«جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا...»

اباي

(ادەبي-پالساپالىق پايىمداۋلاردان ءۇزىندى)

اباي شىعارمالارىندا مول كورىنىس تاباتىن «جۇرەك» كاتەگورياسى ەڭ اۋەلى ونىڭ دۇنيە تانىمدىق تۇسىنىگىنەن، سونىڭ ىشىندە ادام بولمىسى تۋرالى، ونىڭ تۇپكىلىكتى ءمانى جايىنداعى فيلوسوفيالىق-تانىمدىق، مورالدىق-ەستەتيكالىق پايىمدارىنان ايقىن كورىنىس تاۋىپ، ونان ءارى ادەبي-كوركەم بەينەلەۋلەرمەن، تىلدىك اجارلى ايشىقتاۋلارمەن استاسىپ جاتادى. دۇنيە جاراتىلىستى تانىپ بىلۋدەگى ىلكى ىزدەنىستەر، فيلوسوفيالىق كوزقاراستار، عىلىمي-تەولوگيالىق ۇستانىمدار مەن ۇمتىلىستار نەگىزىنەن ەكى ءتۇرلى ولشەمگە يەك ارتادى. ءبىرى-اقىل مەن سانانى جوعارى قويسا، ەكىنشىلەرى-«جۇرەك» كاتەگورياسىن، ياعني ماحاببات سۇيىسپەنشىلىك ءھام ىزگىلىك (گۋمانيزم) مۇراتتاردى العا شىعارادى.

«جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا...»

اباي

(ادەبي-پالساپالىق پايىمداۋلاردان ءۇزىندى)

اباي شىعارمالارىندا مول كورىنىس تاباتىن «جۇرەك» كاتەگورياسى ەڭ اۋەلى ونىڭ دۇنيە تانىمدىق تۇسىنىگىنەن، سونىڭ ىشىندە ادام بولمىسى تۋرالى، ونىڭ تۇپكىلىكتى ءمانى جايىنداعى فيلوسوفيالىق-تانىمدىق، مورالدىق-ەستەتيكالىق پايىمدارىنان ايقىن كورىنىس تاۋىپ، ونان ءارى ادەبي-كوركەم بەينەلەۋلەرمەن، تىلدىك اجارلى ايشىقتاۋلارمەن استاسىپ جاتادى. دۇنيە جاراتىلىستى تانىپ بىلۋدەگى ىلكى ىزدەنىستەر، فيلوسوفيالىق كوزقاراستار، عىلىمي-تەولوگيالىق ۇستانىمدار مەن ۇمتىلىستار نەگىزىنەن ەكى ءتۇرلى ولشەمگە يەك ارتادى. ءبىرى-اقىل مەن سانانى جوعارى قويسا، ەكىنشىلەرى-«جۇرەك» كاتەگورياسىن، ياعني ماحاببات سۇيىسپەنشىلىك ءھام ىزگىلىك (گۋمانيزم) مۇراتتاردى العا شىعارادى.

اباي-دۇنيە بولمىستىڭ اقيقاتىن «ماحابباتپەن» تۇسىندىرۋشىلەر قاتارىندا. اباي فيلوسوفياسىنىڭ ءۇش تاعانى - «يمانيگۇل ءۇش  ءسۇيۋ». ول-ماحابباتپەن جاراتقان اللانى ءسۇيۋ، ەكىنشىسى - ازاماتتى ءسۇيۋ، ءۇشىنشىسى - ادىلەتتى ءسۇيۋ. فيلوسوف ع.ەسىم وسى ءۇش ءسۇيۋدى تالداي كەلە، العاشقىسىن - پارىز فيولوسوفياسى، ەكىنشىسىن باۋىرمالدىق فيلوسوفياسى جانە ادىلەتتىك فيلوسوفياسى دەپ جىكتەيدى دە، اباي ايتقان جومارتتىقتىڭ (جاۋەنمارتتىلىك) ءۇش قازىعى - ادىلەتتىلىك، شاپاعاتتىلىق جانە دانالىق. ادىلەتتىلىك - ادامنىڭ جاراتىلۋىندا بولسا، شاپاعاتتىلىق - ادامنىڭ اق پەيىلدىلىگىنىڭ ولشەمى، ال، دانالىق - اقىلدىلىقتىڭ جەمىسى بولماق. اباي ادامنىڭ نەگىزگى ءۇش قاسيەتىنە ىستىق قايراتتى، جىلى جۇرەكتى، نۇرلى اقىلدى جاتقىزادى. وسى ۇشەۋىندە جاراتۋشىنىڭ ادامعا بەرگەن ەرەكشە ءماندى سىي-سياپاتى تۇرعانداي. بىراق، «اۋرۋدى جاراتقان قۇداي، اۋىرتقان ول ەمەس» دەگەندەي، ىستىق قايراتتىڭ، جىلى جۇرەكتىڭ، نۇرلى اقىلدىڭ يەسى بولماق ادامنىڭ وزىنە قاتىستى بولماق. ادام ءوز بولمىسىنا ءوزى ءۇڭىلىپ، جاقسىلىق پەن جاماندىقتى ەكشەپ، ىلعاپ، قاسيەتسىزدىكتەن ءوز بويىن، جۇرەك ايناسىن تازا ۇستاۋى شارت ەكەن. ماناعى ءۇش قاسيەتكە قاراما-قايشى كەلەتىن، قايراتسىزدىق (سونگەن قايرات), سالقىن جۇرەك، سۋىق اقىل ورىن تەپسە دۇنيەنىڭ وڭبايتىنى سول. سونگەن قايراتتان-نامىسسىزدىق، جىگەرسىزدىك، ىنجىقتىق تۋىنداسا، سالقىن جۇرەكتەن-پيعىلسىزدىق، نەمقۇرايلىلىق، ىنساپسىزدىق، ۇياتسىزدىق، سۇيە بىلمەۋشىلىك، مۇراتسىزدىق، جانى اشىماستىق، مەيىرىمسىزدىك، قايىرىمسىزدىق بالالاپ، سۋىق اقىلدان-زۇلىمدىق، قاتىگەزدىلىك، وشپەندىلىك، كەكشىلدىك، ايلاكەرلىك، سۇمپايىلىلىق، سۇم سۇرقيالىق باس كوتەرەدى. ادامزاتتى ماحابباتپەن جاراتقان اللا پەندەسىنە ەرىك تە بەرگەن ەكەن. ادام الگى ەركىن  دۇرىس پايدالانا الماسا ءوزىنىڭ دە وزگەنىڭ دە ومىرىنە بالتا شاپپاق.

«ادام بوپ تۋ اللادان، اقىماق بوپ كەتۋ وزىڭنەن» - دەگەن وسى بولسا كەرەك. اريستوتەلشە جاقسى ءىستىڭ دە، جامان ءىستىڭ دە باسى بۇل-نيەت، ەرىك، ىنتا. نەنىڭ ىقپالىمەن ءبىز ول نە بۇل قاراكەتتى جاساساق وننى ىنتا دەيمىز. ىنتانىڭ ءۇش ءتۇرى بولادى ەكەن. ولار: قۇمار، قارقىن، قالاۋ. وسىنىڭ ءوزى جاننىڭ تىلەگى، اڭسارى. ال جان - ىزگىلىكتىڭ كوزى.

اريستوتەلدىڭ پايىمداۋىنشا ەكى جاققا بولىنەدى-اقىل يەسىنە جانە اقىلدان ادا جاققا. اقىلعى يە جاعىنا اقىلدىلىق، كورەگەندىلىك، دانالىق، ۇيرەتۋ قابىلەتى جانە تاعى باسقالار جاتادى. اقىلدان ادا جاعى: قاناعات، ادىلدىك، ەرلىك جانە ۇنامدى مىنەز قۇلىق تۇرلەرى. ونىڭ ەسكەرتۋىنشە  ادامدى اقىلى، ەستىلىگى ءۇشىن جاقسى كورمەيدى. اسىلى ادامدى اقىلدان ادا ىزگى قاسيەتتەرى ءۇشىن باعالاپ، جاقسى كورسە ءجون. ۇلى ويشىلدىڭ پىكىرىنشە ناقتى ءبىر ادامنىڭ اقىلدان ادا جاعى (بىزدىڭشە جۇرەك ءىسى) اقىلدى جاعىنا سايكەس بولسا جانە ساعان قىزمەت ەتسە دۇرىس بولماق-ءدۇر. الگى ابايدىڭ «تولىق ادام» دەگەنى وسى بولار. جاراتۋشىنىڭ ءاربىر ءىسى، قارەكەتى ادىلەتكە نەگىزدەلگەن. ءاربىر اقيقاتتا ادىلەتتىلىك بار. ال ادىلەتتىلىكتىڭ نەگىزىندە، ءوزارا ۇيلەسىممەن ءتارتىپ، رەتتىلىك بار. مۇنى پيفاگور «گارمونيا» دەگەن.

ادام بولمىسىنداعى ءوزارا ۇيلەسىمدىلىكتى رەتتەۋشى، ابايشا ايتقاندا ول-جۇرەك. ون جەتىنشى قارا سوزىندە الگىندەگى «ىستىق قايراتتى»، «جىلى جۇرەكتى»، «نۇرلى اقىلدى» ءوزارا ايتىستارى كەلىپ، تورەشى عىلىمعا مىنانداي ءۋاجى ايتقىزادى: «سەن ۇشەۋىڭنىڭ باسىڭدى قوسپاق مەنىڭ ءىسىم. بىراق سوندا بيلەۋشى، ءامىرشى جۇرەك بولسا جارايدى. اقىل، سەنىڭ قىرىڭ كوپ، جۇرەك سەنىڭ  ول كوپ قىرىڭا جۇرمەيدى... قايرات سەنىڭ قارۋىڭ  كوپ، كۇشىڭ مول، سەنىڭ دە ەركىڭە جىبەرمەيدى. وسى ۇشەۋدىڭ باسىڭدى قوس، ءبارىن جۇرەككە بيلەت... ۇشەۋىڭ الا بولساڭ، مەن جۇرەكتى جاقتادىم. قۇدايشىلىق سوندا، قالپىڭدى ساقتا...»

اسىلى ابايدىڭ، «ەت جۇرەكسىز ەرىننىڭ ايتپا ءسوزىن»، «اللا دەگەن ءسوز جەڭىل، اللاعا اۋىز جول ەمەس، ىنتالى جۇرەك، شىن كوڭىل، وزگەسى حاققا قول ەمەس» دەگەنىنىڭ مانىسىندە «جۇرەگىڭنەن شىقپاعان ءسوزدى ايتپا، جاراتۋشى اللانى، ونىڭ حيكمەتىن، مۇعجيزاسىن جۇرەكپەن سەزىن»  دەگەن بايلاۋلى وي، بايىپتى ۇستانىم جاتىر. «ءتىل جۇرەكتىڭ ايتقانىنا كونسە، جالعان شىقپايدى. امالدىڭ ءتىلىن السا جۇرەك ۇمىت قالادى... قازاقتا ادام بالاسى عوي، كوبى اقىلسىزدىعىنان ازبايدى، اقىلدىنىڭ ءسوزىن ۇعىپ الارلىق جۇرەكتە جىگەر، قايرات، بايلاۋلىلىقتىڭ جوقتىعىنان ازادى»-دەيدى تاعى دا حاكىم اباي.

فەتحۋللاھ گۇلەن «عالامنىڭ راحىم نۇرى مۇحاممەد پايعامبار ساللالاھۋ ءالايھي ءۋاساللام» اتتى كىتابىندا بىلاي دەيدى: «يبراگيم سوزىمەن ايتساق «سىيماعان حاق جەر مەن كوككە، سەزىلدى قۇپيا جۇرەكتە» -دەپ، جاراتۋشىمىزدىڭ ىشتەگى سەزىپ ءبىلۋىمىزدى قالادى. جۇرەك-الەمگە  سىيماعان حاقتىڭ ءسات سايىن ءوزىن-ءوزى سەزدىرەتىن قازىناسى. كىتاپتار، دۇنيەتانىم، اقىل-ويلار، ءپالساپا مەن بايانداۋلار، جەر مەن كوكتەگى بارلىق جاراتىلىس اتاۋلى اللاھتى قامتي الماس. تەك قانا جۇرەك، از دا بولسا، ونى ايتىپ تۇسىندىرە الادى. ءيا، جۇرەكتىڭ قۇندىلىعى سونداي-بۇگىنگە دەيىن قۇلاق ەكەش قۇلاقتىڭ ءوزى ءدال سونىڭ جەتكىزە العانىنداي ءسوزدى ەستىگەن ەمەس. ولاي بولسا ادام بالاسى جۇرەككە تەرەڭ بويلاۋعا قالاعانىن سونان ىزدەۋگە جانە رابقا شەكسىز بەرىلىپ، وعان دەگەن ماحابباتىمەن ءبىرتۇتاس بولىپ كەتۋگە تىرىسۋى كەرەك».

ۇلى اقىن اباي ولەڭ تىلىندە ادامنىڭ جان تەبىرەنىسىن، كوڭىل تولعانىسىن، سەزىم نازىكتىگىن، وي وتكىرلىگىن، مىنەز قۇبىلمالىلىعىن كورسەتەتىن بەينەلى سوزدەردىڭ نەشە ءتۇرىن وسى «جۇرەك» دەگەن ءارى زاتتىق، ءارى ابستراكتسيالىق ۇعىمدارمەن استاستىرىپ بەرەدى. مىسالى، جۇرەگىم مەنىڭ قىرىق جاماۋ، جۇرەكتىڭ جىگى، جۇرەكتىڭ كوزى، جۇرەكتىڭ وتى، جۇرەكتىڭ اقىل سۋاتى، جۇرەكتە قايرات بولماسا، اۋرۋ جۇرەك سوعادى، جۇرەك-تەڭىز، جۇرەككە جىلى تيۋ، ىستىق جۇرەك، سورلى جۇرەك، جىلى جۇرەك، ىنتالى جۇرەك، مۇز جۇرەك، اسىل جۇرەك، اساۋ جۇرەك، ەت جۇرەك، جاس جۇرەك، ىزالى جۇرەك، شوشىنعان جۇرەك، يت جۇرەك، سۇم وربىگەن جۇرەك، ۇرپيگەن جۇرەك، قاپالانعان جۇرەك، اينىماس جۇرەك، جارالى جۇرەك، ءسونىپ قالعان جۇرەك، ماحاببات پەن عاداۋات مايدانداسقان جۇرەك.

جۇرەك سوزىنە باعىنىشتىلىق اللانى، ونىڭ حيكمەتىن ءسۇيۋ-سۋفيزم ىلىمىنە وتە ءتان. يسلام ءدىن ىلىمىندەگى ماعريپات، تاريقاتتىڭ ۇزاق جولى جانكەشتىلىكتى، جاننان كەشۋشىلىكتى، داعۋا تاقۋالىقتى تالاپ ەتەدى. قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ  64 حيكمەتىندە بىلاي دەيدى: «تاريقات-ءدۇر تانىپ بىلسە ءبارى دە، ماعريپات ءدۇر قانسا ءبىلىم نارىنە، حاقيقاتتىڭ جەتپەك سوندا مانىنە».  «جاراتقاندى ىنتى-شىنتى جانىڭمەن ءسۇي، ادال جاس بوپ سورعالار قانىڭمەن ءسۇي» -دەگەندى دە وسى قوجا احمەت ءراسيلا ەتەدى (65 حيكمەت).  اباي «اۋرۋ جۇرەك سوعادى اقىرىن ءجاي»، «جۇرەگىم ويباي سوقپا ەندى»، «قايران جۇرەگىم مۇز بولماي ما» -دەپ تولعانسا، قوجا احمەت «كوزىم-جاس، كوڭىلىم-قايعى، جانىم-جالىن»، «جاراقات جۇرەگىمدى سورلاتپاي ما؟!» دەپ اھ ۇرادى. ال قوجا حافيز، «قايران جۇرەك داۋا تاپپاي دال بولار دا قامىعار»، «مەنىڭ ءبۇتىن جان جۇرەگىم-سەنىڭ عاجاپ جانارىڭدا، سەنىڭ عاجاپ جانارىڭنىڭ تۇرمىن تۇگەل قاماۋىندا»، «دوس اقىلى-اينا بەينە كەسەسى عوي ءجامشيدتىڭ»، «و جۇرەكتىڭ ءامىرشىسى، قىزىل شاراپ بويدى الدى»، «جىلۋىڭنان جۇرەگىمنىڭ وتى قايتا جانادى»، «ءبىر ءوزىڭ دەپ ۇلپىلدەيدى كەۋدەمدەگى بۇل جۇرەك» -دەپ ءوزىنىڭ عاجايىپ عىزالدارىندا جۇرەككە جۇگىنەدى. القيسسا، «جۇرەك ايناسىن» كىرلەتپەي اۋىق-اۋىق جۋىپ، تازارتىپ، ادامدىق تۇلعاسىن اسقاقتاتتىق، كىسىلىك بەينەسىن پايعامبارلىق قالىپقا نەگىزدەپ، اينالاسىنا ادامگەرشىلىك ىزگى نۇرىن سەۋىپ كەتكەن ويلى ابايدىڭ، قاپالى ابايدىڭ ءھام قاجىعان ابايدىڭ بىلايعى ومىردەگى مىنەز قىرى دا ءوزىنىڭ تەزىگە سالىپ تەكسەرىپ تەرگەۋىمەن، وزگەرتۋىمەن، ەڭبەك قىلىپ تاربيەلەۋىمەن جاسامپازدىقتىڭ جارقىن ۇلگىسىنە اينالعان ەدى. ونى جارىقتىقتىڭ ءوز ولەڭدەرىنەن جانە بالاسى تۇراعۇلدىڭ ەستەلىكتەرىنەن ايقىن اڭعارۋعا بولادى. تۇراعۇل اكەسىنىڭ ماشىقتارى تۋرالى بىلاي دەيدى: «ۇلعايعان سايىن اكەمنىڭ اشۋى ازايىپ، جۇمساق تارتا بەردى، بۇل جۇمسارتۋدى ءوزى ەڭبەك قىلىپ تاپتى. مەن قاندايلىق ءادىل سوزبەن قاراپ جازايىن دەسەم دە، جاسىندا كارلى ەدى، جانىن كۇتكىش، ەرتەرەك شاۋ تارتىپ ەرىنشەگىرەك تارتتى دەمەسەم، باسقا ءمىن تابا المادىم، مۇنى اكەمدى ماقتايمىن دەگەنىم ەمەس، بار بىلگەنىم-سەزگەنىم وسى-اق».

ءدۇبىر دۇنيەنىڭ بارلىعىن دا، بايلىعىن دا، قىزىعىن دا شىجىعىن دا ءبىر كىسىدەي كورگەن، بولىس بولعان ابايدىڭ، بي بولعان ابايدىڭ، ارعى بەرگى دۇنيەنىڭ عىلىمىن كوزدەپ بار ءبىلىمدى ءھام زور كىسىلىكتى بويىنا جيناعان حاكىم ابايدىڭ، «ىزالى جۇرەك، دولى قولمەن» جىر كەستەلەگەن اقىن ابايدىڭ قياناتشىل دۇنيەدەن جۇرەگى قىرىق جاماۋ بولىپ، «قور بولدى جانىم» دەپ كۇيزەلىپ، كۇڭىرەنىپ، تاۋسىلىپ، تۇگەسىلىپ، باز كەشىپ كەتكەنى نە؟ ءسىرا ءوزى ايتقانداي «ويلى ادامعا قىزىق جوق بۇل جالعاندا».

جۇرەك ايناسى؟! ۋاقىت پەن مەزگىلدىڭ بەدەرى بەينەلەنىپ تۇسەتىن ابايدىڭ جۇرەك ايناسىندا راحماني نۇر مەن ادامگەرشىلىكتىڭ، ىزگى ماحاببات پەن كىسىلىكتىڭ  ايقىن بەينەسى بيىكتەي كورىنىپ، كەلەر ءبىر ۋاقىتتاردا زور دانىشپاندىق تۇلعاعا اينالاتىنىن بالكىم ءوزى بىلگەن دە شىعار.

«يبراھيم مىرزانىڭ تۇراعى قازاق ءىشى بولعاندىقتان، قادىرى ازىراق ءبىلىندى. ولاي بولماعاندا دانىشپان، حاكىم، فيلوسوف كىسى ەدى. قور ەلدە تۋدى دا، قورلىقپەن ءوتتى»-دەيدى شاكارىم وزەك جاردى وكىنىشپەن. «جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا» -بۇل حاكىم ابايدىڭ ءوز زامانىنا، كەيىنگى ۇرپاققا ايتقان جۇرەك ءسوزىنىڭ، جان سىرىنىڭ ءتۇيىنى ىسپەتتەس.

«Abai.kz»