ايات جىرعالاڭ. بالانىڭ باعىن بايلاعان باعا
مەكتەپ ومىرىندە كىمدەر 5-كە وقىدى، كىمدەر 3-كە وقىدى، ول ءار كىمنىڭ وزىنە ايان، بىراق بۇگىنگى ۇرپاق نەشەگە وقىپ ءجۇر؟ توقسان سوڭى اتا-انا بالا ءۇشىن، بالا باعا ءۇشىن الاڭدايتىن ارپالىستى شاق. ارپالىستى شاقتىڭ باستى تۇلعاسى ۇستاز، ەكى تۇيە سوقتىعىسسا ورتاسىندا شىبىن ولەدى دەمەۋشى مە ەدى. اكىمشىلىك پەن اتا-انا اراسىندا شىرقىراعان ۇستازداردىڭ ۇستازدىقتان تۇڭىلەر، قورلانار شاعى. ال، وقۋشىلاردىڭ اتا-انا الدىندا جاۋاپقا تارتىلار، ايتپەسە، سىيلىق الىپ ءماز بولار شاعى، مۇعالىمگە جاۋتاڭدار كەزى.
بىزدە بۇگىن قولدانار بەستىك دەگەن باعا بار، اتى بەستىك، ايتپەسە ول ءۇش قانا قۇرامنان تۇرادى، ياعني، ونىڭ تۇڭعىشى بەس. ول - ۇزدىك اتتى «باقىتتى» بالا باعاسى، ەكىنشىسى ارتتا قالسام ءسوز تيەدى، العا شىقسام كوز تيەدى دەگەن ورتداعىلار باعاسى. ال باعانىڭ كەنجەسى، «رەسپۋبليكالىق» باعا، ونىڭ اتى ءۇش. كەيدە بىرەۋلەردىڭ ءۇشتىڭ اتى كۇش دەپ ءوزىن-ءوزى جۇباتار باعاسى. ال ەندى ءسىز ىشىڭىزدەن ەكى دەگەن باعا بار ەمەس پە دەپ ويلاپ وتىرعان بولارسىز، بىراق ونى قازىر ەشكىم المايدى. نەگە؟ بۇگىن ءبىزدىڭ بالالار دارىندى ما، الدە...
جاتتامپازدىق جانە جالتاقويلىق
مەكتەپ ومىرىندە كىمدەر 5-كە وقىدى، كىمدەر 3-كە وقىدى، ول ءار كىمنىڭ وزىنە ايان، بىراق بۇگىنگى ۇرپاق نەشەگە وقىپ ءجۇر؟ توقسان سوڭى اتا-انا بالا ءۇشىن، بالا باعا ءۇشىن الاڭدايتىن ارپالىستى شاق. ارپالىستى شاقتىڭ باستى تۇلعاسى ۇستاز، ەكى تۇيە سوقتىعىسسا ورتاسىندا شىبىن ولەدى دەمەۋشى مە ەدى. اكىمشىلىك پەن اتا-انا اراسىندا شىرقىراعان ۇستازداردىڭ ۇستازدىقتان تۇڭىلەر، قورلانار شاعى. ال، وقۋشىلاردىڭ اتا-انا الدىندا جاۋاپقا تارتىلار، ايتپەسە، سىيلىق الىپ ءماز بولار شاعى، مۇعالىمگە جاۋتاڭدار كەزى.
بىزدە بۇگىن قولدانار بەستىك دەگەن باعا بار، اتى بەستىك، ايتپەسە ول ءۇش قانا قۇرامنان تۇرادى، ياعني، ونىڭ تۇڭعىشى بەس. ول - ۇزدىك اتتى «باقىتتى» بالا باعاسى، ەكىنشىسى ارتتا قالسام ءسوز تيەدى، العا شىقسام كوز تيەدى دەگەن ورتداعىلار باعاسى. ال باعانىڭ كەنجەسى، «رەسپۋبليكالىق» باعا، ونىڭ اتى ءۇش. كەيدە بىرەۋلەردىڭ ءۇشتىڭ اتى كۇش دەپ ءوزىن-ءوزى جۇباتار باعاسى. ال ەندى ءسىز ىشىڭىزدەن ەكى دەگەن باعا بار ەمەس پە دەپ ويلاپ وتىرعان بولارسىز، بىراق ونى قازىر ەشكىم المايدى. نەگە؟ بۇگىن ءبىزدىڭ بالالار دارىندى ما، الدە...
جاتتامپازدىق جانە جالتاقويلىق
بۇگىنگى بالا باعانى قالاي الادى؟ ءسىز - وقىرمان، اتا-انا، وقۋشى، ستۋدەنت، ايتپەسە بولاشاق ۇستاز شىعارسىز، بالكىم، ۇلت بولاشاعىن ويلار ۇلتجاندى ازامات شىعارسىز، سوندىقتان سىزدەرگە بۇگىنگى كۇنى بالانىڭ الار باعاسى جايلى شىن مالىمەت بەرگىم كەلدى. بۇگىنگى ءبىزدىڭ وقۋ-وقىتۋدىڭ باعاسىنا بارلاپ كورەلىك، ءسىز بەن ءبىز. ال، مەن - بۇگىنگى ۇستاز، ەرتەڭ بالاسى مەكتەپكە بارار اتا-انا.
اتا-انا بالاسىن كۇندەلىكتى باعاسى ارقىلى باعالايدى، ال بالا شە؟ بالا ءتۇسىنىپ ءتورت العاننان گورى، كوشىرىپ بەس العىسى كەلەدى. ءبىلىم ءۇشىن ەمەس، باعا ءۇشىن وقۋ ءۇردىس العانى سونشالىق، بۇگىنگى كۇندە باعا - تاعدىر، باعا - ومىرگە اينالعان. باسىنا ءبىلىم جيناعانشا، باسقانى دا ءوزىن دە الدايتىن باعا جاقسى بولعان وقۋشى ءۇشىن. بۇل وپىق جەگىزبەي مە؟ ويلانىڭىز...
جالعان باعا سوڭىنان قۋعان وقۋشى باعاعا بەرىلگەنى سونشالىق، باعا الۋ قيىنداۋ تيەتىن، ماتەماتيكا باستاعان جاراتىلىستىق عىلىمدار ماڭايىنا ۇلتتىق بىرىڭعاي تەست تاياعانشا تايامايدى، ويتكەنى ەسەپ «شىعارىپ» ءۇش العانشا، ەرەجە جاتتاپ، انىقتاما ايتىپ ءتورت الۋ ماڭىزدى 11-سىنىپ دەگەن سوڭعى جىلعا بارعانشا.
وسىنداي سان سەبەپ كەسىرىنەن بۇگىنگى ۇرپاق جاتتامپازدىق پەن جالعان ءبىلىم، جالعان باعا جيناپ جالتاقويلىققا بەت بۇرۋدا. اۋىردىڭ ۇستىمەن، جەڭىلدىڭ استىمەن جۇرگىسى كەلەتىن داعدى قالىپتاسىپ، ون جىل ءوزىن دە، اتا-اناسىندا الداعان بالا ون ءبىرىنشى جىلى ۇبت-عا دايىندىق ورتالىقتارىن جاعالاپ، بەس ۋاقىتتىق تاماقتى اۋىزعا سالىپ ءجۇر دە، اسقازانى قورىتا الماي اۋرە بۇگىنگى كۇنى:
جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەپپىن،
پايداسىن كورە تۇرا تەكسەرمەپپىن،
ەرجەتكەن سوڭ تۇسپەدى ۋىسىما،
قولىمدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەپپىن - دەپ، ابايشا وپىق جەپ جۇرگەن مەكتەپ بىتىرۋشىلەر سانى ارتىپ بارادى. بۇنىڭ سوڭى نە بولار، ويلانايىق...
شەكتەۋلى باعا - شەكتەلگەن دارىن
باعا ۇستاز ءۇشىن دە سالىستىرمالى دۇنيە، الدىنداعى وقۋشىنىڭ دەڭگەيىنە ساي ەڭ مىقتىسى بەس، ورتاشاسى ءتورت، ال ءالسىزى ءۇش الادى، بۇل قاتىپ قالعان ستاندارت، ال وقۋشى ءوزىن سىنىپتاسىمەن سالىستىرادى دا،
سەن مىقتى، مەن ورتاشا، اناۋ وسال،
ءبارىمىز ءبىر اسپاننىڭ استىندامىز - دەپ ءبىر سىنىپتا، ارتىق ءبىلىم ءۇشىن ويلانبايدى دا جۇرە بەرەدى، بىراق وزگە سىنىپتىڭ بالاسى شە، وزگە مەكتەپ شە؟ سودان بارىپ ءبىر مەكتەپتىڭ ۇزدىگى ەكىنشى مەكتەپتىڭ ورتاشاسىمەن، كەيدە ءتىپتى ناشارىنىڭ دەڭگەيىن دە كورسەتىپ ءجۇر.
ال باعانىڭ كولەمىنىڭ تارلىعى بۇعان باستى سەبەپ بولۋدا، ايتالىق، الدىڭىزدا 30 وقۋشى بار ەگەر دە ءبىلىم ستاندارتىنا سالار بولسا سونىڭ 2-3 وقۋشىسى عانا بەسكە تولىق جاۋاپ بەرەدى، ال ايتەۋىر جاقسىلارىن تالداپ ءتورت وقۋشىعا بەس دەگەن باعا (بۇنىڭ ءبىر ەكەۋى كوتەرمەلەنگەن، باسقا ساباقتاعى باعاسى ەسكەرىلگەن بەس) قويعان ۇستاز امالسىزدان قالعان 26 وقۋشىنى تەڭدەي جارىپ جارتىسىنا 4, (ونىڭ جارتىسى ساباققا كەلمەيتىن، ايتپەسە كەلىپ-كەتىپ قانا جۇرەتىندەرگە قاراعاندا سالىستىرىلعان، ايتپەسە، ساباق وقىماسا دا بەلسەندى وقۋشى) ال، سوڭعى جارتىسىنا 3 (بۇنىڭ ىشىندە ساباقتا كەيدە بەر كەيدە جوق، كەلسەدە ۇيىقتاپ قايتاتىن، ءيىس الماس تا بار) قويادى. ءسىز ەندى قاراڭىز، بىرەۋ كەلىپ كەتىپ جۇرسە بولدى ءۇش الادى، ال، بىرەۋ تالپىنادى، بىراق شاماسى جەتپەگەن سوڭ ءۇش الادى. سودان بىرتە-بىرتە، قويشى ءبارىبىر ءۇش الام ودان دا سول ءۇشتى ۇيىقتاپ ءجۇرىپ الايىنشى دەگەن كۇيگە جەتىپ بالا باعىن تەڭ قويىلعان باعامەن بايلايدى. ال، ونىڭ ۇستاز تالپىنىسىنا ءتورت قويايىن دەسە تورتتەگى ودان جاقسىلارىن بەسكە، ال بەستى التىعا شىعارۋى كەرەك، بىراق امالى نە التى دەگەن باعا جوق. ال ويلارسىز ەڭ ناشار بالاعا، كەلمەي، كەلسە دە ۇيىقتاپ كەتىپ جۇرگەندەرگە ەكى قويماي ما دەپ. جوق! ەكى قويۋعا بولمايدى. نەگە؟
ال بەس العان بالا جۇلدىز ءبارىن بىلەدى، ول وقۋشىدا ءارى قاراي بىلگەن ۇستىنە بىلە تۇسەيىن دەگەن تالپىنىس جوق، بەس دەگەن ەڭ جوعارى وزىنەن باسقا ەشكىم جوق. ال شىندىق ءبىلىم دەڭگەيى شىنايى ما، ول جاعى بەلگىسىز.
قويدىرمايتىن جانە قويىلمايتىن باعا
قويىلمايتىن نەگىزىندە «قويدىرمايتىن» باعا، بۇل قانداي باعا؟ بۇل - ەكى. نەگە؟ بۇنىڭ سان استارى بار، ساناپ كورەلىك.
ءبىرىنشى، ءسىز ەكى قويساڭىز، اتا-انا باستاپ ايقايلايدى، بالاسىنىڭ بىلمەيتىندىگىن ويلاپ قىنجىلمايدى، بالاما بىلگىزە المادىڭ دەپ ايقايلايدى، وۋ، توقساننىڭ سوڭىنا دەيىن بالاسىنىڭ كۇندەلىگىن ءبىر اشىپ، ءۇي تاپسىرماسىن قاداعالاۋعا شاماسى كەلمەيتىن «جۇمىسباستى» اتا-انا، مەتەپكە اتا-انالار جينالىسىنا جالىنىپ شاقىرساڭ كەلمەيتىن اتا-انا توقسان سوڭىندا سەنى ءوزى ىزدەپ تابادى بالاسى ەگەر، ەكى السا.
ەكىنشى، ءسىز ەكى قويساڭىز، اكىمشىلىگىڭىز قوسىلىپ ايعايلايدى، وقي المايتىن بالا جوق، سەن وقىتا المايسىڭ دەيدى. قاتتى كەتسە، وقۋشىعا قويعان ەكى وزىڭە قويعان ەكى، دەيدى. ال ەندى، وزىڭىزگە، سۇراق قويىڭىز ءسىز وقىتا الماساڭىز الدىڭىزدان شىعىپ جاتقان ۇزدىكتەردى كىم وقىتىپ جاتىر؟
ال، ءسىز ەكى قويمايسىز ويتكەنى وزىڭىزگە جانىڭىز اشيدى...
ءۇشىنشى، ءسىز ەكى قويساڭىز، قات-قابات قاعاز باسادى، سىنىپتان-سىنىپقا قالدىرا المايتىن وقۋشىڭىزدى، ءوزىڭىز قويعان ەكى ءۇشىن ءوزىڭىز ساباق ءوتىپ، قاعاز تولتىرىپ، ۇشكە شىعارىپ، «دارىنىن ءوسىرىپ» جىبەرۋىڭىز كەرەك. نەتكەن قورلىق، بۇل قورلىقتان كەيىن ەكى دەگەن باعانى «ورىنسىز» اۋزىڭىزعا الىپ كورىڭىز قانە.
ال، وقۋشى شە؟ توقساندىققا ەكى شىقپايتىنىن بىلگەن بالا كەلمەي قالۋدان، كەلسە دە ۇيىقتاپ كەلىپ، ۇيىقتاپ كەتۋدەن، تارتىپكە باعىنباۋدان قورىقپايدى، ال ونداي وسكەن بالادان ۇيات سۇراپ نە ىستەيسىز؟
ال مۇعالىم شە؟ جۇرگەن ءبىر بايعۇس، ءوزىن-ءوزى الداپ...
پايىز جانە پايدا
ءسىز مۇعالىمسىز بە، ءسىزدىڭ ءبىلىمىڭىز الدىڭىزداعى وقۋشىنىڭ پايىزى. ءسىزدىڭ بەرگەن سىنىپتىڭ ءسىز وقۋشىعا قاتاڭ تالاپ قويىپ ءبىلىم ساپاسىن تومەنىرەك كورسەتىڭىز ءسىزدىڭ ماسەلەڭىز ماي شاممەن قارالىپ، پەداگوگيكالىق كەڭەستە قارالادى، ءسىز سودان كەيىن، قۇدادا تىنىش، قۇدايدا تىنىش دەپ ۇندەمەي ءجۇرىپ جانىڭىزدى قيناماي باعالاعاندى وزىڭىزگە پايدا دەپ سانايسىز، ويتكەنى قۇلاق تىنىش، جان راحات.
ال باستاۋىش سىنىپتىڭ جايى تىپتەن اۋىر، بار ءپاننىڭ ءبارىن بەرەتىن اپاي ءتورت جىل وقىتقان بالاسى ءوز بالاسىنداي بولىپ كەتەدى، ءارى پايىز تۇسىرمەۋ كەرەك، سونىمەن باستاۋىشتىڭ جارتىسى ۇزدىك، توقسان پايىزى ەكپىندى، ال بەسىنشى سىنىپقا كەلىپ ءار مۇعالىمنىڭ قولىنا تۇسكەندە ۇزدىكتەن ءبىرازىنىڭ ءۇمىتى ۇزىلەدى. ال بەسىنشى سىنىپ، سول ۇشىندە مەكتەپتەگى ەڭ داۋلى سىنىپ.
ورگە تومەن جالتاقتاپ ءجۇرىپ، كونگىش كوپتىڭ ءبىرى بولاسىز. ءسويتىپ جۇرگەندە الدىڭىزداعى بالادا، قينالماي ءجۇرىپ تىرناقشا ىشىندەگى ءتورتىن الىپ كەتە بارادى. ال ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستتە شە...
ەندى بالا بولاشاعى نە بولار، ويلانايىق...
وتىرىك باعا جانە ءولىم (سۋيتسيد)
«جالعاندىق جارعا جىعادى» دەپ ايتۋشى ەدى، اتام قازاق. بۇگىنگى جالعان باعا ولىمگە (سۋيتسيدكە) بىراق اكەلۋدە. قالاي دەيسىز بە؟
سالىستىرمالى ءار جەردە ءار قالاي باعالانىپ كەلگەن بالاعا ۇلتتىق بىرىڭعاي تەست بىرىڭعاي بەرىلەدى. ءومىرى ءۇش، ءتورت، بەس الىپ جۇرگەن بالا ۇلتتىق تەستتەن ۇشىپ ەكىگە تۇسكەندە (نەگىزگى ءبىلىمى ەكى، تەك بۇرىننان كوتەرمەلەنىپ كەلگەن بالا), ءومىرى ەكىنى كورمەگەن بالا ەكى دەگەن باعانى كورگەندە ءوزى دە اڭ-تاڭ، بالام ەكپىندى بولىپ وقيدى دەپ جۇرگەن اتا-انا دا اڭ-تاڭ. اتا-انا بالاعا، بالا قۇلاعى تىنىش دالاعا قارايدى.
اتا-انا بالانىڭ تاعدىرىن ويلاپ جىلايدى، بالا ۇياتتان نەمەسە اتا-انادان ەستىر سوزدەن قورقىپ ءوزىن ولىمگە بايلايدى. قوعام شۋلايدى، ۇستاز ىشىندەگىسىن ايتا الماي اساۋ اتتاي تۋلايدى. وكىنگەنمەن بۇل ساتتە ەشتەڭە دە ورنىنا كەلمەيدى، ءبارى دە كەش...وتەدى كەتەدى.
اقتالماي قالعان التىن بەلگىلەر استارى
التىن بەلگى - اتى دارداي بەلگى، بىراق، مەكتەپ دەڭگەيى ءارتۇرلى، مۇعالىم دەڭگەيى دە ءارتۇرلى، سوندىقتان بالانىڭ دەڭگەيى سان قيلى، ال باعا سالىستىرمالى، ءبىر مەكتەپتە ءبىرشاما جاقسى وقىپ باسقالارمەن سالىستىرعاندا ۇزدىك شىعىپ جۇرگەن بىرەۋ سالىستىرمالى بەس قويىلىپ ءجۇرىپ التىنعا اينالىپ كەتەدى (نەگىزى قولا بولاتىنداي بالا). ايتپەسە مەكتەپ پايىزى ءۇشىن كوتەرىلىپ ءجۇرىپ ۇزدىك بولىپ كەتەدى. ال تەست تالابى جىلدان جىلعا قاتاڭداپ سىرتتان كومەك بارماي، التىن تۇرماق مىستا جوق اۋىلىنا قايتادى. ايتپەسە قايتپاي قالار جاي دا كوبەيىپ بارادى.
بالاسىنىڭ شىنايى ءبىلىمىن بىلمەيتىن اتا-انا ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستتەن سوڭ شۋلايدى دا قالادى. سەبەپتى جان-جاقتان ىزدەيدى، بىراق، ءبارى دە كەش ول ساتتە، ەرتەرەك ويلانۋ كەرەك ەدى...
ويلانايىق...
ۇرپاق - ۇلت بولاشاعى، سول ءۇشىن دە ۇرپاق ءۇشىن ىستەلەر ءاربىر ءىس ءمىنسىز بولسا يگى ەدى. ۇستاز - سول ۇلتتىڭ بولاشاعىن تاربيەلەۋشى، سوندىقتان مەن باعا توڭىرەگىندە مىناداي ويلارىمدى ورتاعا سالار ەدىم:
ءبىرىنشى، ءبىز بەستىك باعا دەگەننەن قۇتىلىپ الەم ەلدەرى كوشىپ ۇلگەرگەن 100 پايىزدىق باعاعا، ءبىزدىڭ قازىرگى جوعارى وقۋ ورنىندا قولدانىلىپ جۇرگەن باعا فورماسىنا كوشكەنىمىز ەڭ دۇرىس ەدى. ويتكەنى الدىڭىزدا ءجۇز وقۋشى وتىرسادا ءجۇز ءتۇرلى باعا قويۋعا مۇمكىندىك الىپ، بالادا ءدال دەڭگەيى بويىنشا باعالانار ەدى. ءارى بالا دا ءدال ءوز ورنىن باعالار رەيتينگىسىنەن جوعارىلاتۋعا، ءبىر ساتى جوعارىلاتۋ ءۇشىن دە بىلىمگە تالپىنار ەدى، قازىردەگىدەي ەلدىڭ ءبارى ءتورت دەپ الاڭسىز جۇرمەس ەدى.
ەكىنشى، بۇگىنگى بالا باعادان قورقادى، سەبەبى اتا-انانىڭ قارايتىنى سول باعا، سول ءۇشىن پايىز قۋماي ءادىل باعاسىن قويعانىمىز، كەرەك كەزدە ەكىنى دە قويىپ اتا-اناعا سوڭعى جىلدىققا جەتكىزبەي بالاسى ءۇشىن ويلاندىرساق يگى ەدى. ال، وقۋشى ءۇشىن ەكى دەگەن ءادىل باعاسىن الىپ، ەرتەرەك ەسىن جيدىرعان ابزال. ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستكە بارىپ وزىنە-ءوزى كوزى جەتىپ جولىن قيماي.
ءۇشىنشى. عالىمداردىڭ دالەلدەۋىنشە ءار ادامنىڭ ميىنىڭ دامۋ كەزەڭى ءارتۇرلى بولادى، سول ءۇشىن ىلەسە الماي جاتقان وقۋشىنى سىنىپتان-سىنىپقا قالدىرۋدىڭ پايداسى دا زور بولار ەدى. مىسالى، بيولوگيا 6 سىنىپتا، فيزيكا 7-ءشى سىنىپتا، حيميا 8-ءشى سىنىپتا قوسىلۋىنىڭ ءوزى دە سول پاندەردىڭ قيىندىق دارەجەسى مەن بالا ميىنىڭ دامۋىنا نەگىزدەلگەن. سوندىقتان، ميى كەشتەپ دامىعان بالانى سىنىپتان تومەندەتىپ ءوز دەڭگەيىنە قاراي ساپالى ءبىلىم الۋىنا مۇمكىندىك بەرسەك.
بۇل، ءارى سىنىپتان-سىنىپقا قالدىرمايدى دەپ، وقىماي ويناپ جۇرەتىندەرگە دە قورقىنىش سىيلاپ، وقۋدى ەسىنە الىپ جۇرەر ەدى.
ءبىلىم ساپاسى كۇننەن-كۇنگە دامۋ كەرەك، ويتكەنى دامۋ داۋ جۇرمەيتىن شىندىق. ال، ءبىزدىڭ ۇرپاقتىڭ ءبىلىم ساپاسى شە؟ ويلانىڭىز...
سول ءۇشىن وقۋ-اعارتۋىمىزعا ءالى دە ءبىراز وزگەرىستەر كەرەك-اق. باعا بالانىڭ باعىن بايلاماسا، بالا جەرگە قاراماسا دەگەن بىزدەن تىلەك.
«Abai.kz»
