14 عاسىردىڭ باسىندا وزبەك حاننىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداۋىنا بايلانىستى جوشى ۇلىسىنداعى كوشپەندىلەر ءۇش توپقا بولىنگەنىن كورۋگە بولادى:

ءبىرىنشى توپ: وزبەكتەر، ولار يسلام ءدىنىن قابىلداعان كوشپەندىلەر بولىپ، كەيىن وزبەك، نوعاي، قازاق دەپ بولىنگەن.

ەكىنشى توپ: حريستيان ءدىنىن قابىلداپ، حريستيان تاتار، كازاك دەپ اتالعان.

ءۇشىنشى توپ: وزدەرىنىڭ دالالىق ءتاڭىر سەنىمىندە قالىپ قويعاندىقتان «قالماقتار» دەپ اتالعان.

ورىس دەرەكتەرى مەن ەۋروپا دەرەكتەرىندە، كارتالارىندا 15-17 عاسىرلاردا قازاق جەرى مەن سىبىردە قالماق دەگەن ەل كەزدەسىپ وتىرادى. بۇلار جوعارىدا ايتىلعان ويراتتار ەمەس ەدى. بۇلار جوشى ۇلىسى تاراۋىندا ايتىلعان قالماقتار، ياعني، جوشى ۇلىسىنداعى يسلامدى قابىلداماعان كوشپەندىلەر بولىپ، 14 عاسىردان باستاپ دەرەكتەردە اسىرەسە، «نوعايلى جىرلارىىندا» كوپ كەزدەسەدى.

«وراق-ماماي» جىرىنىڭ گەنەولوگيالىق سيپاتى باسىم، نەگىزگى كەيىپكەرلەرى مۇساحاننىڭ (1491-1502 جىلدارى جاساعان، ءاسىلى حان ەمەس بي) قاراۇلەك دەگەن بايبىشەسىنەن تۋعان وراق، ماماي باتىرلار.

قوزان دەگەن قالماق حانى بالا وراق پەن مامايدى ويناپ جۇرگەن جەرىنەن تۇتقىنداپ الىپ كەتەدى. قوزاندى شابۋعا كەلگەن حيۋا حانى بوزقۇلاننىڭ ءوزى قولعا ءتۇسىپ قالادى. قوزاننىڭ قاراحان ەسىمدى قىزى زىندانعا تاماق، كيىم، شام اپارىپ، تۇتقىندارعا كومەكتەسىپ تۇرادى. قوزان حان وراق، ماماي، بوزوعلانداردى بوساتىپ جىبەرگەنمەن، ولار قالماقتى قايتا شابۋعا ۋاعدالاسادى. ودان ءارى جىر مازمۇنى مۇسا حاننىڭ بالالارىن ىزدەۋ وقيعاسىنا جالعاسادى. 40 باتىر جولاي ەلىنە قايتىپ كەلە جاتقان وراق پەن مامايعا كەزدەسەدى. وراق باتىر قالماق ەلىن شابادى. ونىڭ بەلىنە ايداھار ورالىپ، سوڭىندا  قوزان مەن  وگىزحاندى ءولتىرىپ، ەلىنە امان-ەسەن ورالادى. جىردا كەزدەسەتىن قارلىعاشتىڭ زىنداندا بالاپانداۋى جاقسىلىقتىڭ سيمۆولى سانالسا، بەردەن شايىر مەن مامايدىڭ ايتىسى – ەتنوگرافيالىق ءداستۇر كورىنىسى. جىردىڭ كەيبىر نۇسقالارى بويىنشا وراقتان قاراساي، قازي دەگەن باتىرلار تۋعان، ال مامايدان ۇرپاق بولماعان. «وراق – ماماي» جىرىن ۆ.م. جيرمۋنسكي، ءا.قوڭىراتباەۆ، ءى.جۇماليەۆ، ت.ب. عالىمدار زەرتتەگەن.

«بۇرىنعى وتكەن زاماندا وراق، ماماي دەگەن بار ەكەن. ماماي حان ەكەن، وراق باتىر ەكەن، مامايدا بىردە-ءبىر بالا بولماعان. وراقتىڭ ەكى بالاسى بولعان اتتارى - قاراساي، قازي. وراقتىڭ كەزىندە قالماقتىڭ حانى تەمىر حان ەكەن. وراق باتىر تەمىرحاننىڭ جەتى اتاسىن ولتىرگەن ەكەن».(1) بۇل دەرەككە قاراعاندا قالماق دەگەن ءوز الدىنا ءبىر حانى بار، نوعاي سىندى 400-500 مىڭ حالىقپەن بارابار جەكە حاندىق ەكەنىن كورۋگە بولادى. ءتاڭىر سەنىمىدە قالعان قالماقتار مەن يسلامعا كىرگەن نوعايلار اراقاتىناسى ۇنەمى سوعىس كۇيىندە بولعان كورىنەدى. بۇعان 1405-1420 جىلدارداعى ەدىگە باستاعان اقساق تەمىرگە ارقا سۇيەگەن توپتىڭ ەدىل مەن جايىق ماڭىنداعى جۇرتتى زورلىقپەن يسلامعا كىرگىزۋىنەن باستالسا كەرەك. وراق-ماماي تاريحتا بولعان ادام ەكەنى بەلگىلى. 1502 جىلدارعا دەيىن ويراتتار قازاق دالاسىنا كىرە قويماعان، سوندىقتان بۇل قالماقتار ويراتتار ەمەس دەپ كەسىپ ايتا الامىز.

ەدىگە جىرىندا دا:

«توقتامىس دەگەن حان بولعان، ءوزى قاھارلىقتى حان ەدى.... سوندا ساتەمىر دەگەن ءبىر قالماق بار ەدى»، - دەيدى(2).

ابىلعازى: «تۇعىلىق تەمىر قالماق ەدى»، - دەيدى. بۇل سوزدەردەن قالماق دەگەن يسلام ءدىنىن قابىلداماعان كوشپەندىلەرگە قويىلعان لاقاپ ەكەنىن كورۋگە بولادى. ەدىگەدەن باستاپ قالماقتارمەن اراداعى جاۋگەرشىلىك 1580 جىلدارعا دەيىن، تۋرا 180 جىلعا سوزىلعان.

ەدىگە اتقا مىنگەندە،
قالماق دەگەن ەل ەدى،
حانقوجا دەگەن قالماق بار ەدى،
اعىباي دەگەن بالاسى بار ەدى،
توعالاي دەيتىن ەرى بار…
ەدىگە ەندى قارادى،
اللا دەپ ۇران سالادى،
ەكى ءجۇز كىسى قولمەنەن،
ەدىگە كىرىپ بارادى.
ەكى مىڭ كىسى قالماقپەن،
ەكى ءجۇز كىسى سالىستى، - دەگەن جولدار بار(3). ەدىگە ءتىپتى، ەرتەدە بولعان. ول 1390-1410 جىلدارى بۇكىل ەدىل-جايىقتاعى نوعايدى بيلەگەن تۇلعا، ال ونىڭ نوعاي دەپ اتالاتىن جۇرتتى يسلامعا كىرگىزگەنىن ايتتىق. سول ءۇشىن دە دىنگە كىرمەگەن كوشپەندى قالماقپەن اراداعى قاتىناس ۋشىققان كۇيدە بولعان. جىردا كەزدەسەتىن كىسى اتتارىنا قاراساق تا قالماقتار  كادىمگى تۇركى قازاقتىڭ كونە اتتارىنان كوپ پارقى جوق، نەگىزى نوعايمەن ءبىر ەل ەكەنى كورىنەدى.

نوعايلار يسلامعا كىرسە دە ءتاڭىر اتاۋىن تاستاماي، يسلامداعى اللامەن ءبىر دەپ ءتۇسىنىپ، قاتار قولدانعان. سونداي-اق، يسلام ءدىنى اۋليەلەرىنىڭ ارۋاعىنا دا سىيىنعان. بۇل تۇرعىدان ولاردى سۋفيزم جولىنداعىلار دەۋگە بولادى.

مىسالى ەدىگەنىڭ ۇلى نۇرادىن جىرىندا:

نوعايلىنىڭ ىشىندە،
شىنجىرلى تۇقىم از ەدى،
باتالى قۇل ارىماس،
باتاسىز قۇل جارىماس،
تارىعاتىن كۇن بولسا،
بابا تۇكتى شاشتى ءازيز،
ارعى اتاڭىز سول ەدى.
ءتاڭىرى وڭعارسا ساپاردى،
الىستا بولسا بارارمىز.
ءۇش كۇندىك جەردىڭ سىرتىندا،
جاتادى ەكەن قالماقتار،
الامىز ەندى مۇنى دەپ،
سورلى بولعان ەردى دەپ.
قازا ايداپ كەلدى دەپ،
شابىستى قالماق بۇل سالدى(4). بۇل جىردا ەدىگە باعىندىرا الماي كەتكەن قالماق پەن ونىڭ ۇلى نۇرادديننىڭدە سوعىسقانىن كورۋگە بولادى.

نوعايلى جىرلارىندا ۇنەمى قالماقتارمەن جەكپە-جەك الدىنداعى ءوزارا ءتىلى الىسۋلارعا قاراعاندا، نوعاي مەن قالماقتىڭ ءتىلى دە ءبىر دەۋگە بولادى. ويتكەنى قالماق تا، نوعايدا ءبىر ەل، ەكىگە ءبولىپ تۇرعان ءدىني سەنىم عانا.

مىسالى مۇسا حان جىرىندا:

سوندا قوسىم سويلەدى:
مەن قالماق دەگەن ەل دەدى،
اتامنىڭ اتى قوزان،
تارتتىرامىن نوعاي سازاڭدى
اكەم اتى حان قوزان،
توبەسى شوقتى قالماقتا
بەلگىلى ارتىق ەر ەدى(5)

وراق ماماي:

ماماي تۇرىپ سويلەدى،
بولسادا قالماق جان شىعار،
ولدا شەشەسىنەن تۋىلعاندا،
بالا بولعان جان شىعار(6).

وراقتىڭ ەكى ۇلى - قاراساي مەن قازي دا قالماققا قارسى كۇرەسكەن باتىرلار سانالادى. كەيىنگى «ەركوكشە»، «ەر قوساي» جىرلارىندا دا باستى جاۋلارى قالماقتار رەتىندە سۋرەتتەلەدى. وسىعان ۇقساس «قامبار»، «ەر تارعىن» جىرلارىندا دا باستى جاۋ قالماق. بۇل جىرلاردا سوناۋ توقتامىس پەن ەدىگە زامانىنان بەرى كوپ جىرلاردا كەزدەسەتىن ايگىلى تۇلعا ول - سىپىرا جىراۋ.

سىپىرا جىراۋ 120 جاستان اسقان ەكەن. بۇعان قاراعاندا بۇل جىرلاردا 1350-1450 جىلداردا بولعان وقيعالار ايتىلسا كەرەك. بىراق بۇل جىرلاردا كەزدەسەتىن كەمشىلىك - قالماق جۇرتى جامان وبرازدا سۋرەتتەلەدى. تەك قالماقتى جەڭگەن، قىرعان وقيعالار عانا ايتىلادى. بۇدان ءتىلى، سالتى، ءتىپتى رۋىنا دەيىن ءبىر حالىقتى ءدىني سەنىمگە بولا سونشاما جەك كورۋ جاتقاندىعىن كورۋگە بولادى. جىرلاردا از نوعاي كوپ قالماقتى قىرۋى بىلاي تۇرسىن، جالعىز تارعىن ءبىر ءوزى التى مىڭ قالماقتى قىرادى. بۇل ميفتىك اسىرەلەۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. ال اقيقاتىندا قالماق ەشقاشان نوعايدان جەڭىلە بەرەتىن ەل ەمەس قايتا جاۋىنگەر ەل بولعان.

سوندىقتان تاريحشىلار ءبىر نارسەنىڭ ارا جىگىن اشىپ العان دۇرىس، ول بولسا 1580 جىلداردان كەيىن تاتار اتالعان شىعىستىق موڭعولداردان جەڭىلىپ، قازاق دالاسىنا كىرگەن ءتورت ويراتتان بولەك، 14-17 عاسىرلاردا ەدىل مەن ەرتىس اراسىندا ءومىر سۇرگەن قالماق اتانعان كوشپەندىلەرىنىڭ بولعاندىعى. ولار يسلام ءدىنىن قابىلداماعان كوشپەندىلەر، ونى رەسەي جانە ەۋروپا دەرەكتەرى، ءىشىنارا تۇركى دەرەكتەرى دە راستايدى.

وسىنشاما كوپتەگەن كۋالىكتەر مەن XVII عاسىردىڭ تەك ءبىرىنشى جارتىسىندا دەشتى-قىپشاقتا ويرات-قالماقتار پايدا بولدى دەگەن ناقتى مالىمەتتەر XIV-XVI عاسىرلارداعى ويراتتاردان شىققان بۇگىنگى قالماقتار ءبىر ەمەستىگىنە كوز جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

كەستەدەگى 15 عاسىردىڭ ورتاسىندا ءابىلحايىردىڭ قالماققا جورىق جاساۋى ءدىني عازاۋات بولۋى مۇمكىن، بۇنىڭ ەسەسىنە 1456 جىلى ءابىلحايىر قالماقتارعا كومەكتەسكەن ويرات وزتەمىرمەن قالماقتىڭ بىرىككەن اسكەرىنەن ويسىراي جەڭىلىپ، ماسقارا بىتىمگە قول قويادى. بۇنىڭ سوڭى وزبەك اتانعان كوشپەندىلەردىڭ دالادان كەتىپ، ماۋەرانناحردى باسىپ الۋىنا الىپ كەلدى.

1580 جىلداردان كەيىن تاۋەكەل حان قالماقتاردى قازاق ورداسىنا قوسىپ العاننان كەيىن، ولارعا قاراتا يسلامداندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزەدى. قاشقارلىق ىسقاق قوجا يشان ارقىلى جۇزەگە اسىرادى.

«حازىرەت يشان جاراندارىمەن قىرعىز-قازاق ەلىنە كەلىپ، ول جەرلەردە سونشاما كەرەمەتتەر كورسەتتى: دۇعالارمەن ولىكتەرگە جان ءبىتىرىپ، اۋرۋلارعا شيپا بەرىپ، شولدەردەن بۇلاق اشىپ، بۇدتاردان كاليما-ي شاريف داۋىسىن كەلتىرىپ، سيرەكتە عاجايىپ ىستەر جاساپ، ون بۇدحانانى سىندىرىپ 180 مىڭ كاپىردى يمانعا كەلتىرۋ مۇمكىندىگىن الادى، تۋرا جولعا سالادى» (8).

قالماق ۇلىسىنىڭ ورنالاسۋ كارتاسى

تاريحشىلار اتالعان عىلىمي ماسەلەنى اسا قاراستىرعان جوق. 1967 جىلى ي.يا.زلاتكين: «قالماق اتاۋى XIV ع. ءبىرىنشى جارتىسىندا التىن وردانىڭ يسلامدانۋ پروتسەسىمەن بايلانىستى»، -  دەپ جازعان. ول بۇل تۇجىرىمدى قالماقتاردىڭ پايدا بولۋى تۋرالى «تۇرىكتەردىڭ شەجىرەسىندەگى» (شادجارات ال-اتراح) كۋالىكتەرگە نەگىزدەگەن ەدى. بۇل جەردە «شامامەن XV عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ قالماق تەرمينى ويراتتاردى بىلدىرەدى»، - دەپ جازعان ن.ۆ.ەكەەۆپەن كەلىسپەۋگە بولادى(9).

مەركاتور كارتاسى. 1544 ج(10)

وسى دەرەكتەردىڭ بارلىعى دا جوعارىدا ايتىلعان قالماق 17-18 عاسىرداعى تورعاۋىت، ياعني، ەدىل قالماقتارى ەمەس ەكەنىن، جوڭعارلار ءتىپتى دە ەمەس ەكەنىن كورسەتەدى. ولار التىن وردادا وزبەكتىڭ تۇسىنان بەرى تاۋەكەل حانعا دەيىن يسلام ءدىنىن قابىلداماعان تۇركى ءارى تۇرىكتەنگەن موڭعول كوشپەندىلەرى!

ءابىلحايىر حاندى سىعاناق تۇبىندە ويسىراتا جەڭۋىنە قالماقتار شىعىستىق ويراتتارمەن بىرگە كۇش شىعارعان. قازاق دالاسىنىڭ كوبىن يەلەگەن قالماقتار كورىنەدى. ولار بىرتىندەپ تاۋكە حان زامانىنا دەيىن يسلام ءدىنىن قابىلداپ، دەنى قازاق بولىپ كەتكەنىن كورۋگە بولادى.

كونە داۋىردەگى جاۋىرىنشى باقسىلاردان قالعان جاۋىرىن. قحر. التاي(11)

ادەبيەتتەر:

1. بابالار ءسوزى. 40- توم. باتىرلار جىرى. 9- بەت. فوليانت باسپاسى. 2006
2. بابالار ءسوزى. 39- توم. باتىرلار جىرى. ەدىگە. 129- بەت. فوليانت باسپاسى. 2006
3. بابالار ءسوزى. 50- توم. 94-99- بەتتەر. فوليانت باسپاسى. استانا. 2008
4. بابالار ءسوزى. 50- توم. 108-111 بەتتەر. فوليانت باسپاسى. استانا. 2008
5. بابالار ءسوزى. 50- توم. 140-141 بەتتەر. فوليانت باسپاسى. استانا. 2008
6. بابالار ءسوزى. 50- توم. 159-160بەتتەر. فوليانت باسپاسى. استانا. 2008
7. https://abai.kz/post/39196
8. مۇحاممەد سادىق قاشقاري. تازكيرا-ي ازيزان. قازاقستان تاريحى تۋرالى تۇركى دەرەكتەمەلەرى 4-توم. 70- بەت. قوجا ىسقاق ءۋاليدىڭ قىرعىز-قازاق جەرلەرىندە يسلام تاراتۋى
9. ەكەەۆ ن.ۆ. وب ويراتاح ي كالماكاح پەريودا سرەدنەۆەكوۆيا ي نوۆوگو ۆرەمەني (يستوريچەسكيە فاكتى ي يح ينتەرپرەتاتسي)//كازاحسكوە گوسۋدارستۆو ي ەۆرازيسكوە پروسترانستۆو: يستوريا ي سوۆرەمەننوست. سبورنيك ماتەريالوۆ XI ەۆرازيسكوگو ناۋچنوگو فورۋما. استانا. 2014. س. 121-126
10. دريوموۆ ي.ي. كالماكي دەشت-ي كىپچاكا XV-XVI ۆۆ. ي سرەدنەۆەكوۆايا رۋس//درەۆنيايا رۋس. ۆوپروسى مەديەۆيستيكي. 2014. № 3 (57). س. 129-137.
11. https://gallerix.ru/fullpic/c1dec01fbcb51bc3e67c1d950a92bb7b/
12. جارتاستار ءۇن قاتادى. باياحمەت جۇمابايۇلى. 133-بەت. الماتى. ءۇش قيان. 2018

ەرزات كارىباي

Abai.kz