قوستانايلىق ساتيريك اقىن باكەش ءايسيننىڭ ساتيرالىق جىر جيناعى «ۇيىقتا، قازاق!» دەپ اتالادى. يا. ءداپ سولاي! «ويان، قازاققا» قاراما-قارسى ءۋاج. وقىپ وتىرىپ  جۇرەگىڭ اۋىرادى، كۇيزەلەسىڭ، قامىعاسىڭ.

توقان تۇرسىنباەۆ دەگەن بلوگەر ءبىر جازباسىندا: «ۇيىقتا، قازاق! ۇيقىڭ سەنىڭ قانباعان، مىرجاقىپ تا وياتا الماي، جىرىمەنەن زارلاعان. باسقا حالىق وياۋ بولسا، بىزدە ۇيقى، بۇل «كەسەلگە» امال تاپپاي اشىنامىن، زارلانام» - دەپ اشىنا جازىپتى.

شىنىندا دا قازاق ەلى ءالى دە قالىڭ ۇيقىدا جاتقان سەكىلدى. الاش ارداقتىلارى قالىڭ جۇرتتى وياتا الدى ما؟ ولاردىڭ ءىزباسارلارى، تاۋەلسىز قازاقستان قايراتكەرلەرى ۇلتىمىزدى وياتۋ جولىندا قانداي قاجىر - قايرات كورسەتتى؟

قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى مۇحتار ماعاۋيننىڭ  «ۇلتسىزدانۋ ۇرانى» اتتى زارلى تولعاۋى: «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم!..» - دەپ كۇڭىرەنگەن ەدى اباي بۇدان ءبىر عاسىردان استام بۇرىن. كەرى كەتكەن شىعىستىڭ وتكەنىن، ىلگەرى باسقان باتىستىڭ بۇگىنىن تانىعان، وكتەم يمپەريالاردىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنىڭ ءتۇپ تامىرى مەن بولاشاق باعدارىن انىق اڭداعان كەمەڭگەر ويشىل زاماننىڭ سۇرىنان شوشىنىپ، الگى جاڭا نيزام اكەلگەن جولسىز سۇمدىق، جۇرتتىڭ ازىپ-توزۋ ءۇردىسىن كورە وتىرىپ، تۋعان ۇلتىنىڭ كەلەشەگىنە كۇمانمەن قارايدى، ەركىندىكتەن ايرىلدىڭ، باسقانىڭ ىرقىنا كوشتىڭ، ەندى قايتادان وڭالۋىڭ نەعايبىل دەيدى. جاڭا ءداۋىردىڭ عىلىم-ءبىلىمىن يگەرمەسە دە، حالقىنىڭ مىڭ جىلدىق دانالىعىن بويىنا سىڭىرگەن دۋلات پەن مۇرات جۇرەكپەن سەزىپ، كوزبەن كورگەنىنەن ءبىرجولا ءتۇڭىلىپ، بولاشاقتان كۇدەر ۇزەدى. ال شورتانباي: «سۋ تۇبىنە كەتتىڭ، جۇرت، - تال تابىلماس قارمارعا!» - دەگەن قاتال ۇكىم ايتادى. بۇدان بۇرىن ماحامبەت: «بۇل قونىسقا قوندىرعان، - اتا-بابام وڭباسىن، - تاڭدا، سيرات باسىندا!..» –  دەگەن بولاتىن. زامانا كەيپى وسىنداي اۋىر احۋالعا جەتكىزىپتى» - دەگەن جولداردان باستالادى.

ودان كەيىن اۆتور: «ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتار تۇعىرىن ۇستاعان ۇلتتىڭ ويانۋ باعدارى - قازاق قوعامىندا جەتەكشى ورىنعا شىقتى. كەلەسى كەزەكتە – ۇلتتىق دەربەستىك ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە قويىلدى» – دەپ جازادى.

ۇلتتىڭ ويانۋى دەيمىز. ۇلتتى وياتۋ باعىتىنداعى ناسيحات سول كەزدە قانداي كۇيدە ەدى؟

مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ 1909 جىلى ورىنبوردا جارىق كورگەن «ويان، قازاق!» اتتى كىتابى «كوزىندى اش، ويان، قازاق، كوتەر باستى، وتكىزبەي قاراڭعىدا بەكەر جاستى» دەپ ۇران سالسا، ونىڭ ىزىمەن جازىلعان جىرلار دا قازاقتى وياتۋ تاقىرىبىن قاۋزادى.

1917 جىلى ابىلقاسىم ارعىني تاشكەنتتە باسىلعان "جاتپا، قازاق!" كىتابىندا:

«قازاعىم، عاپىلەتتەن كوزىڭدى اش،
عاپىلەتپەن ءوتىپ كەتتى ءبىرتالاي جاس،
وسىنداي بوستاندىق كۇن كەلگەن ۋاقىتتا،
جاستانا جاتا بەرمەي، كوتەرگىن باس، – دەسە،

شاكارىم:

كەيىمە، كارى جان،
ءومىرىڭ توزعانعا،
ويانىپ ۇيقىدان،
انگە سال قوزعال دا، – دەپ جىرلادى.

بايباتىر ەرجانۇلى 1914 جىلى قازان قالاسىنان شىققان كىتابىن «تۇر، قازاق!» دەپ اتادى.

ياپىرماي، ۇيىماس پا ەدىڭ ۇجماق جەردە،
ۇجماق جەردە دەگەنىم باسىڭ توردە،
ويانباي بوستان-بوسقا ۇيىقتاپ جاتىپ،
سەكىلدى بولىپ قالدىڭ جاتقان كوردە – دەپ ويانباي جاتقان قازاقتى ولىككە تەڭەدى.

«قازاقستان» باسپاحاناسىندا توڭكەرىسكە دەيىن «ىزىڭ» ( 1913 جىلى، ورال) اتتى جاڭا كىتاپ باسىلىپ شىققانى دا بەلگىلى. كىتاپتىڭ اتاۋىنان كورىنىپ تۇرعانداي، ونىڭ نەگىزگى تاقىرىبى دا قازاقتى ىزىڭداپ وياتۋ بولاتىن.

احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ماسا» دەگەن اتپەن ورىنبوردا  1911 جىلى باسىلعان جيناعىنداعى «ماسا» ولەڭىندە:

ۇستىندە ۇيىقتاعاننىڭ اينالا ۇشىپ،
قاققى جەپ قاناتتارى بۇزىلعانشا.
ۇيقىسىن از دا بولسا بولمەس پە ەكەن،
قويماستان قۇلاعىنا ىزىڭداسا؟

دەگەن جولدار بار.

ال ۇيقىسى قانباعان قازاق تۋرالى احاڭ نە دەيدى؟

باياعى قالپى،
باياعى سالتى،
بۇل نەتكەن جۇرت ۇيقىشىل؟
بولسىن كەدەي، بولسىن باي،
جاتىر بەيقام، جىم-جىرت، جاي.
ەمشەگىن ەمىپ،
اناعا سەنىپ،
بالا ۇيىقتايدى جاستىقپەن.
قىمىزعا قانىپ،
قىزارىپ جانىپ،
باي ۇيىقتايدى ماستىقپەن.
شالاپ ىشكەن كەدەي ماس،
مىنا جۇرتتىڭ ءتۇرى وڭباس!
ۇيقىشىل جۇرتتى
تۇكسيگەن مۇرتتى
وبىر وبىپ، سورىپ تۇر.
ءتۇن ەتىپ كۇنىن،
كورسەتپەي ءمىنىن،
وياتقىزباي قورىپ تۇر.
وبىر بولسا قامقورىڭ،
قايناعانى سول سورىڭ!
ويانعان ەرگە
ۇمتىلعان جەردە
ەرۋشى از، سەرىك كەم.
قاس بىلگەن دوستى،
دوس بىلگەن قاستى،
مۇنداي ەلدى كورىپ پە ەڭ؟
قىس ىشىندە بىرەر قاز
كەلگەنمەنەن، قايدا جاز؟!
قازاعىم، ەلىم،
قايقايىپ بەلىڭ،
سىنۋعا تۇر تايانىپ.
تالاۋدا مالىڭ،
قاماۋدا جانىڭ،
اش كوزىڭدى، ويانىپ.
قانعان جوق پا ءالى ۇيقىڭ،
ۇيىقتايتىن بار نە سيقىڭ؟!

شارۋاسى تۇزەلگەن، تىرشىلىك كۇيبەڭىنەن بوساعان كىسى عانا الاڭسىز ۇيىقتاسا كەرەك ەدى. «ەرتە تۇرعان ەركەكتىڭ ىرىسى ارتىق، ەرتە تۇرعان ايەلدىڭ ءبىر ءىسى ارتىق» دەگەن اتالى ءسوزدى دە ۇمىتۋعا بولمايدى.

«سەن جاتىرسىڭ قاتتى تەرەڭ ۇيقىدا،
ءوزدى-وزىمەن الىسۋدا ميقىدا،
تالاس-تارتىس ۇنەمى ىزى-قيقىدا،
ويانباستاي جۇرتىم ساعان نە بولدى؟» – دەپ عۇمار قاراش تا «ويان» ءسوزىن جىرىنا ارقاۋ قىلدى.ماعجان جۇماباەۆ «جاۋعا تۇسكەن جانعا» دەگەن ولەڭىندە:

«ويان! – دەدiڭ جۇرتىڭا،
باس كوتەرiپ، تiرلiك قىل!»
اقىل ايتتىڭ ۇلتىڭا:
«تاستا تالاس، بiرلiك قىل!»  –  دەسە،

سۇلتانماحمۇت تورىايعىروۆ:

اناۋ قىردا تاتار تۇر،
باسقالارمەن قاتار تۇر.
مىناۋ ويدا قازاق تۇر،
قاستارىندا ازاپ تۇر.
ۇيقىسى كوپ، وياۋ از
بۇل نە دەگەن عاجاپ تۇر؟
بۇل ۇيقىسىن اشپاسا،
ناداندىقتان قاشپاسا،
باسقالارعا مازاق تۇر، – دەپ قامىقتى.

ارقانىڭ ارقالى اقىنى نۇرجان ناۋشابايۇلى بولسا نازىمدارىنىڭ ءبىرىن تۇگەلدەي وسى قازاقتى وياتۋ تاقىرىبىنا ارنادى.

باستان ءسوزدى اسىرمايمىز،
ۇيقىدان كوزدى اشا المايمىز.
بيشارا الاش بالاسى،
ونەرلى حالىققا قوسىلمايمىز.
ولسەك-تاعى قاۋىپ ەتىپ،
ەش نارسەدەن قىسىلمايمىز.
ويانعان پەندە تابىلماس!

جانىنا ولشەپ بالاعان،
بەس قىپشاققا قاراعان
ءۇي، توعىزاق ، ايەت پەن
ورمان، اعاش، نەشە كول
توبىلمەنەن ارادا
جۇرتتى جامان بولدىردى
يت ابالاپ قاباعان.
قارا قازان، سار بالانىڭ
ءبىر ادام جوق بۇل جۇرتتا
قامىن ويلاپ جىلاعان.
بارار جەر، باسار تاۋىم جوق،
دەگەن ماقال كەز بولدى،
ءبىر قاۋىزعا قاماعان،
كەڭشىلىك زامان تابىلماس!

الاشتى الدى، جەردى الدى،
ەندى الماعان نەڭ قالدى؟
بۇرىنعى حان، بي بولعاندار
ناگراد، شەنگە الداندى.
بۇل كۇندە بىلەم دەگەندەر
شتاتپەنەن بولعان-دى.
ءفاتۋا جوق، بىرلىك جوق،
بىرلىك بولماي تىرلىك جوق،
ويلاماي قازاق قالعان-دى.

ءال-فارا قيقۋ قۇيتىرقى،
دۇنيە ءجۇزى سارالى.
جايلاۋ، قىستاۋ، جەردى الىپ،
كوڭىلدى قىلدى جارالى.
ۇيىقتاما، ويان، الاشىم!
قولىڭدا جوق زاماننىڭ
امال قىلار قۇرالى.

قۇيرىق، قانات كەسىلدى،
قايتىپ بىزگە كەلەر دەپ،
ويلاماڭدار ارقالاي،
مەنىمەن تۇرسا جارادى،
ورىندالعان ءبىر ءىس جوق،
كوپ شىعار بىزگە بۇل ءالى.

بۇل جەردە تاقتاق اقىن نۇرجاننىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى – ول ءسوزىن تەك قازاققا عانا ەمەس، بارلىق الاشقا ارنادى. «ۇيىقتاما، ويان، الاشىم!» - دەپ ۇران كوتەردى.

نۇرجان 1918 جىلى «قازاق» گازەتىنە «الاشورداعا» دەگەن ولەڭىن باستىرتادى.

«بىرلىك قىلساڭ، الاشىم،
ىلگەرى قاراي باساسىڭ.
قول ۇستاسىپ ۇمتىلساڭ،
قاتار جۇرتتان اساسىڭ.
اتاعىڭ ماڭگى قالدىرىپ،
جاساسىن الاش، جاساسىن!» – دەگەن جولداردان ونىڭ «ۇيىقتاما، ويان، الاشىم!» جىرىنىڭ جالعاسىن تاپقانىن اڭعارامىز.

وسى ءوم ءىردىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن ءبىر كىسىدەي بىلەتىن اقىن سەرىك قاليەۆ:

ويان، قازاق! ويلان، قازاق! بول، قازاق!
شىن باقىتقا جەتكىزەتىن جول دا ۇزاق.
الاشاعىڭ از با مىنا دۇنيەدەن،
بولاشاعىڭ ەمەس پە ەدى زور، عاجاپ؟! – دەپ سىرىن اقتارىپتى.

سونىمەن، ءبىز دە ۇيقىمىزدى اشۋعا تىرىستىق. «ويان، قازاقپەن» بىرگە «ويلان، قازاق» - دەپ ايتۋعا بەيىم بولا باستادىق. سوندا تۋعان مىنا ولەڭدى دە وقىرمان نازارىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردىم:

ەبىن تاپقان ەكى اساپ،
ءۇش-تورتەۋىن جەپ الىپ، بيگە شىقسا كەيبىرەۋ،
قولدان كەلگەن باسىپ جۇرسە قونىشتان.
باسى اينالىپ بالا-شاعا بوقتاشاق،
جالپاق جۇرتقا بولا الادى كىم تىرەۋ
اتا-اناسى ايىرىلعاندا قوڭىستان.

شاقىرايعان كۇننىڭ كوزىن قارا بۇلت كەپ تورلاسا،
ءسوز تۇسىنەر ءادىل بيلەر قالماسا،
كەمىپ كەتسە ارلى ۇعىم،
ىزگىلەردى ءىبىلىس كەپ قورلاسا،
اي دەر اجا، قوي دەر قوجا بولماسا،
نە بولادى تاعدىرىڭ؟!

اشكوزدەردىڭ جۇرگەن جولى كەڭەيىپ،
ۇرى-قارى كوبەيىپ،
اعاش ساپتى بالتا تۋراپ اعاشتى،
ورمان قۋراپ، تۇرسا بۇتاق سەرەيىپ،
وپىر-توپىر بولعان كەزدە جەر استى،
جابىرقاماي جەي الادى كىم استى،
بۇدان باسقا نە دەيىك؟!

قوي مەن سيىردى، بيەنى دە تۇگىمەن،
تۇيەلەردى جۇگىمەن
جۇتىپ جاتقان جايىن اۋىز مەشكەيدى
كورەمىن دە تۇڭىلەم.
ساحنادا قاتىن بولىپ كيىنىپ
جۇرگەندەردىڭ كورەرمەنگە ءيىلىپ،
جيىركەنەسىڭ الەم-جالەم تۇرىنەن.

قالىڭ قاۋدى جايپاپ وتسە ءبىر ۇشقىن،
كۇرمەك كەلىپ سۋىن ىشسە كۇرىشتىڭ،
ءتۇبى تەسىك بولىپ شىقسا ءسۇت قۇيىلعان ىدىستىڭ،
ەگىنىنە قاپتاپ كەتسە ءارامشوپ،
زالىم جەڭىپ، مالىڭ ءولىپ، قۇت كەمىپ،
بوساعادان كەتكەنى عوي ىرىستىڭ.

كىمدەر ەكەن تۇنىق كولدى شايقاعان،
كوك شالعىندى جاپىرىپ ءجۇر مايتابان.
سونىڭ ءبارىن كوزبەن كورىپ تۇرعاندا
قالاي عانا جاي تابام؟
«ويلان، قازاق! ويان، قازاق!» دەگەندى
قايتالايمىن قايتادان.

ۇيقى الدىندا دا، ۇيقىمىز قانىپ، ەرتە ويانعاندا دا ويلانۋىمىز كەرەك سەكىلدى. «ۇيىقتا، بوپەم، ۇيىقتاي عوي!» دەگەن بەسىك جىرىن ەرەسەكتەرگە ايتۋعا بولمايدى عوي.

ويانىڭدار، قازاقتار! ويلانىڭدار، قازاقتار!

اقىلبەك شاياحمەت

Abai.kz