ءبىز بۇل كىتاپتى (وتەنيازوۆ س.ك. اتتيلا جانە ونىڭ الەم ادەبيەتىندەگى ورنى. ا.، قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2021. – 374 ب. عىلىمي رەداكتورى ف.ع.د. ج.ق. تۇيمەباەۆ. پىكىر جازعاندار: PhD دوكتورى م.م.ايماگانبەتوۆا، ف.ع.د.، پروفەسسور   ب.ح. حاسانوۆ) قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ  مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىنە 30 جىل تولۋىنا ارنالعان  ەرەكشە ەڭبەك دەپ قابىلدادىق. جالپى، Cامات وتەنيازوۆتىڭ ماقالاسى، الدە كىتابى جارىق كورسە – ونى بىلەتىن جۇرتتىڭ كوبى مىندەتتى تۇردە ىزدەپ ءجۇرىپ، تاۋىپ الىپ وقيتىن. سەبەبى ودان تەك تىڭ جاڭالىقتار كۇتەتىن-ءدى. ول اكادەميك الكەي مارعۇلاننىڭ شىن مانىندە وتە جاقسى كورگەن شاكىرتى بولدى، الەكەڭنىڭ جانىندا زەرتتەۋشىلىك قىزمەت اتقارعان سوڭعى ءتورت جىلدا ول شوقانتانۋدان بىرنەشە جاڭالىق اشىپ ۇلگەردى...

ول حالقىمىزدىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن زەرتتەۋدى سوناۋ ودەسسا ۋنيۆەرسيتەتىندە جۇرگەن كەزىنەن باستاعان-تىن، سونى ءالى كۇنگە دەيىن جالعاستىرىپ، ءومىر بويى جەمىستى ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. جاراتىلىسىنان قاراپايىم جانە ەڭبەكقور عالىم. ەشقاشان لاۋازىمدى قىزمەتكە قىزىقپاعان. تەك اكادەميك س.ز. زيمانوۆتىڭ شاقىرۋىمەن عانا ونىڭ ۋنيۆەرسيتەتىندە دەكان، پرورەكتور جانە ءبىرىنشى پرورەكتور قىزمەتتەرىن اتقارىپتى. كۋبانىڭ ەلشىلىگىندە كەڭەسشى جانە اۋدارماشى بولىپ ىستەدى. باسقا ۋاقىتتاردا عىلىمي زەرتتەۋشىلىكپەن شۇعىلدانىپ، پەداگوگيكالىق قىزمەت ىستەپ كەلەدى. قازاق جاستارىنا يسپان ءتىلىن وقىتۋعا بارلىق كۇش جىگەرىن جۇمساۋدا. ونى جاقسى بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا، ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا  بەلەڭ العان كەلەڭسىزدىك ورايىندا، قىزمەتكە قىزىقسا – سامات ساتىپ تا الا الار ەدى، بىراق ول عىلىمي شىعارماشىلىق ءۇشىن ەركىن ءجۇرۋدى قالادى...

ءداۋىرىمىزدىڭ باستاپقى عاسىرلارىنداعى ەۋروپالىق تايپالاردىڭ جاپپاي قوزعالىسى، حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋى جانە ولاردىڭ سەبەپ-سالدارى  جايىندا ءبىر كەزدەردە ءبىز مۇلدەم از بىلەتىنبىز. ەجەلگى تاۋاريح جايلى تىم جالپىلاما عانا پىكىردە ەدىك. ءسويتىپ جۇرگەندە ۇيقىلى-وياۋ سانامىزدى جاس عالىم سامات وتەنيازوۆ ءدۇر سىلكىندىردى، ول جۇرت كوزىنە 1981 جىلى جارقىراي ىلىنگەن-ءدى. (بۇل كەزدە ول اكادەميك مارعۇلاننىڭ جانىندا بولاتىن). ساماتتىڭ سول جىلى «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالىندا جاريالانعان ەدىل باتىر (اتتيلا) جايىنداعى ماقالاسى اسقان تانىمدىلىعىمەن، تۇيگەن ويىنىڭ توسىندىعىمەن جۇرتشىلىققا قاتتى اسەر ەتتى. 4-ءشى عاسىردىڭ ورتاسىنان وتە ەۋروپاعا شىعىستان تاسقىنداتا، كيمەلەي ەنگەن، الەم تاريحىنا حۋن (گۋن، عۇن) دەگەن اتپەن ەنگەن كوشپەندىلەردىڭ (قازاقتاردىڭ ارعى اتالارىنىڭ) بىرنەشە عاسىر بويى قۇرلىق تاريحىنا ەلەۋلى ىقپالىن تيگىزگەنىن ءبىلۋ قاتارداعى وقىرمان ءۇشىن وزىنە ۇلكەن دە ماڭىزدى جاڭالىق اشۋمەن پاراپار ەدى.

سودان بەرگى ونداعان جىلدار بويى سامات كوشەنۇلى بۇل تاقىرىپتى جان-جاقتى، تەرەڭ قاراستىرىپ، ءار كەزدە مەرزىمدى باسىلىمدار بەتتەرىندە وقىرماندى ىنتىقتىرا تۇسەتىن جاريالانىمدار جاساپ تۇردى. وسى عاسىردىڭ باسىندا «اتتيلا» اتتى ۇلكەن زەرتتەۋ ەڭبەگى جارىق كوردى. جاس ۇرپاققا ارناپ ورىس جانە قازاق تىلدەرىندە  تانىمدىق كىتاپ شىعاردى. بيىل، مىنە، قولىمىزعا «اتتيلا جانە ونىڭ الەم ادەبيەتىندەگى ورنى» اتتى مونوگرافياسى قولىمىزعا ءتيىپ وتىر.

ساماتتىڭ العاشقى كولەمدى ەڭبەگىنە جەتەكشىلىك جاساعان اكادەميك سالىق زيمانوۆ «اتتيلا تۋرالى جاڭا باسىلىم» اتتى ماقالاسىن 2010 جىلى باسۋعا ازىرلەنىپ، شىعۋدىڭ الدىندا تۇرعان وسى كىتاپقا ارناپ جازعان ەكەن (الايدا كىتاپ ءتۇرلى جاعدايعا بايلانىستى سودان ون جىل وتكەن سوڭ عانا جارىق كوردى).  اكادەميكتىڭ: «اۆتور حۋن تاريحى مەن اتتيلا تاريحى باسقا تۇركى حالىقتارى سياقتى قازاق ەلىنە دە ەرەكشە قاتىسى بار ەكەنىن جان-جاقتى كورسەتەدى»، –  دەۋى وقىرماننىڭ مونوگرافيامەن جاقىن تانىسۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرا تۇسەدى. ەڭبەكتى مۇقيات وقىپ، ماتىنگە قوسىمشا بەرىلگەن باي بەزەندىرمە ماتەريالمەن تانىسۋ بارىسىندا كوپتەگەن تىڭ مالىمەتكە قانىعادى. سالىق زيمانۇلى اتاپ كورسەتكەندەي، سامات وتەنيازوۆتىڭ بۇل جۇمىسىنىڭ «حۋندار مەن اتتيلا پروبلەمالارىن تۇگەل قامتىعان جانە قىسقا دا نۇسقا تۇرىندە بايانداعان انىقتامالىق»، كونە تاريحتى بىلۋگە قۇمارتۋشىلار ءۇشىن وتە پايدالى كىتاپ  ەكەنىنە كوزى زايىر جەتەدى.

شىنىندا دا كوشپەندى جاۋىنگەر حۋن تايپالارىنىڭ تاريحىن، حۋنداردىڭ ەڭ داڭقتى كوسەمى اتتيلانىڭ جاۋىنگەرلىك جولىن ارقاۋ ەتكەن  وسى كىتاپتىڭ مازمۇندى بوپ شىعۋى اۆتوردىڭ اتالمىش تاقىرىپتى، ءوز سوزىمەن ايتقاندا، «45 جىلدان اسا ۋاقىت زەرتتەي ءجۇرىپ زەردەلەگەن» تىنىمسىز ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولدى. ونىڭ «ەدىل باتىر تۋرالى» دەپ اتالعان بۇدان قىرىق جىل ىلگەرگى العاشقى ماقالاسى ەلۋىنشى جىلداردا ورىن العان سوۆەت ءداۋىرىنىڭ بەلگىلى دارەجەدەگى قىسىمى مەن شەكتەۋلەرىنە قاراماستان «حۋنداردىڭ ماتەريالدىق مۇراسىن ءومىر بويى» زەرتتەۋىن توقتاتپاعان الەمدىك دارەجەدەگى اسا ءىرى قازاق عالىمى، اكادەميك الكەي مارعۇلاننىڭ جول كورسەتۋىمەن، اقىل-كەڭەسىمەن جازىلعان ەدى.

الەكەڭنىڭ شاكىرتى رەتىندە زەردەلى تاريحشى بولىپ قالىپتاسقان سامات وتەنيازوۆ قولىمىزعا تيگەن اتالمىش مونوگرافياسىندا: «بۇكىل تۇركى حالىقتارى ءوزىنىڭ تاريحىن، ءتىلىن جانە مادەنيەتىنىڭ قاينار بۇلاعىن الاتىن حۋن يمپەرياسى تۋرالى ءا.ح. مارعۇلاننىڭ زەرتتەۋلەرىن، نەگىزىنەن، مىنانداي سالالارعا بولەمىز»، – دەي كەلە،  ءوزى ۇستاز تۇتقان ايگىلى عالىمنىڭ ىزدەنىستەرىن جۇيەلەپ كورسەتكەن ەكەن. اكادەميك الكەي مارعۇلان حۋنداردىڭ ساياسي تاريحىن، تۇرمىسى مەن سالت-ءداستۇرىن، زاڭناماسىن جانە جازالاۋ ءتارتىبىن، بىزگە جەتكەن اڭىز-ەرتەگىلەرى، قالا مادەنيەتى جانە ارحيتەكتۋراسىن، شەت ەلدەرمەن قارىم-قاتىناسىن، جازۋلارىن، ياعني ەپيگرافيكاسىن، ءتىلىن جانە ونىمەن تۇرك حالىقتارى تىلدەرىنىڭ ساباقتاستىعىن، سونداي-اق قولونەرىن (قارۋ-جاراقتارى مەن ويۋ-ورنەكتەرىن), زەرگەرلىك ونەرىن («پوليحروم ءستيلىن») جانە بەينەلەۋ ونەرىن جەكە-جەكە قاراستىردى  دەپ اتاپ ايتىپتى. ۇستازىنىڭ ەڭبەكتەرىمەن مۇقيات تانىسقان اۆتور ءوزىنىڭ وسى مونوگرافياسىندا جالپى عۇن (حۋن) جانە حۋنداردىڭ داڭقتى كوسەمى اتتيلا تاقىرىبىن الەم تاريحشىلارى مەن ونەر زەرتتەۋشىلەرى قالاي قاراستىرعانىن، بۇل ىسكە حريستياندىق كوزقاراستىڭ كەزىندە قانداي كەدەرگىلەر كەلتىرگەنىن جان-جاقتى اڭگىمەلەيدى.

اۆتور ەجەلگى تۇرك حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە ودەسسا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ، يسپان ءتىلى مەن ادەبيەتىنە ماماندانىپ جۇرگەن كەزىنەن قىزىعا باستاعان ەدى. اۋەلدە ودەسسا، كەيىننەن مادريد كىتاپحانالارىندا ماقساتتى زەرتتەۋمەن شۇعىلدانۋى جانە، ارينە، الماتىدا شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىندا ايگىلى عالىمداردىڭ جەتەكشىلىگىمەن ىرگەلى زەرتتەۋ جۇمىستارىنا قاتىسۋى ساماتتى بىلىكتى تاريح مامانى، بەلگىلى شوقانتانۋشى ەتىپ قالىپتاستىردى. ول ەجەلگى تۇركىلەر مادەنيەتىن تەرەڭ زەرتتەدى. قازاق تاريحىنا ءجىتى ءۇڭىلدى، ونىڭ بۇرمالاۋلى تۇستارىنا نازار اۋدارىپ، ءالى كۇنگە دەيىن ەۋروپالىق، رەسەيلىك كوزقاراستان ارىلا الماي كەلە جاتقان ارىپتەستەرىنە جاڭاشا ادىستەمە، تىڭ پايىممەن قارۋلانۋ  ۇلگىسىن كورسەتىپ ءجۇر. ال قازاق حالقىنىڭ ءتۇپ-تامىرى جۇرتشىلىق بۇگىندە ءتاپ-ءتاۋىر تانىپ  قالعان تۇرك قاعاناتتارىنان دا ارىرەككە،  ەجەلگى تۇركتەر داۋىرىنە تەرەڭدەپ كەتەتىنىن سامات كوشەنۇلى عىلىمي ىزدەنىستەرىنىڭ باستى باعىتى ەتكەن. ول عۇن مەن اتتيلا تاريحىنا قاتىستى  كولەمدى ءۇش زەرتتەۋ جازدى. وسى تاقىرىپتا جوعارى وقۋ ورىنى ستۋدەنتتەرىنە ارنالعان ەكى وقۋلىق شىعاردى.

تىلگە تيەك بولىپ تۇرعان ەڭبەگىندە سامات وتەنيازوۆ بۇل تاقىرىپتىڭ ادامزات تاريحىنداعى ورنى مەن ءرولى 18-ءشى عاسىردان باستاپ بىرجاقتىلىق سارىنى باسىم بولعانمەن، ءبىرشاما ءادىل زەرتتەلە باستاعانىن  ايتادى. دەگەنمەن 1856 جىلى پاريجدە ەكى توم بولىپ جارىق كورگەن «اتتيلا جانە ونىڭ ءىزباسارلارىنىڭ تاريحى»  دەپ اتالعان زەرتتەۋ اتتيلاتانۋ ماسەلەسى بويىنشا شىن مانىندە رەۆوليۋتسيا جاسادى دەيدى. زەرتتەۋدىڭ اۆتورى امادەي تيەرري ۇزاق جىلدارعى ىزدەنىسىنىڭ ناتيجەسىن: «اتتيلا ەسىمى ادامزات تاريحىنداعى ۇلى ادامدار ا. ماكەدونسكي مەن يۋ. تسەزار قاتارىنان ورىن الدى»، – دەگەن تۇجىرىممەن تۇيىندەپ، حريستيان ءدىنى اسەرىمەن حۋنداردى كۇيرەتكىشتەر، جاۋىزدار كەيپىندە كورسەتۋ ماقساتىمەن جازىلعان باسقا زەرتتەۋلەردىڭ ءبارىن جوققا شىعارعانىن، ءسويتىپ اتتيلا ەسىمىن ەۋروپالىق زەرتتەۋشىلەردىڭ سىڭارجاق ايىپتاۋلارىنان باتىل اراشالاپ العانىن اڭگىمەلەيدى.

وسى فرانتسۋز عالىمى ا. تيەرري ەڭبەكتەرى اسەرىمەن حۋندار تاقىرىبىمەن 19-شى عاسىردا رەسەيلىك تاريحشىلار دا شۇعىلدانا باستاعان-تىن. ەلەۋلى كىتاپتار (ماسەلەن، ا.ف. ۆەلتمان، «اتتيلا جانە رۋس»، 1858) شىعاردى. سوۆەت وكىمەتى كەزىندە دە ءىرى زەرتتەۋشىلەر ەڭبەك ەتتى. سول عالىمدار ىشىندە اسىرەسە ا.ن. بەرنشتام ەرەكشە اتالادى. ونىڭ «عۇندار تاريحى وچەركى» («وچەركي يستوري گۋننوۆ») اتتى كىتابى 1951 جىلى جارىققا شىقتى. عالىم، ارحەولوگ بەرنشتام وسى ىرگەلى جۇمىسىندا  الەمدە جارىق كورگەن ەڭبەكتەردىڭ ءبارىن ساراپتايدى. حۋنداردىڭ ادامزات تاريحىندا قالدىرعان جارقىن ءىزىن جان-جاقتى تالداپ، اشىپ كورسەتە كەلە: «...باتىسقا شەرۋلەتكەن عۇن جورىعىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك-تاريحي ءمانى وسىندا، اتتيلانىڭ دۇنيەجۇزىلىك-تاريحي ءرولى وسىندا» دەپ، ولاردىڭ جاسامپازدىعىن ءادىل اتاپ ايتادى ءام جوعارى باعالايدى.

الايدا ۇزاماي كوممۋنيستىك يدەولوگياعا مويىنسۇنعان عالىمداردىڭ بىرقاتارى بەرنشتام ەڭبەگىنە قارسى ماقالالار جازدى.  ولاردىڭ عالىمدى 4-ءشى، 5-ءشى عاسىرلارداعى ريم، ۆيزانتيا جازۋشىلارىنىڭ «شىنايى دەرەكتەرىن» پايدالانباي، «تاريحتى بۇرمالاۋشى تۇرىك ناسىلشىلدەرىنىڭ» جەتەگىندە كەتكەن «پانتيۋركيست» رەتىندە دە ايىپتاعانىن، ءباسپاسوز جاريالانىمدارى ماسكەۋدەگى ماتەريالدىق مادەنيەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي كەڭەسىندەگى  بىرجاقتى تالقىلاۋعا ۇلاسقانىن سامات كوشەنۇلى دالەلدى تۇردە اڭگىمەلەپ بەرەدى. سوۆەت وداعىنىڭ شوۆينيستىك يدەولوگياسى تۇرك حالىقتارىنىڭ مادەنيەتى مەن تاريحىنا قاتتى شۇيلىگىپ، كوزگە كورىنىپ تۇرعان مالىمەتتەردى كوپە-كورنەۋ جاسىردى، بار مۇمكىندىگىن ىسكە قوسىپ، كومپلەكستى تۇردە بۇرمالاپ، مۇقاتىپ وتىردى. بەرنشتامعا اۋىر ايىپ تاققانى سونشالىق، بەلگىلى عالىم، پروفەسسور  1953 جىلدان سوڭ لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىندە ءدارىس وقۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلدى. وسىنداي احۋال، ورتالىق عىلىمي مەكەمەنىڭ حۋندارعا، ولاردىڭ ەڭ اتاقتى جەتەكشىسى اتتيلاعا استىرتىن ىزعارمەن ءشۇيىلۋى قازاق عالىمدارىن دا شوشىتقان كورىنەدى.

كەزىندە باتىستاعى وزىق ويلى عالىم تيەرريدى شوقان ءۋاليحانوۆ قولداعان، ونى سوۆەتتىك داۋىردە الكەي مارعۇلان دا قوستاعان. بىراق الەكەڭ  عۇنداردىڭ ماتەريالدىق مۇراسىن زەرتتەپ جۇرگەنمەن، قالىپتاسقان جاعدايعا وراي  ساقتانعاندىقتان، اتتيلاعا تىكەلەي نازار اۋدارا المادى. وسىلاردى بايانداي كەلە، تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە، دەگەنمەن، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە اتتيلاتانۋدىڭ جاڭا كەزەڭى باستالعانىن وتەنيازوۆ ناقتى دالەلدەر مەن مىسالدار كەلتىرىپ ايتادى.

سامات وتەنيازوۆتىڭ جاڭا كەزەڭدە تۋعان «اتتيلا جانە ونىڭ الەم ادەبيەتىندەگى ورنى» اتتى الدىمىزداعى وسىناۋ  ۇلكەن كىتابى بەس بولىمنەن تۇرادى. العاشقى ءبولىم ەجەلگى كوشپەندى حۋنداردىڭ ورداسى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن بىرنەشە عاسىر بۇرىن قىتاي ەلىمەن كورشى بولعانىنان، بەلگىلى ءبىر مەرزىمدە ونى وزىنە باعىندىرىپ، ۇزاق ۋاقىت بويى سالىق تولەتىپ تۇرعانىنان باستالادى. ودان ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ 2-ءشى عاسىرىندا باتىس قازاقستاندا مەملەكەتتىك بىرلىك قۇرعانى، سودان سوڭ حۋن ورداسىنىڭ باتىسقا جىلجىعانى، 4-ءشى 5-ءشى عاسىردا قۋاتى ارتقانى، اسىرەسە  بيلىكتە اتتيلا بولعان 434–453 جىلدارى مۇلدەم كۇشەيگەنى كورسەتىلەدى. اتتيلانىڭ ريم يمپەرياسىن ىدىراتۋى، ونىڭ وداقتاسى بولعان گەرماندىقتاردى باعىندىرۋى، تاريحتا «حالىقتار ۇرىسى» دەپ اتالاتىن ايگىلى كاتالاۋن شايقاسىنىڭ شىندىعى، سوسىنعى، اتتيلا ومىردەن وتكەننەن كەيىنگى جاعدايلار كىتاپتا قىزىقتى باياندالادى. وسى جايتتەرگە تولىق توقتالا كەلە، حۋنداردىڭ ەۋروپاعا كەلۋى كەرەمەت جاعداي ورناتقانىن اشىپ كورسەتىپ، اۆتور «باتىس حۋندار ەۋروپادا وشپەس ءىز قالدىردى» دەپ قورىتادى.

ەكىنشى بولىمدە حۋن مادەنيەتى مەن ونەرىنىڭ ادامزات تاريحىندا الاتىن ورنى قاراستىرىلادى. اۆتور وردانىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن، حۋندار مەن تۇركى تىلدەرىنىڭ ساباقتاستىعىن، حۋن، قىپشاق، قازاق حالىقتارى اراسىن جالعاستىرىپ تۇرعان ەتنوگرافيالىق، مادەني جانە تۇرمىستىق سيپاتتاردى اشادى. بۇل رەتتە اكادەميك مارعۇلاننىڭ زەرتتەۋلەرىن تولىق تالدايدى. ءۇشىنشى بولىمدە حۋنداردىڭ جانە ولاردىڭ ۇرپاعى بوپ كەلەتىن ەجەلگى تۇركىلەردىڭ ەڭ كوپ قونىستانعان (شىعىس تۇركىستان، موڭعوليا، التاي، قازاقستان، ورتا ازيا)  جەرلەرىندەگى وبالاردان الىنعان زەرگەرلىك بۇيىمدار تاعدىرى، ءبىرىنشى پەتردىڭ ءسىبىر كوللەكتسياسى، ونىڭ تاريحى، 17-ءشى عاسىردان باستالعان ءسىبىر وبالارىن توناۋ تاريحى، قازاق جەرىندە سوۆەت زامانىندا جۇرگىزىلگەن  ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر ناتيجەلەرى باياندالادى.

كەلەسى بولىمدەر اتتيلاعا ارنالعان. بەسىنشى بولىمدە اتتيلانىڭ لاتىن، يسپان ادەبيەتتەرىندە، سكانديناۆيا حالىقتارىنىڭ، نەمىستىڭ باتىرلار جىرلارىندا قانداي ورىن العانىن، شىعىستىق باتىر بەينەسى ولاردا قالاي كورسەتىلگەنىن تاريحي شىڭدىقپەن سالىستىرا وتىرىپ قاراستىرادى. فرانتسۋز، نەمىس دراماتۋرگيالارىندا جاسالعان اتتيلا وبرازىن تالدايدى. نەمىس، يتاليان مۋزىكا ونەرىندە قالاي بەينەلەنگەنىن اڭگىمەلەيدى. اسىرەسە ايگىلى «ريگولەتتو»، «ترۋبادۋر»، «تراۆياتا»، «ايدا» سىندى وپەرالارىمەن ەسىمى الەمگە ءماشھۇر ۇلى كومپوزيتور دجۋزەپپە ۆەرديدىڭ 1846 جىلى ۆەنەتسيادا، سوۆەت زامانىندا بۋريات تەاترى ساحناسىندا قويىلعان «اتتيلا» وپەراسى جايىندا تانىمدى دا قىزىق تالداما جاسايدى. ۆەرديدىڭ «اتتيلاسىن» ەستون رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ 1981 جىلى ماسكەۋدە ۇلكەن تەاتر ساحناسىنا شىعارۋى جۇرتشىلىقتى سۇيسىندىرگەن ەلەۋلى مادەني وقيعا بولعانىن ايتادى. اعىلشىن، ورىس، قازاق ادەبيەتتەرىندەگى، فرانتسۋز، يسپان، يتاليان، تۇرك حالىقتارى بەينەلەۋ ونەرىندەگى  اتتيلا وبرازىنىڭ اشىلۋ جايىن اڭگىمەلەي وتىرىپ، اۆتور «سوڭعى جىلدارى قازاق ەلىندە حۋندار مەن اتتيلاعا تەك تاريح پەن ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرى عانا ەمەس، قىلقالام شەبەرلەرى دە كوڭىل بولە باستادى» دەيدى.  بۇل رەتتە تاشكەنتتە تۇراتىن قازاق سۋرەتشىسى ابدىمالىك بۇقارباەۆ جازعان «اتتيلا» پورترەتىن، الماتىلىق ارحيتەكتور، سۋرەتشى، ءمۇسىنشى ءامىرجان وماروۆتىڭ «قاينار» ۋنيۆەرسيتەتى تاپسىرماسىمەن سومداعان «اتتيلا» سكۋلپتۋراسىن سۇيسىنە اتايدى.

حۋن ورداسى تاريحىن جانە حۋنداردىڭ داڭقتى كوسەمى اتتيلانىڭ ءومىر جولىن زەرتتەۋشىلەردىڭ ەۋروپادا از بولماعانىن ايتا وتىرىپ، اۆتور بۇل تاقىرىپتى كىتاپتىڭ بەسىنشى بولىمىندە  تەرەڭ اشادى. ريم يمپەرياسى ءومىر ءسۇرىپ تۇرعان شاقتان جانە يمپەريا قۇلاعان 5-ءشى عاسىردان باستاپ ءتۇرلى دەرەكتەر جازىپ قالدىرعان 4-ءشى–8-ءشى عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن تاريحشىلاردى اتاي كەلىپ، 15-ءشى عاسىردان باستاپ ەۋروپادا اتتيلاتانۋ عىلىمى، ونىڭ ىشىندە ەكى ۇلكەن مەكتەپ – فرانتسۋز جانە نەمىس مەكتەپتەرى قالىپتاسقانىن اتاپ ايتادى، ولاردى ناقتى مىسالدارمەن  تۇسىندىرەدى. حريستيان دىنىندەگىلەردىڭ حۋندار تاريحىن ۇزاق ۋاقىت بويى بۇرمالاپ كەلگەنىنە شولۋ جاسايدى. ەۋروپا تورىندە ءادىل پاتشالىق قۇرعان، ادال ديپلومات بولعان اتتيلانى حريستيان تاريحشىلارى ءوز تاراپتارىنان ونى جاعىمسىز ەتىپ كورسەتۋدەن تانباعان ارەكەتتەرىن توقتاتقان ەمەس، بىراق «حريستيان الەمى قانشا ايىپتاسا دا، اتتيلانى الەم تاريحى مەن مادەنيەتىنەن الىپ تاستاي المادى. شىندىق جەڭدى»، – دەيدى اۆتور.

كىتابىنىڭ ەپيلوگى ورنىنا «اتتيلانىڭ ارمانى» دەپ بەرگەن قورىتىندى سوزىندە اتىشۋلى تاريحي كەيىپكەرى «دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋدى ارمانداعان بولاتىن» دەپ، بۇعان ونىڭ ريم قالاسىندا ءبىلىم الۋى، رەسپۋبليكالىق ءريمنىڭ ءىلىم-ءبىلىمى مەن ارحيتەكتۋراسىنىڭ قارىشتاپ دامىعانىن ءوز كوزىمەن كورۋى  سەبەپ بولعانىن ايتادى.

حۋن ورداسى ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى ۋارحۋن (ارعىن) قاعاناتى ەۋروپا جەرىندە ءۇش عاسىر ات ويناتقان ەكەن. ازيا جەرىندەگى حۋن ۇرپاقتارى تۇرك قاعاناتىن قۇرىپ، نىعايتتى، كۇشى، ۇستەمدىگى ەۋروپا جەرىندە دە كورىنىس بەرە باستادى. حازار، وسمان يمپەرياسى، جوشى ۇلىسى (ۇلىع ۇلىس، التىن وردا) ادامزات تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىردى. ال 15-ءشى عاسىردا حۋن ورداسىنىڭ تاعى ءبىر ۇرپاعى قازاق مەملەكەتى دۇنيەگە كەلدى. اتتيلا ارمانداعان دەموكراتيالىق مەملەكەتتى مىڭ جىلدان كەيىن بولسا دا قازاقتار قۇردى دەپ قورىتادى اۆتور. التىن وردانىڭ ارقاسىندا پايدا بولعان رەسەي يمپەرياسى كوپ جىلدار قاستاندىق جاساپ ءجۇرىپ قۇلاتقان قازاق حاندىعى «شىن مانىندە جاڭا زاماننىڭ ءىنجۋ-مارجانى»، «ناعىز دەموكراتيالى مەملەكەت» بولاتىن دەيدى.

سامات كوشەنۇلى بۇل تۇجىرىمىنا دالەل رەتىندە مەملەكەتتەگى حان بيلىگىنىڭ شەكتەۋلى بولعانىن، حاننىڭ سايلانبالى لاۋازىم ەكەنىن، ونى جالپى حالىق ەمەس، رۋباسىلار، بيلەر سايلاپ تۇرعانىن، مەملەكەتتى ءىس جۇزىندە بيلەر ينستيتۋتى باسقارعانىن، وعان حاننىڭ قاراجات، اسكەر جيناۋ، زاڭ شىعارۋ، قىلمىسكەردى جازالاۋ ماسەلەلەرىندە ارقاشان تاۋەلدى بولعانىن ايتادى. بۇل تاقىرىپقا ونىڭ كوپتەگەن تىڭ جاڭالىقتارى بار ماقالالارى جارىق كوردى. وسىلاردى،  ياعني ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ اسا كوكەيكەستى ماسەلەلەرىنە سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىن سارالاساق – وتەنيازوۆتىڭ عىلىمداعى ناعىز كۇرەسكەر، قوعام قايراتكەرى ەكەنىنە كوزىمىز جەتەدى. ونىڭ قازاق حاندىعىنا قاتىستى جارىققا شىعىپ جاتقان اسا قۇندى ماقالالارىن كەزىندە مارعۇلان دا، زيمانوۆ تا قولداعان ەكەن.

ەۋروپا تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرعان ازيالىق تۇرك اتتيلانىڭ ءوز زامانىندا ورىنداي الماي كەتكەن ارمانى وسىلاي قازاق ورداسىندا جۇزەگە استى. اۆتور وسىنداي قورىتىندى جاسايدى. اتتيلاعا قاتىستى قۇندى مالىمەتتەردى ساراپتاي وتىرىپ، حۋنداردىڭ مادەنيەتىن، ادەت-عۇرپىن، قارۋ-جاراعىن، قولدانعان ىدىس-اياعىن، ۇلتتىق تاعامدارىن قاراستىرا كەلە، ولاردى بۇگىنگى كۇنگى قازاق ەتنوگرافياسىمەن سالىستىرىپ، اۆتور كوپتەگەن ۇقساستىقتار مەن ساباقتاستىقتار تاپقانىن باياندايدى.

وسىناۋ ۇلكەن ەڭبەگىنىڭ قورىتىندىسىندا عالىم «...بابالارىمىزدىڭ تاريحىن داڭقى اسا بيىك بولسا دا ءالى كۇنگە دەيىن تاريحىن ەۋروپا فيلوسوفتارىنىڭ كوزقاراسىمەن وقىتىپ ءجۇرمىز»، – دەگەن قىنجىلىس بىلدىرەدى. نەگىزگى ويىن «حۋندار مەن ولاردىڭ قالىڭ ۇرپاقتارى – تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى ەۋروپا تاريحىندا اسا قوماقتى ورىن الاتىنىن ماقتانىشپەن ايتۋعا مىندەتتىمىز»، – دەپ تۇيەدى. راس ءسوز. قوڭسى وتىرىپ سولاقاي ساياساتشىلدانعان جاڭا زامانعى قاتەرلى بۇرمالاۋشىلارعا، الدەقاشان ۇمىت بولۋعا ءتيىس ۇلىدەرجاۆالىق سانادان ارىلماي،  قازاقتىڭ جەر-سۋىن «ورىس حالقىنىڭ سىيلىعى» دەگەن جالعان تۇجىرىمدى جالاۋلاتىپ، قۇددى ءبىر وزدەرى الەمدى جارىلقاۋشى بوپ كورىنۋگە تىرىساتىن اسىرەۇلتشىل، كوپشىلىككە تۇسىنىكتى قازىرگى تەرمينمەن ايتقاندا – كادىمگى شوۆينيستەرگە  قارسى قوياتىن تاريحي ءبىلىم وسى مونوگرافيادا دا تۇنىپ تۇر. ىزدەنىمپاز، ەڭبەكقور زەرتتەۋشى، تاماشا عالىم سامات وتەنيازوۆتىڭ «اتتيلاسىن» وقىعاندا ءبىز وسىنداي ويعا كەلدىك.  كىتاپتى كوپ تارالىممەن قايتا باستىرىپ، قالىڭ وقىرمانعا جەتكىزگەن ءجون بولار ەدى...

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، اتتيلادان باسقا ونىڭ قازاق حاندىعى  جانە ش.ش. ءۋاليحانوۆ تۋرالى قۇندى زەرتتەۋلەرى جارىققا شىقتى، سولاردىڭ بارشاسىنىڭ  اسا ماڭىزدى ەكەنىن تاعى دا ەسكە سالۋدى پارىزىمىز كورەمىز. س. وتەنيازوۆ حۋندار جانە اتتيلا تاريحىنا بايلانىستى  ۇش جىلعا ارنالعان عىلىمي زەرتتەۋ جوباسىن جاساپ، بىرنەشە رەت ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە ءوتىنىش بىلدىرگەن ەكەن. الايدا ازىرگە قولداۋ تاپپاعان كورىنەدى. اتالمىش جوبامەن جۇمىس ىستەۋ وسى تاقىرىپ اياسىندا كوپ ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ىزدەنىمپاز عالىم سامات كوشەنۇلى وتەنيازوۆكە سەنىپ تاپسىرىلار دەپ سەنەمىز.....

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

 Abai.kz