مەن بۇل «ەل بولام دەسەڭ... قارتتارىڭدى تۇزە» دەگەن جازبانى سەمەيلىك قايراتكەر قىز مايرا ابەنوۆانىڭ فەيسبۋكتەگى پاراقشاسىنان تاۋىپ الدىم. ءدال ايتىلعان!

اقتاۋلىق قىرىق قاريانىڭ جاڭاوزەننىڭ اتىن وزگەرتۋ جايلى سۇرقيا ۇسىنىسى، باسقانى قايدام، ءوزىمنىڭ وسى كەزگە دەيىنگى قازاق اقساقالدارى جايلى ايتا الماي جۇرگەن بىتەۋ جارامدى جارىپ جىبەردى...

بۇگىنگى قازاق اقساقالدارى كىمدەر؟ ولاردىڭ ابىروي-قادىرى بار ما؟ بار بولسا قانداي دەڭگەيدە؟ اراسىندا ەلگە، حالىققا اقىل ءسوز، دانالىق ناقىل ايتاتىندارى تابىلا ما؟ بيلىككە، اكىمگە، باسشىعا جالتاقتاماي ءوز پىكىرىن قورىقپاي ايتا الاتىن قازاق اقساقالدارى بار ما؟ ءوز ءتورىن تومەندەتپەيتىن، ادامگەرشىلىگىن الاسارتپايتىن، سىيى مەن سىنىن قاشىرماي، ءوز سانىمەن ادەمى قارتايىپ جاتقان شالدار ەلىمىزدە بار ما؟

كەشەگى جاڭاوزەن تراگەدياسى كەزىندە اۋىزدارىن بۋعان شالدار ەرتەڭگى ۇرپاققا نە قالدىردىم دەپ ايتا الادى؟ جاڭاوزەن تراگەدياسىن ايعايلاپ ايىپتاۋدىڭ ورنىنا، ارى مەن ۇياتىن جيىپ قويىپ، ونى ۇرپاققا ۇمىتتىرۋدى ماقسات قويعان قاريالار ەرتەڭگى ۇرپاقتىڭ وزدەرى جايلى نە ايتارىن ويلادى ما ەكەن؟ قازاقتىڭ شالدارى نەگە جالتاق؟ ولار كىمنەن قورقادى؟ ءتىپتى كەڭەس زامانىندا قازاقتان بەس ادام قورىقپاي ستالينگە حات جازدى ەمەس پە؟! قازىر نەگە وندايلار تابىلماي وتىر؟ بۇل سۇراقتاردىڭ جاۋابى بىرەۋگە ايقىن، بىرەۋگە تۇسىنىكسىز بولار.

مەن بۇل «ەل بولام دەسەڭ... قارتتارىڭدى تۇزە» دەگەن جازبانى سەمەيلىك قايراتكەر قىز مايرا ابەنوۆانىڭ فەيسبۋكتەگى پاراقشاسىنان تاۋىپ الدىم. ءدال ايتىلعان!

اقتاۋلىق قىرىق قاريانىڭ جاڭاوزەننىڭ اتىن وزگەرتۋ جايلى سۇرقيا ۇسىنىسى، باسقانى قايدام، ءوزىمنىڭ وسى كەزگە دەيىنگى قازاق اقساقالدارى جايلى ايتا الماي جۇرگەن بىتەۋ جارامدى جارىپ جىبەردى...

بۇگىنگى قازاق اقساقالدارى كىمدەر؟ ولاردىڭ ابىروي-قادىرى بار ما؟ بار بولسا قانداي دەڭگەيدە؟ اراسىندا ەلگە، حالىققا اقىل ءسوز، دانالىق ناقىل ايتاتىندارى تابىلا ما؟ بيلىككە، اكىمگە، باسشىعا جالتاقتاماي ءوز پىكىرىن قورىقپاي ايتا الاتىن قازاق اقساقالدارى بار ما؟ ءوز ءتورىن تومەندەتپەيتىن، ادامگەرشىلىگىن الاسارتپايتىن، سىيى مەن سىنىن قاشىرماي، ءوز سانىمەن ادەمى قارتايىپ جاتقان شالدار ەلىمىزدە بار ما؟

كەشەگى جاڭاوزەن تراگەدياسى كەزىندە اۋىزدارىن بۋعان شالدار ەرتەڭگى ۇرپاققا نە قالدىردىم دەپ ايتا الادى؟ جاڭاوزەن تراگەدياسىن ايعايلاپ ايىپتاۋدىڭ ورنىنا، ارى مەن ۇياتىن جيىپ قويىپ، ونى ۇرپاققا ۇمىتتىرۋدى ماقسات قويعان قاريالار ەرتەڭگى ۇرپاقتىڭ وزدەرى جايلى نە ايتارىن ويلادى ما ەكەن؟ قازاقتىڭ شالدارى نەگە جالتاق؟ ولار كىمنەن قورقادى؟ ءتىپتى كەڭەس زامانىندا قازاقتان بەس ادام قورىقپاي ستالينگە حات جازدى ەمەس پە؟! قازىر نەگە وندايلار تابىلماي وتىر؟ بۇل سۇراقتاردىڭ جاۋابى بىرەۋگە ايقىن، بىرەۋگە تۇسىنىكسىز بولار.

ءوزىمدى، قۇربى-قۇرداس زامانداستارىمدى اۋىلدىڭ قاريالارىنىڭ سوزىمەن، عيبراتتارىمەن، جىر، اڭگىمەلەرىن ەستىپ وسكەندەر، سولاردان تاربيە العان ۇرپاق دەپ سانايمىن. ار، نامىس، ابىروي، يمان دەگەن ۇعىمداردى زامانىمىزدىڭ قاريالارىنان الىپ وستىك.... ال، بۇگىن شە؟ قازىرگى جاستارىمىز ءتالىم-تاربيەنى بۇگىنگى اقساقالداردان الىپ وتىر دەپ ايتا الامىز با؟

ارينە، اقىلگوي دانا، ءوز ورنىمەن، سانىمەن قارتايىپ جاتقان قازاق اقساقالدارى قازىرگى زاماندا جوق دەۋ - كۇنا بولار. بىراق، ولار از بولار. بار شىعار، بىراق وندايلاردى باعالايتىن، قادىرلەيتىن قوعام، بيلىك، ۇكىمەت بۇگىن جوق ەكەنى ايقىن...

مەنىڭ بۇگىنگى ايتپاق اڭگىمەم وسى ات توبەلىندەي از عانا، كوزگە كورىنبەي جۇرگەن قاريالار مەن اقساقالدار تۋراسىندا ەمەس... مەنىڭ اڭگىمەمنىڭ بۇگىنگى كەيىپكەرلەرى - ازعان، توزعان، قادىرسىز، بيلىكتىڭ ايداشابىنا اينالعان، شاپان جاپسا ەكەن، ارقامنان قاقسا ەكەن دەپ، اكىمدەر مەن قالتالىلاردىڭ، لاۋازىمدىلاردىڭ قۋىرشاعىنا اينالعان، باتا بەرۋدىڭ ورنىنا توست ايتاتىن، تىلەك ايتۋدىڭ ورنىنا «الىپ قويايىق» دەيتىن بيلىكتىڭ سايقىمازاعى، جەزوكشەسى، سىلدىرماق تەمىر مەن جالعان اتاقتىڭ قۇلى، شەندىلەرگە جارىسىپ ماقتاۋ ايتاتىن الجىعان قارتتارى جايلى، كەشىرەرسىز، قىرتتارى حاقىندا. مەيرام، مەرەكە، كاسىبي مەرەكە، مەرەيتويلار سايىن ءارتۇرلى اس، جيىندار سايىن سىي-سياپات الىپ ۇيرەنگەن، ساقالىن، قاريالىلىعىن ساتقان اسىراندى شالدار جايلى. سول ماراپاتتارعا شاقىرىلماي ۇمىت قالسا، سىي-سياپاتتاردان بايقاۋسىزدا تاسا قالىپ قويسا، اكىمدەر مەن باسشىلاردى جاعالاپ، وكپە-نازىن جىر ەتىپ ايتپاسا، تاماقتارى سىڭبەيتىندەر جايلى.

وسىنشاما جامان تەڭەۋلەردى قاريالارعا اياماي توگەتىندەي سەن كىمسىڭ، سونشاما ولاردا قانشا اقىڭ قالدى دەرسىڭ، وقۋشىم. سوككىم جوق، بىراق سوكپەسكە امالىم جوق. ءوزىم دە شالمىن، ماعان دا قاتىسى بار، ماعان دا ءتيىپ جاتقان جان اۋىرتاتىن ىستەردى كورىپ تۇرىپ قالاي ۇندەمەيىن. قارتتاردىڭ ابىرويى - مەنىڭ دە ابىرويىم. قارتتاردىڭ ابىرويى - ەلىمىزدىڭ، بولاشاقتىڭ، جاس ۇرپاقتىڭ ابىرويى. بۇگىنگى كەيبىر قاريالاردىڭ بيلىكتىڭ تابانىن جالاپ، قادىرىنەن ايرىلىپ جاتقانىن جاس ۇرپاق كورىپ وتىر، ولاردىڭ لاس، جيىركەنىشتى ىستەرىن ۇلگى دەپ قابىلداپ وتىر. وسى «ۇلگىنى» جاستار ەرتەڭ قايتالايدى، قازىر دە قايتالاپ («جاسوتاندىقتار») وتىر. سونداي باعىتتا مەملەكەتتىك تاربيە ءجۇرىپ جاتىر. وتكەن زاماندا جارىسا ماقتاعان كۇن كوسەمدەردىڭ بۇگىن تاريحتىڭ باتپاعىندا، شاڭىنىڭ استىندا قالعانىنان نەگە ساباق المايمىز؟ «قارت جاڭىلماسىن، قاتەسىن جوندەۋگە ۋاقىتى جەتپەيدى» دەگەن ءسوز بار. كارى قويدىڭ جاسىنداي ءومىرى قالعاندار وسىنى نەگە ويلامايدى؟

قازاق قاريالارىنىڭ سۇرقيا جارامساقتىعىن، قولپاش سۇيگىشتىگىن كورىپ: «سەندەر اقشا، مانساپ قۋعان اكىمدەردىڭ، بالالارىڭنىڭ مازاعىنا، قۋىرشاعىنا اينالىپ باراسىڭدار!» دەپ ايقايلاعىڭ كەلەدى.

وسىندايدا ءبىر اكىمنىڭ ايتقانى ەسىمە تۇسەدى. «...ۇلكەن مەرەكە بولاتىن كۇننىڭ قارساڭى ەدى. تاڭ اتپاي قالادان اكىمنىڭ ورىنباسارى تەلەفون سوعىپ: «بۇگىن اكىم بارادى، دەرەۋ جۇزگە كەلگەن اقساقالدى تاپ، ءسوز سويلەيتىن بولسىن» دەپ سارت ەتكىزدى. نە ىستەيمىن، اياق استىنان جۇزگە كەلگەن شالدى قايدان تابامىن؟ توقسانعا كەلگەن ءبىر شال بار ەدى، بالاسى قاراماعىمدا مەكەمە باستىعى. بالاسىن شاقىرىپ الىپ، جاقسىلاپ قۇلاعىن بۇرادىم. شالمەن دە سويلەستىم، جۇزگە كەلدىم دەپ ايتىڭىز دەپ قايتا-قايتا تاپسىردىم، ەكەۋىنە دە. سونىمەن شالدىڭ سويلەۋ كەزەگى كەلىپ، ورتاعا شىعىپ الىپ «جاسىم توقسانعا كەلىپ تۇر» دەمەسى بار ەمەس پە!؟ اكىم بولسا مەنى كوزىمەن تەسىپ جەپ بارادى.

«جاكە، الجىعان شال عوي، جاسىن ۇمىتىپ قالعان» - دەپ باسىمدى ارەڭ اراشالاپ قالدىم».

ءبىر بيزنەسمەن ارنايى تاپسىرىسپەن اناسىنىڭ پرەزيدەنتپەن بىرگە سۋرەتكە تۇسكەن «كەزدەسۋىن» بەينەلەگەن بيلبوردتى سالدىرىپ، سول ارقىلى ءوزىنىڭ مەرەيى مەن بيزنەسىن كوتەرمەك بولعان ارەكەتىنىڭ كەيىن جالعان ەكەندىگى اشىلىپ، كۇلكىلى جاعدايعا تاپ بولعانى جۇرتتىڭ ەسىندە.

پرەزيدەنتتىڭ، اكىمنىڭ الدىنا شىعىپ، باتا بەرۋگە، ماقتاۋ ولەڭ وقۋعا جارىسىپ تالاسۋ - وسى مازاقتىڭ تاعى ءبىر كورىنىسى. ەلباسى ءبىر اۋدانعا كەلىپ، حالىقپەن كەزدەسۋگە جينالعان جەردە ءبىر توقسانداعى قاريا (كەڭەس زامانىندا ەڭبەك ەرى دەگەن اتاعى بولعان): «مەن قايتسەم دە، ەلباسىعا ارناعان ولەڭىمدى ول كىسىنىڭ وزىنە وقىماسام بولمايدى» دەپ قويمايدى. «بولمايدى» دەگەنگە تۇسىنبەي ەزەۋرەگەن شالدىڭ ءىسى الدىن الا ەسكەرتىلمەگەن شارا بولعاندىقتان، قاريانىڭ «مەن گەرويمىن» دەگەنىن وققاعارلار تىڭداي ما، توقسانعا كەلگەن شالدى ەلباسىنىڭ كۇزەتشىلەرى جۇرت كوزىنشە سىلكىلەپ، مازاق قىلىپ وڭمەنىنەن يتەرىپ تاستايدى.

اتىن تاريحتا قالدىرۋعا، كوشە ت.ب. اتاۋلار ءۇشىن تالاسىپ، ونىڭ اياعى ادام كۇلەتىن، حالىقتى جىككە بولەتىن، ارازداستىراتىن جاعدايلارعا دۋشار ەتىپ جاتىر. ءبىر اۋىلدا اعايىن، تۋعاندارى، بالالارى دۇنيەدەن وتكەن ءبىر اقساقالعا سول اۋىلدان ءبىر كوشە اتىن الىپ بەرۋگە قولدارىن جەتكىزەدى. ءبارى جينالىپ، ءبىر كۇندى بەلگىلەپ، ارنايى تاقتا دايىنداپ، سول تاقتانى ىلۋگە ارنالعان جيىن وتكىزبەك بولادى. شارانىڭ اشىلار ۋاقىتىنا از قالعاندا اۋىلعا ەكى دجيپ مىنگەن ءبىر توپ ادام ساۋ ەتە قالىپتى. «نە ىستەپ جاتىرسىڭدار! دەرەۋ توقتاتىڭدار بۇل ءىس-شارالارىڭدى! بۇل كوشەگە پالەنشە دەگەن ءبىزدىڭ ادامىمىزدىڭ اتى بەرىلمەكشى. ول جايلى اۋدان اكىمى مەن ماسليحاتپەن كەلىسىمىمىز بار، بەرەتىندەرىن بەرىپ قويعانبىز!! - دەپ اتوي سالادى. نە كەرەك، بۇل داۋ-جانجال بىرازعا سوزىلىپ، سول اۋىلدىڭ، اعايىننىڭ بەرەكەسىن الىپ تىنادى.

شالداردىڭ ەكىجۇزدىلىگى، دۇنيەگە اشكوزدىگى ءارتۇرلى سايلاۋ كەزدەرىندە، قالتالى ۇمىتكەرلەردىڭ كامپيت-ءشايىن قايتسەم الىپ قالامىن دەپ، ار-ۇياتتان بەزۋى ءجيى كورىنىس تاۋىپ جاتىر. ج. دەگەن ۇگىتشىنىڭ اڭگىمەسى: «قازالى اۋدانىندا ءماجىلىس دەپۋتاتتىعىنا سايلاۋ الدى ناسيحاتىنىڭ كەزى. ەكى مىقتى ۇمىتكەردىڭ كۇرەسى. ءبىر ابىرويى بار دەگەن اقساقالدىڭ ۇيىنە ارنايى بارىپ، بەرەتىنىمدى بەرىپ، اقساقالدان كىمگە داۋىس بەرەتىنىن سۇرادىم. «مىنا تۇرعان نەمەرەمنىڭ ومىرىمەن انت ەتەيىن، سەنىڭ ادامىڭا داۋىس بەرەمىن» - دەگەندە سونشاما ەمەشەسى ماعان بۇرىلماي-اق، نەمەرەسىنىڭ اتىمەن انت بەرمەي-اق قويسا قايتەدى دەپ ىڭعايسىزدانىپ قالعان ەدىم. سۇيتسەم، كەيىن ءبىلدىم، جاڭاعى شالىم ءبىزدىڭ قارسىلاسىمىزدىڭ ۇگىتشىسىنە دە سولاي انت بەرىپتى».

ارينە، بۇل سوزدەرىمىزدەن بۇگىنگى قارتتاردى سىيلاما، ولار وڭشەڭ الاياق، وڭشەڭ ەكىجۇزدى دەگەن پىكىر تۋماسىن دەمەكپىن. ونداي ماقساتىم دا جوق. ماقسات - قازاق جۇرتىنىڭ شالدارىنىڭ بۇگىنگى زامانعا كەلىسپەيتىن ىستەرىن ايتۋ، ونى بولدىرماۋ. ايتۋ پارىزىمىز. جاستارعا ايتارىمىز: «قارتتى سىيلا، ول بۇگىنگى اكەڭ، ەرتەڭگى ءوزىڭ» دەسەك، قارتتارعا ايتارىمىز: «قارتايعاندا قۇر ماداققا جەلپىلدەمە، قۇر قولپاشقا ەلپىلدەمە. ءوز ورنىڭدى ءبىل، سانىمەن قارتاي!».

* * *

قازاقتار جايلى انەكدوتتاردىڭ باستى ماعىناسى - كوبىنەسە قازاقتاردىڭ ماقتانشاقتىعى، قازاقتىڭ بارلىق زاتتى، ەلدى ءوز ۇلتىنا، رۋىنا تۋىس ەتىپ قوسىپ العىشتىعى جايلى ەكەنىن بىلەمىز. سولاي دەسەك تە، قازاقتار جايلى ناعىز انەكدوتتار بۇگىنگى ومىرىمىزدە، كۇندەلىكتى جەرگىلىكتى ۇكىمەتتىك باق پەن تەلەارنالارىمىزدا كورىنىس تاۋىپ جاتىر. بۇل انەكدوت كورىنىستەردى مەملەكەتتىك ساياسات، مەملەكەتتىك يدەولوگيا دەسەك قاتەلەسپەيمىز.

...تەلەديداردان كوشەسىن اسفالتتاعانى ءۇشىن اكىمدى اينالىپ، تولعانىپ سويلەپ جاتقان قاريا - بۇگىنگى مەملەكەتتىك ساياساتىمىزدىڭ سۇرقيالىق ماسقاراعا تولى سيمۆولى، بەت پەردەسى دەسەك بولادى.

ساعات ءجۇسىپ

"وبششەستۆەننايا پوزيتسيا"

(پروەكت "DAT" № 44 (172) وت 29 نويابريا 2012 گ.