىلمىس بار ما؟!
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
[1] شەجياۋ (حانزۋشا قىسقارتىلعان اتاۋ) - سوتسياليستىك تاربيە.
