باي دەسە، جىلدار بويى سانامىزعا ءسىڭىپ قالعان قاناۋشى، دۇنيەقوڭىز، اينالاسىنا مەيىرىمى جوق نادان ادامدار كوز الدىمىزعا ەلەستەيدى.بۇل كەڭەستىك دۇنيەتانىمنىڭ جەمىسى.جەر قايىستىرعان جىلقىسى، بەلدى باسقان قويى، دالاعا سىيماعان ءىرى-قاراسى بار اۋقاتتى بايلار ءوتىپتى قازاقتا. بايىرعى بايلار شىن مانىندە قانداي بولعان؟ وسى ساۋال توڭىرەگىندە «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ پرەزيدەنتى قايروللا عابجالەلوۆ، مادەنيەت قايراتكەرى، اقىن قاجىتاي ءىلياسوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور احمەت توقتاباي، مادەنيەت قايراتكەرى، ونەرتانۋشى جۇماباي ەسەكەەۆ، ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرى راشيد ورازوۆتار وي قوزعادى.

«باي» - «بوگاتىي» ەمەس

باي دەسە، جىلدار بويى سانامىزعا ءسىڭىپ قالعان قاناۋشى، دۇنيەقوڭىز، اينالاسىنا مەيىرىمى جوق نادان ادامدار كوز الدىمىزعا ەلەستەيدى.بۇل كەڭەستىك دۇنيەتانىمنىڭ جەمىسى.جەر قايىستىرعان جىلقىسى، بەلدى باسقان قويى، دالاعا سىيماعان ءىرى-قاراسى بار اۋقاتتى بايلار ءوتىپتى قازاقتا. بايىرعى بايلار شىن مانىندە قانداي بولعان؟ وسى ساۋال توڭىرەگىندە «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ پرەزيدەنتى قايروللا عابجالەلوۆ، مادەنيەت قايراتكەرى، اقىن قاجىتاي ءىلياسوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور احمەت توقتاباي، مادەنيەت قايراتكەرى، ونەرتانۋشى جۇماباي ەسەكەەۆ، ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرى راشيد ورازوۆتار وي قوزعادى.

«باي» - «بوگاتىي» ەمەس

بابالارىمىز ەجەلدەن-اق رۋحاني بايلىقتى، ەركىندىك پەن ەرلىكتى ماتەريالدىق بايلىقتان جوعارى قويعان. سوندىقتان «مالىم - جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم - ارىمنىڭ ساداعاسى» دەگەندى ومىرىنە وزەك ەتكەن ولار ساراڭدىقتى سەرىك قىلماعان. كەرىسىنشە، جومارتتىق جاساپ، بارشا جۇرت يگىلىگىنە جارايتىن ءىس تىندىرسا عانا باي اتانىپ، ەلگە تانىلعان. كوپتەگەن قازاق بايلارى ۇلى دالا توسىندە ءوز داۋلەتىمەن مەدرەسە، مەشىت سالعىزىپ، ۇستاز ۇستاپ، بالا وقىتقان. قازاقتىڭ ەڭ العاشقى گازەت-جۋرنال، كىتاپتارىنىڭ شىعۋىنا دەمەۋشىلىك كورسەتكەن. ءتۇرلى كاسىپ كوزدەرىن اشىپ، وڭدەۋ سالاسىن ورىستەتكەن. «باي» دەگەن ۇعىم وزگە حالىقتىڭ «داۋلەتتى» دەگەن ماعىناسىمەن سايكەس كەلمەيدى.
قايروللا عابجالەلوۆ: باي دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە، اركىمگە ءار ءتۇرلى وي كەلەدى. بۇرىنعى كەزدەگى بايلاردى كەڭەس ۇكىمەتى بىزدەرگە سونشالىقتى جەكسۇرىن، جاعىمسىز بەينەدە ءتۇسىندىرىپ كەلدى. سانامىزعا سولاي ءسىڭىرىپ جىبەردى.
بىراق، ءبارى دە كەرىسىنشە ەدى. سول كەزدەگى بايلار سول اۋىلدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن الىستان سەزگەن. كىمگە قانداي قالىڭدىق الىپ بەرۋ كەرەك، كىمگە قانشا مال ۇلەستىرۋ كەرەك ەكەندىگىنە دەيىن جاقسى بىلگەن. دۇنيەنى وڭدى-سولدى شاشپاعان. قادىر-قاسيەتىن باعالاعان. ول كەزدەگى بايلار كوپىر سالدى، جول سالدى. ارتىندا قاراقۇرىم حالىقتىڭ تۇرعانىن انىق ءبىلدى.
قاجىتاي ءىلياسوۆ: كەيدە ولاردىڭ ىشىندە قاتال بايلار دا بولعان. بىراق ءبارىنىڭ بىردەي كىرپىگىنە مۇز قاتپاعان. قازاق قوي، كىسىلىگى بار. 500, 1000 ۇيگە دەيىن ءبىر بايدان بولعان. قاراپايىم قاراشا بايدىڭ مالىن باعىپ، وتىنىن شاۋىپ، شارۋاسىن ىستەپ جۇرەدى. ال باي ءوز رۋىنىڭ نەمەسە وزگە رۋدان جالداپ العان كىسىلەرىنىڭ عانا قىزمەتىنە قاراپ، جالشىسىن اياقتاندىرىپ، جەكە جاعدايىنا جان-جاقتى قاراسقان. ءتىپتى كەيدە سول بايدىڭ الپەشتەپ وتىرعان قىزىن الىپ قاشىپ، كەتەتىن ەپتى جىلقىشىلار دا بولدى عوي.
احمەت توقتاباي: 1840 جىلى برونەۆسكي دەگەن گەنەرال قازاق جەرىن زەرتتەگەن. ول قازاق ءتىلىن كەرەمەت بىلگەن. «قازاقتىڭ «باي» دەگەن ۇعىمى ورىستىڭ «بوگاتىي» دەگەن ءسوزىنىڭ بالاماسى ەمەس. باي بولۋ ءۇشىن اتاعىنان ات ۇركەتىن ۇلكەن تۇلعا بولۋ كەرەك. ماتەريالدىق يگىلىكتەرگە يەلىك ەتۋمەن بىرگە، اقىل-ويى تولىسقان ادام بولۋى كەرەك»، - دەيدى برونەۆسكي.

«بەرمەسە دە باي جاقسى»

«جەمەسە دە ماي جاقسى، بەرمەسە دە باي جاقسى» دەگەن ءسوز سول زامانداعى بايلارعا قاراتىپ ايتىلسا كەرەك. قولى اشىق، جومارت جاندار مالىن قانشا جۇمساسا دا، ورنىن ويسىراتپاي، ەسەسىنە، ەلدىڭ ريزاشىلىعىنا بولەنىپ، مەرەيى تاسىپ وتىرعان. وسى رەتتە ەل ەسىندە، تاريح پاراقتارىندا اتى قالعان قازاق دالاسىنىڭ ءبىراز داۋلەتتى تۇلعالارىنىڭ اتىن اتاپ كەتۋدى ءجون كوردىك. بايتاق دالامىزدىڭ ءار ايماعىندا كەزدەسكەن مۇنداي باقۋاتتى بايلاردىڭ بايلىعى كوبىنە مالمەن ولشەنگەنى بەلگىلى.
جۇماباي ەسەكەەۆ: مەن ءوزىم ايىرتاۋدىكىمىن. ءبىز جاقتا توقسانباي دەگەن، ساسىقتىڭ توقسانبايى دەيتىن بايدى قاريالار اۋزىنان تاستاماي ايتىپ وتىراتىن. ءۇيىر-ءۇيىر جىلقى، وتار-وتار قويى بولعان دەسەدى. بىراق ءوزى سونىڭ سانىن بىلمەيدى ەكەن.
كوكشەتاۋدىڭ ارعى جاعىندا، قىزىلاعاش دەگەن جەرگە جاقىن ايماقتا سۇتەمگەن دەگەن باي بولعان. ونىڭ دا بايلىعىندا ەسەپ بولماعان دەيدى.
احمەت توقتاباي: شىعىس تۇركىستاندا، مىنا قىتاي ەلىندە باسپاي شولاقۇلى دەگەن باي بولعان. ول 60 مىڭ قوي، 300 مىڭ جىلقى، 1000 ءىرى قارا بىتكەن ەرەكشە باي. سول كىسى 30 شاقتى ادامدى ءوزىنىڭ قارجىسىنا ۇيلەندىرىپتى. ول وتىز ادامنىڭ ىشىندە قىتاي دا، دۇنعان دا، ۇيعىر دا، سارت تا بار، ءتىپتى ورىس تا كەزدەسەدى. وسىدان كەيىن الگىلەردىڭ ءبارى باسپايدىڭ قۇرمەتىنە قازاقشا سويلەگەن ەكەن.
ءبىز ايتىپ وتىرعان باسپاي شولاقۇلى ءوز زامانىنىڭ ەڭ ىقپالدى تۇلعاسى بولعانى ەل اۋزىندا. سونشاما داۋلەتتى ەل پايداسىنا جاراتۋدى ماقسات ەتكەن باي ۇلكەن وزەندەرگە كوپىر سالدىرىپتى، بىرنەشە كەن ورىندارى بولعان ەكەن. قازىرگى تاڭدا قىتاي جەرىندە «باسپاي تۇقىمى» دەپ اتالاتىن قويدىڭ ەكى ميلليونى بار دەيدى. ءسىرا، «باتىر بولساڭ جاۋعا نايزاڭ ءتيسىن، باي بولساڭ حالقىڭا پايداڭ ءتيسىن» دەگەن ءتالىمدى ءسوزدى سول زاماننىڭ بايلارى ساناسىنا مىقتاپ سىڭىرسە كەرەك. ال باسپايدىڭ اقش ەكسپانتسياسىنا قارسى كورەي حالقىنا قولداۋ كورسەتكەندە، ۇشاق ساتىپ الىپ بەرگەنى ءالى كۇنگە اڭىز. ءتىپتى ونىڭ حالىق ءۇشىن قىزمەت ەتكەنىنە ەل اۋزىندا جۇرگەن مىناداي اڭگىمەلەر دە كۋا.
قاجىتاي ءىلياسوۆ: شاۋەشەكتە كوشە ارالاتىپ تارانتاس اربالاردى جىبەرەدى ەكەن. قاي جەردە قولىن جايىپ تۇرعان قايىرشى بار، سونى الگى ارباعا سالىپ، باسبايدىڭ قوراسىنا الىپ كەلەدى.تاماعىن بەرىپ، ەتىن اسىپ، سورپا سۋىن ىشكىزىپ، مونشاسىنا ءتۇسىرىپ، دورباسىنا تۇگەل اقشا تولتىرىپ جىبەرەدى ەكەن. باسباي بايدىڭ دارقاندىعى سونداي، «قالتاڭدا باقىر تيىنىڭ بولماسا، قىمسىنبا، وزىمنەن كەلىپ سۇرا» دەپ ايتاتىن كورىنەدى.
باي-باعلانداردىڭ بەدەلى كوبىنە مەكتەپ، مەدرەسە، مەشىت سالسا، وقۋ-بىلىمگە كوڭىل بولسە، اسقاقتايتىن بولعان. زامان كوشىنەن قالماي، حالىق اعارتۋ ىسىنە دەن قويعان بايلار ءار وڭىردە كەزدەسەدى. جەتىسۋ جەرىندەگى اتاقتى «مامانيا» مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالاعان ماماننىڭ تۇرىسبەگى دە داۋلەتى جاننان اسقان باقۋاتتى باي بولىپتى. ال شىعىس وڭىردە قاتونقاراعاي ايماعىندا ەرەجەپ بولىستىڭ سالدىرعان مەكتەبى تالاي قازاق قاراگوزىن ءبىلىم نارىمەن سۋسىنداتىپ، ەل يگىلىگىنە قىزمەت ىستەپتى.
احمەت توقتاباي: ەرەجەپ بولىس ورالحان بوكەيدىڭ تۋعان جەرى - قاتونقاراعاي اۋدانىندا ۇلكەن مەكتەپ سالدىردى عوي. ال وسى مەكتەپكە تۇگەلدەي بايلاردىڭ اقشاسى جۇمسالعان. ياعني مەكتەپتىڭ قۇرال-جابدىعىنان باستاپ، مۇعالىمىنە دەيىن بايلار تاۋىپ بەرىپ، قامتاماسىز ەتكەن.
قاجىتاي ءىلياسوۆ: مامان تۇرىسبەك «مامانيا» مەكتەبىن سالعان. ودان بۇرىن مەدەۋ پۇسىرمانوۆ تا ءىرى مەكتەپ سالۋعا مۇرىندىق بولعان. ال ماماننىڭ مەكتەبى ودان بۇرىن اشىلعان، ءارى ۇلكەن مەكتەپ.12 سىنىپتى، 12-13 مۇعالىم ۇستاعان. سولاردىڭ جالاقىسى، بۇكىل تاۋقىمەتى، جاتىن ورنى، ازىعى تۇگەل تۇرىسبەك بايدىڭ موينىندا. ويتكەنى، قىتايعا جىلىنا 300 مىڭ بويداق قوي وتكىزەدى ەكەن.
حالىقتىڭ قازىناسى، ەلدىڭ قۇتى بولعان بايلار قالامگەرلەردىڭ شىعارماسىنا دا ارقاۋ بولعان. اتاپ ايتساق، ارقا ءوڭىرىنىڭ اۋقاتتىلارى اتانعان نۇرماعامبەت بايدىڭ، ەردەن بايدىڭ، سۇتەمگەن بايدىڭ داۋلەتىن قازىرگى ولشەممەن ەسەپتەۋ قيىن. ەردەن مەن تۇرسىن بايلاردا 20 مىڭنان جىلقى بولىپتى. ءبىر عانا نۇرماعامبەتتىڭ داۋلەتىن اكەسى ساعىنايعا جاساعان اسىنان كورۋگە بولادى. ساكەن سەيفۋلليننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋىندە» ساعىنايدىڭ داۋلەتى ءسوز بولادى. ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «قۇلاگەر» پوەماسىندا، ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ «اقان سەرىسىندە» اتالعان استىڭ اۋقىمى مەن وعان كەتكەن اس تا توك بايلىق سۋرەتتەلەدى.
جۇماباي ەسەكەەۆ: نۇرماعامبەت، «پاڭ نۇرماعامبەت» بولىس بولعان. ۇلكەن بولىستى باسقارعان. پاڭ نۇرماعامبەتتىڭ اكەسى - ساعىناي. ساعىنايدىڭ جومارتتىعى نەمەسە ساراڭدىق جاعىن ايتا المايمىن. ەستۋىمشە، ونىڭ وندايى جوق.
ءتىپتى كەي دەرەكتەردە: «ءۇندى جەرىندە بوي كوتەرگەن ءتاج ماحال كەسەنەسىنە جۇمسالعان قارجىدان ساعىنايدىڭ اسىنا جۇمسالعان دۇنيە اسىپ كەتەدى»، - دەلىنەدى. قازاق دالاسىنىڭ داۋلەتىن سۋرەتتەيتىن مۇنداي اس جەر-جەردە بولىپ وتىرعان. ساعىنايدىڭ اسى 1886 جىلى ءوتىپتى. ول اسقا 500 اق ءۇي تىگىلىپ، 500 بۇحار كىلەم ءىلىندى. 5 توننا شاي اكەلىنىپ، جاڭا ىدىس-اياقتار تاشكەنت پەن قازان قالالارىنان الىندى.10 مىڭ كورپە-جاستىق، قوناقتاردى سىيلاۋعا 500 بۇحار شاپانى اكەلىنىپ، سىبىردەن 500 باعالى اڭ تەرىسى الىندى. 20 مىڭ قوي، 100 جىلقى سويىلدى. ال بەرتىن كەلە، حح عاسىردىڭ باسىندا، جەتىسۋ جەرىندە دە قابانبايدىڭ ۇرپاعى سۇلەيمەنگە ۇلكەن اس بەرىلىپتى. وسى استا قازاق ادەبيەتىن دامىتۋعا قازاق بايلارىنىڭ تاراپىنان ۇلكەن قادام جاسالادى.
احمەت توقتاباي: 1904 جىلى قابانبايدىڭ ۇرپاعى سۇلەيمەننىڭ اسى وتكەن. سول استا ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ بايگەگە شاپقانىن بىلەمىز. سول استا قازاقتىڭ، سونىڭ ىشىندە جەتىسۋدىڭ بايلارى مەكتەپ، مەشىت سالۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ، اقىن-جازۋشىلار رومانىنا بايگە جاريالاپ، اقشا تىككەن.
قاجىتاي ءىلياسوۆ: ەلىمىزدە ءوندىرىس ءىسىن العاشقى ورىستەتكەندەردىڭ ءبىرى - اتاقتى باي قاراجان ۇكىباەۆ. قانت قىزىلشاسىن وڭدەيتىن زاۋىت پەن سۋەلەكتر ستانساسىن سالۋ - قاراجان سەكىلدى الپاۋىتتىڭ ەڭبەگى. مارقاكولدەن اعىپ شىعاتىن جالعىز عانا قالجىر سەكىلدى ارىندى تاۋ وزەنىندە سۋ ەلەكتر ستانساسىن سالۋ يدەياسى دا وسى قاراجان بايدان شىققان ەكەن. بۇل شامامەن 1909 جىلدار بولسا كەرەك. قاراجان تەرەڭ-تەرەڭ شاتقالداردىڭ، ءبىر جاعىنان، ەكىنشى جاعىنا، تەزدەتىپ شىعۋ ءۇشىن مولشەرى 200 مەتر بيىكتىكتە تەمىر تروستان اسپالى كوپىر سالعىزادى. سول كوپىردىڭ جۇرناعى ءالى دە بار. مىڭعىرعان مالىن باي ەرتىس وزەنىنىڭ ەكى جاعالاۋىنان سالعان قوس قاساپحاناسىندا سويعىزعان. وسى ەكى قاساپحانادا جىلىنا ءىرى قاراسى مەن قويى ارالاس بارلىعى 1,5 ميلليون مال سويىلعان ەكەن. قاراجاننىڭ قوس قاساپحاناسىندا كەمى بەس ءجۇز قازاق مال سويۋمەن شۇعىلدانىپتى دەگەن دەرەك بار.
كەڭ-بايتاق قازاق دالاسىنا كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن بايلاردىڭ دا كۇنى باتىپ، جۇلدىزى ءسوندى. گولوششەكيننىڭ زۇلىم ساياساتى بايلاردى تاپ رەتىندە جويۋدى كوزدەگەنى بەلگىلى. 1928 جىلى 27 تامىزدا بايلاردى تاركىلەۋ تۋرالى قاۋلى شىعادى. مۇراعات دەرەكتەرىندە ساقتالعان مالىمەت بويىنشا 244 ءىرى بايدىڭ مال-مۇلكى تارتىپ الىنعان ەكەن. ال قانشاماسى شەكارا اسىپ كەتتى.
راشيد ورازوۆ: 1928 جىلى 27 تامىزدا «بايلاردى تاركىلەۋ جونىندە» قاۋلى شىعاردى. وسى قۇجاتتارعا قاراپ وتىرساق، قازاق بايلارىنىڭ كوبىنىڭ جەر اۋدارۋىنا، كورشىلەس مەملەكەتتەرگە كەتۋىنە اكەپ سوقتىردى. مىنا كەگەن اۋدانىنىڭ وزىنەن 130-داي ادامنىڭ ءتىزىمىن كوردىم.
ال كەڭەس ۇكىمەتىنە مال-مۇلكىن وتكىزىپ، ايداۋىنا كونىپ، ايتقانىمەن جۇرگەن باي-باعلاندار شەن-شەكپەن الىپ، لاۋازىمدى قىزمەت تە اتقاردى. ونداي باقۋاتتى جاندار پاتشا زامانىندا دا بولعان. شىڭعىس سۇلتان مەن قۇنانباي قاجىلار ەل باسقارۋمەن قاتار، ورىس ۇلىقتارىنا دا جاعىنۋدى ءجون كورگەن. شىڭعىستىڭ مىڭعىرعان مالى بولماسا، قۇنانبايدىڭ كول-كوسىر بايلىعى بولماسا، شوقانداي، ابايداي ارىستار قالىپتاسار ما ەدى؟! اللا بەرگەن دارىندى دامىتىپ، ءبىلىم جيناۋدا اكە داۋلەتى كوپ قىزمەت اتقارعانى تالاس تۋدىرماسى انىق. الايدا كەڭەس زامانىندا بايدىڭ اتى دا كىرلەدى، قىزمەتىنە دە، اتاق-ابىرويىنا دا نۇقسان كەلىپ، بۇرىنعى بەت-بەينەسىنەن ايىرىلدى. بايعا دەگەن كوزقاراس وسى كەزدەن باستاپ وزگەرسە كەرەك، استە.
احمەت توقتاباي: قازاقستان رەسەيگە قوسىلعاننان كەيىن قارا باسىنىڭ قامىن كۇيتتەيتىن، تەك ءوزىنىڭ تۋىسىن، وتباسىن ويلايتىن بايلار شىقتى. بۇلاردى قازاق «باي» دەپ ەسەپتەمەگەن. «شىق بەرمەس شىعايباي»، «قارىنباي» دەگەن سياقتى ءتۇرلى سوزدەرمەن كەلەمەجدەگەن. سوندىقتان قازاقتىڭ كوشپەندى قوعامىنداعى بايلاردىڭ فۋنكتسياسى مۇلدە بولەك.
قولدا بار دەرەكتەر بويىنشا، ادايدىڭ ءبىر بايىندا 70 مىڭ جىلقى بولىپتى. اققوشقار سايدالى ءبىر كولدەن 40 مىڭ جىلقى سۋارىپتى. ارقاداعى ازىنابايعا - 17 مىڭ، كەرەيدەگى ماتىگە - 12 مىڭ، نۇراداعى ساپاققا - 18 مىڭ، اقتايلاققا 18 مىڭ جىلقى ءبىتىپتى. مۇنىڭ سىرتىندا «ولاردىڭ بىرنەشە وتار قويلارى جەردىڭ بەتىن جاۋىپ جاتىپتى» دەگەن مالىمەتتەردى وسى كۇنگە دەيىن قاعاز بەتتەرىنەن تابۋعا بولادى. اتتەگەن-اي، قاناۋ مەن توناۋدى قۇپ كورگەن كەڭەس يمپەرياسى وسىنداي قازاق بايلارىن توناپ-تالاماي، ولاردىڭ مالىن تاركىلەمەگەندە، جاعداي مۇلدەم باسقاشا بولار ەدى. قازاقتار اشتان قىرىلماي، قازاقستان باي مەملەكەتكە اينالار ەدى. الايدا بايلار تاركىلەنىپ، جەر قايىسقان قازاقتىڭ ءتورت تۇلىك مالى تالان-تاراجعا سالىنىپ، حالىق اشتىقتان قىرىلدى. ال قازىرگى قوعامىمىز دا اۋقاتتى بايلارعا كەندە ەمەس. ولاردىڭ بويىندا دالا داۋلەتتىلەرىنىڭ دارقاندىعى كەزدەسەدى مە؟

قازىرگى قالتالىلار

قايروللا عابجالەلوۆ: «پالەنشەنىڭ جەكە قورىندا 7 ميللياردى، تۇگەنشەدە 6 ميلليارد بار ەكەن» دەگەندى باق-تان ەستىپ، كورىپ جاتامىز. ال مىنا ونكولوگيالىق اۋرۋحاناعا بارساڭ، كەزەكتە تۇرعان ادام قانشاما... وتا جاساتۋعا اقشاسى جوق. سودان سوڭ وقۋ ورىندارىندا قول قىسقالىقتان قازاقتىڭ تالانتتى بالاسى وقي الماي، «اۋزى قيسىق بولسا دا، باي بالاسى سويلەسىننىڭ» كەبىن كيىپ ءجۇر. اۋىلدان كەلگەن ورىمدەي-ورىمدەي ۇل-قىزداردىڭ جۇمىس تابا الماي، تەرىس جولعا ءتۇسىپ كەتۋى دە، قوعامداعى كەلەڭسىز قۇبىلىستىڭ بارلىعى بىزدەردىڭ بۇگىنگى بايلارعا ۇلكەن سىن.
راشيد ورازوۆ: قازىرگى بايلار مەن بۇرىنعى بايلاردىڭ ايىرماشىلىعىنا توقتالساق. اسىرەسە، عىلىم سالاسىنا كەلگەندە، قازىرگى بايلار كىرپىدەي جيىرىلا قالادى. اتىن شىعارۋ ءۇشىن، شەتەلدىڭ قاي-قايداعى انشىلەرىنە ميلليونداپ اقشاسىن شاشادى. اسىرەسە، مۇراعات قورلارىن اكەلۋگە كومەكتەسسە، وزدەرىنىڭ دە تاريحتا ەسىمدەرى قالار ەدى.
احمەت توقتاباي: قازىرگى بايلار، جاڭا قازاقتار بۇرىنعى بايلاردىڭ سالت-ءداستۇرى، ولاردىڭ سالىپ كەتكەن سارا جولىنان بەيماعلۇم. تەك ءوز قامىن ويلايدى. ءبىر نارسەگە قول ۇشىن سوزا قالسا، سونى ايداي الەمگە جاريا قىلىپ، ازاننان كەشكە دەيىن جارنامالاپ، تيتتەي ءىسىن ماقتان تۇتادى. ال بۇرىنعى بايلار ونى ماقتان تۇتپاعان. يگى ءىستى ماڭىزدى مىندەتىندەي ساناعان.
ارينە، قازىرگى زامان الپاۋىتتارى قايىرىمدىلىقتان شەت قالىپ جاتىر دەپ ايتۋدان اۋلاقپىز. اتىمتاي جومارتتار بۇگىنگى كۇندە دە كەزدەسەدى. الايدا ولاردىڭ قاراسى نەكەن-ساياق. قازىرگى مىرزالارعا مەدەۋ بايدىڭ مارتتىگى، باسپايدىڭ جومارتتىعى، قاراجاننىڭ قايىرىمدىلىعى جەتپەي تۇرعانداي. اسىرەسە، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋ مەن رۋحاني بايلىقتى كوبەيتۋدە قازاق قالتالىلارى ايانباسا ەكەن دەيمىز.
بۇگىنگى ءبىز ايتقان بايلار بايتاق دالانى مالىمەن جايلاعان داۋلەتتىلەردىڭ ءبىر پاراسى.تۇتاستاي ءبىر ەلدىڭ الەۋەتىن كورسەتەتىن مۇنداي باقۋاتتى جانداردىڭ ەسىمى ەل ەسىندە قالماي، تاريح بەتتەرىندە كومەسكىلەنىپ كەتكەندەرى قانشاما. ال بۇگىنگى باي بۇرىنعى بايدان ساباق الىپ، «بايلىق ءبىر جۇتتىق» ەكەنىن ەسكەرسە، قوعامدا تەپە-تەڭدىك ورنار ما ەدى؟!.

جاراس نيازبەك

"جاس قازاق" گازەتى