تاۋەلسىز ەلدىڭ تىرەگى
تاياۋدا عانا ەلباسى ءوزىنىڭ «قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك جاڭعىرتىلۋى: جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام» اتتى ماقالاسىندا «قازىرگى الەم بارلىق پليۋستەرىمەن جانە مينۋستەرىمەن توتەنشە دەڭگەيدە ءوزارا بايلانىستى بولىپ وتىر. بۇل - بارلىق ەلدەردە ەسەپتەسۋگە ءتيىستى شىندىق. ونىڭ ۇلكەن، ورتاشا جانە شاعىن ەلدەردىڭ بارىنە دە قاتىسى بار. وسىنىڭ بارلىعى مەملەكەتتەن كەسىمدى الەۋمەتتىك ساياسات جۇرگىزۋدى تالاپ ەتەدى. جانە ماعان الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى اركەز باقىلاۋىمدا ۇستاپ، ولارعا تۇراقتى تۇردە قايتا ورالۋىما تۋرا كەلەدى. مەنىڭ نازارىمداعى باستى ماسەلە - ءار قازاقستاندىققا قامقورلىق كورسەتۋ»، دەپ تولعانعانى مەنىڭ ساناما ايرىقشا قوزعاۋ سالىپ، ەلباسىنىڭ پايىمى مەن پاراساتىنىڭ تىم بيىكتىگى قايران قالدىرعان بولاتىن.
تاياۋدا عانا ەلباسى ءوزىنىڭ «قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك جاڭعىرتىلۋى: جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام» اتتى ماقالاسىندا «قازىرگى الەم بارلىق پليۋستەرىمەن جانە مينۋستەرىمەن توتەنشە دەڭگەيدە ءوزارا بايلانىستى بولىپ وتىر. بۇل - بارلىق ەلدەردە ەسەپتەسۋگە ءتيىستى شىندىق. ونىڭ ۇلكەن، ورتاشا جانە شاعىن ەلدەردىڭ بارىنە دە قاتىسى بار. وسىنىڭ بارلىعى مەملەكەتتەن كەسىمدى الەۋمەتتىك ساياسات جۇرگىزۋدى تالاپ ەتەدى. جانە ماعان الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى اركەز باقىلاۋىمدا ۇستاپ، ولارعا تۇراقتى تۇردە قايتا ورالۋىما تۋرا كەلەدى. مەنىڭ نازارىمداعى باستى ماسەلە - ءار قازاقستاندىققا قامقورلىق كورسەتۋ»، دەپ تولعانعانى مەنىڭ ساناما ايرىقشا قوزعاۋ سالىپ، ەلباسىنىڭ پايىمى مەن پاراساتىنىڭ تىم بيىكتىگى قايران قالدىرعان بولاتىن.
تاريحتى تارازىلاساق، ادامزات قوعامىنىڭ ءتۇرلى داۋىرلەرىندە ءوزىنىڭ جاسامپازدىعى مەن تىنىمسىز ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا ءارتۇرلى مەملەكەتتەردى ءوز ءداۋىرىنىڭ بيىك ساتىسىنا سۇيرەپ شىعارعان كوشباسشى تۇلعالاردىڭ عيبراتتى ىستەرىنە كۋا بولامىز. الايدا، قازاق دەگەن حالىقتىڭ شامشىراعى جارقىراپ، الەمگە ايگىلى بولۋى 20 عاسىردىڭ 90-جىلدارىنان باستاۋ العانى، سول ۇلى ۇدەرىستىڭ تىزگىنىن ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ۇستاعانى العاۋسىز اقيقات. ءار ەلدىڭ تاريحىندا بيىك بەتبۇرىستى وقيعالار بولادى. سول وقيعالاردىڭ باستاۋى - ايقارىلعان ۇلى كۇندەردىڭ بولاتىنى دا راس. مىنە، 1991 جىلدىڭ 1 جەلتوقسانى حالقىمىز ءۇشىن سونداي كۇن. رەسمي العاندا ول كۇنى قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىن سايلاۋ وتكىزىلدى. بىراق بۇل رەسمي ءتۇردە عانا. بوداندىقتىڭ كۇنى بىتەتىنىن، بوستاندىق تاڭىنىڭ اتاتىنىن اركىم دە ءبىلىپ وتىردى.
1991 جىلعى 1 جەلتوقسان كۇنى بايتاق ەلىمىزدەگى سايلاۋ ۋچاسكەلەرىنە حالىق جاپپاي ەرەكشە ءۇمىتپەن اعىلدى. سول كۇنى سايلاۋشىلاردىڭ 98,78 پايىزى داۋىسىن نۇرسۇلتان نازارباەۆقا بەردى. نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. حالىقتىق قولداۋعا شىن مانىندە تالاسسىز يە بولدى. سودان بەرى ەلباسىمىزدىڭ سان ءتۇرلى سىناقتان سۇرىنبەيتىن سارابدال ساياساتىنىڭ ارقاسىندا جەڭىستى جولى جالعاسۋدا.
مىنە، ەلىمىزدە جاڭا مەرەكە تۇڭعىش رەت اتاپ وتىلگەلى وتىر. ول قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى كۇنى دەپ اتالادى. وتكەن جىلدىڭ قاراشا ايىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پارلامەنتى وسىنداي شەشىم قابىلدادى. بۇل شەشىم «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەرەكەلەر تۋرالى» زاڭعا تولىقتىرۋلار تۇرىندە راسىمدەلدى.
وسىدان تۋرا 21 جىل بۇرىن، اتا-بابامىزدىڭ عاسىرلار بويى اسىل ارمانى بولىپ كەلگەن ەگەمەن قازاقستاندى قۇرۋ جونىندەگى تاريحي اماناتى 1991 جىلعى 1 جەلتوقساندا ءبىراۋىزدان مەملەكەت باسشىسى بولىپ سايلانعان تۇڭعىش پرەزيدەنت - ەلباسى ن.ا.نازارباەۆتىڭ باسشىلىعىمەن ىسكە استى.
1991 جىلعى 16 جەلتوقساندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭ قابىلدانعاننان بەرگى كەزەڭ ىشىندە قازاقستان دەموكراتيالىق ساياسي-قۇقىقتىق جۇيەسى بار، ەكونوميكاسى تۇراقتى، حالقىنىڭ ءال-اۋقاتى جوعارى، ۇدايى دامۋ ۇستىندەگى مەملەكەت رەتىندە قالىپتاستى.
ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ وسى 21 جىلدىڭ ىشىندە شىنايى مەملەكەتشىل ەكەنىن، حالىق مۇددەسىنە بەرىلگەندىگىن ۇنەمى كورسەتىپ، قازاقستان اتتى ەلدىڭ بولاشاقتى بەتكە العان ۇلى كوشىن ءبىر بەلەستەن ءبىر بەلەسكە اسىرۋمەن كەلەدى. ەلباسىنىڭ باسشىلىعىمەن سول كەڭەستىك رەسپۋبليكادان تاۋەلسىز مەملەكەت، ەگەمەن ەل جاسالدى. ەل بولعاندا دا قاتارداعى ەل ەمەس، ەگەمەندىگىنىڭ 20 جىلدىعىنا دا جەتپەي جاتىپ ەۋروپانىڭ تورىنە كوتەرىلىپ، قۇرلىقتاعى باستى ساياسي ۇيىمعا توراعالىق ەتكەن ەل جاسالدى.
وسى تاريحي كۇندى تاعايىنداۋ الەمدىك تاجىريبەنى ەسكەرە وتىرىپ قابىلداندى. ونداي كۇندەر دۇنيە جۇزىندە كوپتەگەن مەملەكەتتەردە بار. مىسالى، اقش-تا «پرەزيدەنت كۇنى» اتالىپ وتەدى. مۇنداي كۇننىڭ بەلگىلەنۋى ەلباسىنىڭ ەل الدىنداعى ۇلى ەڭبەگىن لايىقتى باعالاۋ دەپ بىلەمىز.
قازاقستان مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى - ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ حالىقتى جاسامپازدىققا جۇمىلدىرۋ، قوعامداعى تاتۋلىق پەن كەلىسىمدى نىعايتۋ، حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ ريزاشىلىعىنا يە بولعان جاھاندىق بەيبىت باستامالاردىڭ اۆتورى رەتىندە ەلدىڭ سىرتقى ساياسي باعىتىن ءدال ايقىنداۋ ىسىنە وراسان زور ۇلەس قوستى.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ جان-جاقتى سارالانعان ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە قازاقستان ساياسي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سىلكىنىستەرگە ۇشىراماي، دەربەس دامۋدىڭ وتپەلى كەزەڭىندەگى قيىندىقتار مەن سىناقتاردى ەڭسەرىپ، ىلگەرىلەۋ مەن ءوركەندەۋ جولىنا شىقتى. تاۋەلسىزدىككە يە بولعان 21 جىل ىشىندە قازاقستان جاڭا عاسىرداعى باسەكەگە قابىلەتتى ەكونوميكاعا نەگىز بولاتىن تالاسسىز تابىستارعا جەتتى.
ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العالى بەرى قازاقستان حالقى ءۇشىن تىڭ قۇرىلىمنىڭ ءبىرى - جەمقورلىق قىلمىستارعا قارسى كۇرەس جۇرگىزەتىن سالا بولدى. اۋەلدە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسىمەن 1994 جىلى قارجى مينيسترلىگىنىڭ سالىق قىزمەتى قۇرامىنداعى سالىق ميليتسياسى باسقارماسى بولىپ دۇنيەگە كەلگەن سۋ جاڭا سالا - قازىر ماقساتى مەن مۇددەسى ايقىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەكونوميكالىق قىلمىسقا جانە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس اگەنتتىگى.
2005 جىلدىڭ اقپان ايىنان باستاپ اگەنتتىكتىڭ تەك قازاقستان پرەزيدەنتىنە تىكەلەي باعىناتىن جانە ەسەپ بەرەتىن ورگان رەتىندە تانىلۋى - قارجى پوليتسياسىنىڭ دامۋ تاريحىنداعى ماڭىزدى قادام جانە مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءبىزدىڭ ورگانعا دەگەن ەرەكشە سەنىمىنىڭ بەلگىسى. سونىڭ ناتيجەسىندە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ۆەدومستۆو ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن، ەلدىڭ ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىگىن قورعايتىن، سىبايلاس جەمقورلىق كورىنىستەرى مەن «كولەڭكەلى» ەكونوميكانىڭ دەڭگەيىن تومەندەتەتىن پارمەندى قۇرالعا اينالدى.
2010 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىنا سايكەس، قارجى پوليتسياسى ورگاندارىنا ەكونوميكالىق قىزمەت سالاسىنداعى قىلمىستاردى جانە سىبايلاس جەمقورلىق قىلمىستاردى تەرگەۋدىڭ دەربەس قۇقىعى بەرىلدى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ سالماقتى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا قازاقستاندا سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل باعدارلامالىق نەگىزدە تەك قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىمەن عانا ەمەس، تۇتاس قوعاممەن جۇزەگە اسىرىلۋدا.
ەلباسىمىزدىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2020 جىلعا دەيىنگى ستراتەگيالىق دامۋ جوسپارى تۋرالى» جارلىعىنا سايكەس بەكىتىلگەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل جونىندەگى 2011-2015 جىلدارعا ارنالعان سالالىق باعدارلامانىڭ» باستى مىندەتتەرى حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋ جانە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل ماسەلەلەرى بويىنشا ۇلتتىق زاڭنامانى جەتىلدىرۋ، سىبايلاس جەمقورلىق قاۋىپتەرىن ازايتۋ ارقىلى مەملەكەتتىك ورگاندار قىزمەتىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كوزقاراستى جوعارىلاتۋ جانە كولەڭكەلى ەكونوميكا دەڭگەيىن تومەندەتۋ بولىپ تابىلادى.
قارجى پوليتسياسىنا نارىق زامانىندا سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەستە، ونىڭ الدىن الۋدا تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز تاراپىنان جۇكتەلەر مىندەت وراسان، سەنىم زور. بەرەكەمىزدىڭ باستاۋى بولعان بۇل كۇن - ءبىزدىڭ ءوز تاڭداۋىمىزدى ءوزىمىز جاساپ، ءوز تاعدىرىمىزدى ءوزىمىز شەشۋدى باستاپ بەرگەن كۇن. بۇل كۇن - تاريحىمىزدا تۇڭعىش رەت بۇكىل حالىق بولىپ پرەزيدەنت سايلاعان كۇن. ەلدىكتىڭ جولىنداعى ەڭ العاشقى قادامىمىزدى جاساعان كۇن.
ماقسات قوجاباەۆ،
قىزىلوردا وبلىسى بويىنشا ەكونوميكالىق قىلمىسقا جانە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس دەپارتامەنتىنىڭ (قارجى پوليتسياسى) باستىعى، قارجى پوليتسياسىنىڭ پولكوۆنيگى.
