بەيسەن احمەتۇلى. ءتىل ماسەلەسىنىڭ سۇمدىعى – عالىمداردىڭ قاۋقارسىزدىعى مەن وپاسىزدىعىندا
تىلگەر-عۇلامالار مەن ءتىل ينيستيتۋتتارىنىڭ سيقى
مىنە، بۇل وزەكتى ماسەلە. قازاقستاندا ءتىل تۋرالى قۇزىرلى مەكەمەلەر جەتەرلىك. ولار نە ىستەپ ءجۇر؟ عالىمدار شە؟ مەنىڭ اپامنىڭ سوزىمەن ايتقاندا ولار: «شوشقا تاعالاپ، اي قاراپ، جۇلدىز ساناپ ءجۇر». قازاقستان تاۋەلسىزدىك العالى 22 جىلعا اياق باستى. سول 22 جىلدا قازاق ءتىلى گرامماتيكاسىنداعى بوداندىق تاراپىنان قوردالانعان قورلاۋ ۇدەرىسى ودان ارى دامىتىلۋدا. اقساقال اكادەميك اعالارىمىز شاماسى جەتكەندى قويىپ، ساقالدارىن ساتىپ، ساپالارىن ءتۇسىرىپ ءجۇر. قازاقتا «ساقالىن ساتقان كارىدەن ەڭبەگىن ساتقان بالا ارتىق» دەگەن بار. مىنا سۇمدىقتى 22 جىل كەۋدەمدە جاسىرىپ كەلدىم. ەندى سول اكادەميكتەردىڭ دە كەرەگى شامالى ەكەنىن تاريح دالەلدەدى. گرامماتيكالىق سوراقىلىقتاردى تۇزەتۋگە قابىلەتتەرى جەتپەدى. ۇيات پەن نامىستى ىسىرىپ قويىپ، ۇلتقا جاسالعان وپاسىزدىقتارعا قاۋقارسىزدىق ارقىلى ۇلەس قوسۋدا.
تىلگەر-عۇلامالار مەن ءتىل ينيستيتۋتتارىنىڭ سيقى
مىنە، بۇل وزەكتى ماسەلە. قازاقستاندا ءتىل تۋرالى قۇزىرلى مەكەمەلەر جەتەرلىك. ولار نە ىستەپ ءجۇر؟ عالىمدار شە؟ مەنىڭ اپامنىڭ سوزىمەن ايتقاندا ولار: «شوشقا تاعالاپ، اي قاراپ، جۇلدىز ساناپ ءجۇر». قازاقستان تاۋەلسىزدىك العالى 22 جىلعا اياق باستى. سول 22 جىلدا قازاق ءتىلى گرامماتيكاسىنداعى بوداندىق تاراپىنان قوردالانعان قورلاۋ ۇدەرىسى ودان ارى دامىتىلۋدا. اقساقال اكادەميك اعالارىمىز شاماسى جەتكەندى قويىپ، ساقالدارىن ساتىپ، ساپالارىن ءتۇسىرىپ ءجۇر. قازاقتا «ساقالىن ساتقان كارىدەن ەڭبەگىن ساتقان بالا ارتىق» دەگەن بار. مىنا سۇمدىقتى 22 جىل كەۋدەمدە جاسىرىپ كەلدىم. ەندى سول اكادەميكتەردىڭ دە كەرەگى شامالى ەكەنىن تاريح دالەلدەدى. گرامماتيكالىق سوراقىلىقتاردى تۇزەتۋگە قابىلەتتەرى جەتپەدى. ۇيات پەن نامىستى ىسىرىپ قويىپ، ۇلتقا جاسالعان وپاسىزدىقتارعا قاۋقارسىزدىق ارقىلى ۇلەس قوسۋدا.
اكادەميك-ماتەماتيك اسقار جۇمادىلداەۆ اعامىز ايتپاقشى: «قازىر اكادەميكتەر ەكى ءتۇرلى بولادى، ولار - ەسەپ شىعارا الاتىندار جانە ەسەپ شىعارا المايتىندار». بۇل - ماتەماتيكتەرگە قاراتىلىپ ايتىلعانمەن بارلىق عىلىم سالاسىن جاۋلاعان دەرت. اتاعى تاۋداي، ابىرويدان جۇرداي عۇلامالار توبى اسىرەسە، وسى ءتىل سالاسىندا توپىرلاپ ءجۇر. اتاپ ايتقاندا، احمەت بايتۇرسىنوۆ (اكادەميك ەمەس، قاراپايىم ءتىل زەرتتەۋشى) اتامىزدىڭ جاساعان الىپپەسىن ساقتاۋدىڭ ورنىنا بۇزىپ، ءتىل گرامماتيكاسىن تابيعاتىنان اجىراتىپ، باسقا تىلدىك جۇيەگە بۇرعانى ءوز الدىنا، ەندى ەگەمەن بولعانىمىزدا سونى تۇزەتۋگە قىرىن قاراپ وتىر.
الىپبيگە وپاسىزدىق
ءتىل جاناشىرلارى ايتپاقشى، قازىرگى الىپبيدە «بۇرالقى ارىپتەر تولىپ ءجۇر». 42 ارىپپەن ماقتانىپ بولدىق! ەندى ەس جياتىن ۋاقىت كەلدى. بۇل ءتىلدى بۇزۋ ءۇشىن جاسالعان ساياسات ەكەنىن ءالى ەشكىم بىلمەي مە؟ اتاپ ايتقاندا ،،يا،يۋ،يو،ە،تس،چ،شش،ي،ھ،ح قاتارلى ارىپتەردىڭ تيىستىلەرىنىڭ كوزىن جويىپ، جارامدىسىن عانا قالدىرۋ كەرەك. مىسالى: تس - س/تس; چ - ش/تش; شش - شش; يا - يا،ءيا; يۋ - ىيۋ،ءىيۋ; يو- ءيو،يو; ە - ە; ح - ق تۇرىندە جازۋ مۇمكىندىگى بار، قالعانىن شۇبىرتىپ قاجەت ەمەس.
باسقاسىن بىلاي قويعاندا، ح ءارپىن الايىق. ءتىلىمىزدىڭ تابيعاتىندا جوق دىبىستى قولدان جاساپ، تۇركى ءتىلىن پارسى، اراپ تىلدەرىنە باعىندىرۋ ەمەس پە؟ «ح» دىبىسىن قازاقى «ق» دىبىسىنان گورى جۇمساق دىبىستالادى دەپ وقىتىپ ءجۇرمىز. ال ونى احمەت بايتۇرسىنۇلى اتامىز شەت تىلدەن، اتاپ ايتقاندا اراپ، پارسى تىلدەرىنەن ەنگەن سوزدەرگە «بوگەناي» (سىرتقى تۇرپاتىن ساقتاۋ) ءۇشىن پايدالانۋ كەرەك دەگەنىن «اكادەميكتەر» بىلمەيتىن سىڭايلى. بۇل ەسەكتى جىلقى دەپ ايتۋمەن بىردەي ۇياتسىزدىق.
2. قازاقتا بۇرالقى ارىپتەردى قوسپاعاندا - 26 ءارىپ، 28 دىبىس بار. مۇندا «ي، ۋ» بىردە داۋىستى بىردە داۋىسسىز دىبىستىڭ ءرولىن اتقارادى. ەندەشە ورىسشا ايتقاندا، «ي»-ءدىڭ كەرەگى جوق. ءتىپتى، ال كەرەك بولسا وندا «ۋ»-عا دا ءبىر «ارىپتەس» جاساپ بەرۋ كەرەك.
3. ھ، ح، ف، ۆ، چ ارىپتەرىن احمەت بايتۇرسىنۇلى اتامىز شەت تىلدەن ەنگەن سوزدەرگە قولدانىلادى دەپ كورسەتكەن. بۇل ارىپتەر قازاق تىلىنە كىرگەن سوزدەر ءۇشىن بوگەناي رولىن اتقارادى. ال ونى دىبىس رەتىندە ساناۋعا بولاما؟ بولسا قالاي قولدانىلادى؟ مىنە بۇل قازاق گرامماتيكاسىندا بەكىتىلمەگەن.
4. بىزدە ءالىپبي الماستىرۋ ماڭىزدى ەمەس، الدىمەن ءالىپبيدى تازالاۋ ماڭىزدى.
بۇل ايتىلعان پىكىر تىلگەر-عالىمنىڭ ەمەس، جاي عانا ءتىلدى تۇتىنۋشىنىڭ ءسوزى دەپ قابىلداڭىز، بىراق قاتەسى مەن جالعانى بولسا، عالىمدار جوققا شىعارسىن، قارسى پىكىرىن ايتسىن! ولار قاشانعى باسىن تىققان تۇيەقۇس بولىپ ءتىلدىڭ ماسەلەسىنەن باس تارتىپ وتىرادى؟ بۇل ماسەلەلەرگە نەگە ءتىل كوميتەتى، ءتىلبىلىم ينستيتۋتى نازار اۋدارمايدى، شەشىمدى قولعا نەگە المايدى؟ لاتىنعا كوشپەسەك تە، قازىرگى ءالىپبيدى تۇزەتىپ نەگە تازالاپ بەرمەيدى؟ سوعان دا پرەزيدەنتتىڭ جارلىعى كەرەك پە؟ عىلىمي ۇستانىم مەن پرينتسيپ دەگەن قايدا؟ ەلدەگى جۇزدەگەن دوكتورلار مەن مىڭداعان فيولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتتارى نە قاراپ وتىر؟ عىلىمعا ءبولىنىپ جاتقان ميلليونداعان قارجىنى پايدالانا المايتىن، جوبا جاساي المايتىن سورلىلار قالعان با فيلولوگيادا؟
تىلدىك سانانىڭ ساتقىندىعى
اۋدارما. ورىسشا ويلاپ، قازاقشا اۋدارىپ جازۋ. قازاق ءتىلىنىڭ ءسوز تىركەستەرى مەن ءسوز ورامدارى ورىس ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىنا باعىنىپ ءبىتتى! ەندى ايەلىنە قاراي ايتاتىن ءسوزدى قازاق «سەن ەكەۋمىز» دەمەي، «سەن جانە مەن» دەپ تالتىرەكتەتەتىن بولدى. بۇنىڭ بارلىعى ءدۇبارا ءتىلماشتار مەن اۋدارماشىلاردان تىلگە ەنگەن جاڭا «نورما»! مۇنىڭ بارىنە «قوي» دەيتىن قوجا جوق! اۋدارما سالاسى بەتىمەن كەتتى. ونسىز دا اۋدارماشىلار جەتىمنىڭ كۇيىن كەشىپ ءجۇر. ال اۋدارما سالاسى قازاق ءتىلىن قۇرتۋ سالاسىنا اينالۋدا. ءتىل مەن ءسوز مادەنيەتىنىڭ جوقتىعى مەن ۇستىنەن قارايتىن قۇزىرلى ورىنداردا سونى تۇسىنەتىن نەمەسە بىلەتىن ادامداردىڭ جوقتىعى ءتىل اۋرۋىن شەگىنە جەتكىزدى. اۋدارماشىلارعا كومەك قۇرالدارى مەن ەلەكتروندىق سايماندار، سوزدىكتەر قىرۋار قارجى بولىنسە دە ءالى جوق. سالماعى بەس باتپان سوزدىكتەر كىتاپ بولىپ شىعىپ، كىمنىڭ قولىنا ءتيىپ جاتقانى بەلگىسىز، ونىڭ ىشىندەگى كەڭەستىك ەسكىرگەن ارحايزمنەن اتىڭ ۇركەدى!
قازاق ءتىلى ورىس ءتىلى ارقىلى شەت تىلدەرىنە شىعىپ، اۋقىمى تارىلىپ وتىر. مىسالى، بۋىرىل، قۇلا، شالقۇيرىق سىندى جىلقى تۇستەرىن ورىسشاعا اۋدارا المايسىز. تارعىل سيىر دەۋگە بولادى، ال تارعىل ات دەسەڭىز مەنىڭ اپام كۇلكىدەن تالىپ قالار!..
2. اتاۋ سوزدەر(تەرمين). تەرمين ماسەلەسى ۋشىعىپ ءبىتتى. ءتىلدى تەكسىز تەرميندەر جايلادى. مىسالى، اسكەري بۇيرىقتارعا قاراڭىز: «سميرنو!»، قازاقى بالاماسى «قالشي!». ءبىر قاراعاندا دورەكى ەستىلگەنىمەن، بۇل قازاقتىڭ بەينەلى ءسوزى ونسىز دا تىكەسىنەن تۇرەگەلىپ تۇرعان ادامعا «تىك تۇر!» دەگەن توپاس تىركەس قولدانىلىپ ءجۇر. «تىك تۇر!»، «ەركىن تۇر!» دەگەن بۇيرىق سوزدەرىنىڭ سيپاتى مەن سالاۋاتىنا ساي كەلمەيتىنىن بىلمەي مە؟ جوق ءالى دە ءتىلدى قورلاعانى ما؟ وسى ءسوزدى ەستىپ، مەنىڭ 70-تەگى اپام كوزىنەن جاسى اققانشا كۇلگەن. مەن جەرگە كىرىپ كەتە جازدادىم. ماسقارا! سوندا اناۋ الاش وردانىڭ «دي-حات!»، «را-حات!» دەگەن بۇيرىقتارىن بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس عوي. «ديحات» دەگەن ءسوز كونە ءسوز، «ديحات ەتىڭىزدەر، ابايلاڭىزدار» دەگەن بار ەمەس پە؟! بۇل ەلدەگى ءتىلدىڭ قولدانىمى ءتىلبىلىم عىلىمى تاراپىنان تىس بەتالدى كەتكەنىن كورسەتەدى.
3. قازاقتاردىڭ ءتىلى كەلمەيتىن سوزدەر نەمەسە ءتىل تابيعاتىنان تىس سوزدەردى تەرمين نەمەسە بالاما ءسوز رەتىندە قابىلداۋ كەنجە قالعان. مىسالى، «فۋنكتسيانىڭ» قازاقشاسى - «يقۋات»، «كونستيتۋتسيا» - اتا زاڭ، «ەمبلەما» - قۇتبەلگى ت.ت. ارام شوپتەي قاپتاعان، مەنىڭ اپام مەن اتامنىڭ ءتىلى كەلمەيتىن سوزدەردى ىرىكتەپ، قازاق سوزىمەن الماستىرۋ نەمەسە ءتىلدىڭ دىبىستىق زاڭدىلىقتارىنا ۇيلەستىرەتىن ۋاقىت بولدى.
4. ەكپىن ماسەلەسى. قازاقتا ءتىل ۇندەستىك زاڭى بويىنشا تالدانادى. ال ەكپىن ماسەلەسى ورىس ءتىلى گرامماتيكاسىنىڭ ەكپىن زاڭى بويىنشا تالقىلانىپ ءجۇر. بۇل ەسەككە جىلقىنىڭ تەرىسىن كيگىزگەندەي ماسەلە. قازاق تىلىندە ەكپىن ماسەلەسى باسى ارتىق جۇمىس. نەگىزى ەكپىن جوق دەۋگە بولادى، ول ورىس تىلىندەگىدەي ماڭىزدى ەمەس، قازاق سوزىندە ەكپىن بىركەلكى تۇسەدى. ال، قازىرگى ەرەجەدەگىدەي ءار ءسوزدىڭ سوڭىنا ەكپىن ءتۇسىرىپ ايتساڭىز، دەم جەتپەي، جانساقتاۋ بولىمىنەن ءبىر شىعۋىڭىز كادىك.
5. تىلشىلىك(جۋرناليستيكا) ءتىلى قارابايىر، جۇتاڭ ەكەنى ءوز الدىنا - ساۋاتسىز. تىلشىلەردىڭ ءتىل تۋرالى تابيعاتى تايازداپ بارادى، سوندا ولارعا ءتىل ساباعى جۇرمەي مە؟ مىسالى، «بولادى ما؟ بولمايدى ما؟» - دەيدى. بۇل قازاقشانى جاڭادان ۇيرەنىپ جۇرگەن ورىستار مەن قىتايلاردىڭ ءسوزى عوي. شىن مانىندە «بولا ما، بولماي ما؟» دەپ ءتىل تابيعاتى مەن زاڭىنا ساي ايتۋ كەرەك ەمەس پە؟ ونداي ءتىلى دۇرىس شىقپاعانداردى ءتىلشى ەتۋ - تىلگە قيانات!
6. ورىسشا رود جاساۋ مودا ما؟ قازاقى ءتىل تابيعاتىنا قايشى ەرسى نارسە. مىسالى، «ازامات، ازاماتشا» دەگەن سوزدەردى تالداپ كورىڭىز. -شا، -شىن، -شىق دەگەن ءسوز تۇرلەندىرۋشى جۇرناقتار بار. ازاماتشا - كامەلەتكە تولماعان، تولىق ازامات جاسىنا جەتپەگەن دەگەن ماعىنا بەرەدى، «تايىنشا» -ەكى جاسار جاس سيىر، سول سەكىلدى: بۋىر+شىن، بۇقا+شىق سوزدەرى دە ەركەك تۇيە مەن ەركەك سيىردىڭ جاس ەكەندىگىن بىلدىرەدى. ەندەشە «ازاماتشا» دەگەن ايەلگە قاتىستى ءسوز ەمەس، كامەلەتكە تولماعان، ازامات دەۋگە كەلمەيتىن ادامدى مەڭزەيدى ەمەس پە؟ بۇل جۇرناقتار الدىنداعى ءتۇبىر سوزگە انىقتاما بەرە تۇرلەندىرەدى. ال ونى ورىسشا رودقا اينالدىرۋدى قاي بىلگىش ءتىل گرامماتيكاسىنا ەنگىزگەن؟
7. گرامماتيكالىق باسقىن. ورىس ءتىلى گرامماتيكاسىنىڭ قازاق تىلىندەگى گرامماتيكاعا باسقىنشىلىعى. مىسالى، قازاقستاندا بۇكىل شەت ەلدىك ەل اتتارى مەن ادام اتتارى ورىس ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى بويىنشا الىنعان. ماۋ زىدۇڭ (ورىسشا - ماو تسدۋن), شي جينپيڭ (سي تسينپين). سوندا ءبىزدىڭ تىلدىك دىبىسىمىز باسقا شەت ەل مەن ادام اتتارىن اتاۋعا تولىق قابىلەتتى بولسا دا، اناۋ تۇپنۇسقادان الدەقايدا مۇكىس ايتىلاتىن ورىسشاسىنا نەگە جابىسىپ ءجۇرمىز؟ الدە ءتىلىمىز ءالى تاۋەلدى مە!؟
ءتىلدىڭ تاعدىرىن ويىنشىق ەتىپ وتىرعاندار - وپاسىزدار
1. تىلدىك تاۋەلدىلىكتى عۇلامالارىمىزدىڭ تۇسىنبەگەنى، ءالى دە بوداندىق تۇلعاسىنا تابىنىپ جۇرگەندىگىن ايعاقتايدى.
2. 22 جىل ءتىلىمىزدى تازالاۋ مەن وتارلىقتان قۇتىلىپ، ءوز تابيعاتىنا بەت الۋىنا كەسە كولدەنەڭ بولۋ - ءتىل ينيستيتۋتتارى مەن كافەدرالاردىڭ جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى مەن سىيقى. ايتپەگەندە، سول سوراقىلىقتاردى كورمەۋلەرى مۇمكىن ەمەس.
3. ءتىل عالىمدارى شىن مانىندە بۇل جاعدايدى تۇزەۋگە قابىلەتسىز ءارى جىلى ورىندارىن بوساتقىسى كەلمەيتىن قىزعانشاق، كورسەقىزار.
4. ۇلتتىق نامىس پەن ۇجدان كەمشىن. ۇلتقا، بولاشاققا دەگەن جاۋاپكەرشىلىك جوق. تەك اتاق پەن اقشا ءۇشىن وتىرعاندار.
5. قازاق تىلىندە شەتەل عالىمدارىنىڭ نە اكەلەرىنىڭ قۇنى بار؟
قازاقستاندا قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسىمەن اينالىسىپ، شەشەتىن قۇزىرلى مەكەمەلەردە تولىمدى مامانداردىڭ جوقتىعىنان بولار، گەرمانياداعى تۇركولوگ-عالىمدار وسى ماسەلە بويىنشا ارناۋلى جوبانى جۇزەگە اسىرىپ جاتقاندىعى ايان بولىپ وتىر. اتاپ ايتقاندا، گيسسەن ۋنيۆەرسيتەتى تۇركولوگ-عالىم، پروفەسسور كيرچنەر مارك (Kirchner Mark) مىرزا مەن وسى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ تاعى ءبىر تۇركولوگى، پروفەسسور رايحانگۇل مۇحامەدوۆا (ۇلتى - ۇيعىر) حانىم ءبىراز جىلدان بەرى قازاق ءتىلىن زەرتتەۋگە ارنالعان جوبانى جۇزەگە اسىرۋدا كورىنەدى. بىزگە جەتكەن اقپارات بويىنشا، «VW-Projekt: Kasachisch. Struktur und Funktion der Staatssprache des postsowjetischen Kasachstans» دەپ اتالاتىن جوبادا رايحانگۇل ەسىمدى ۇيعىر مەن مارك ەسىمدى نەمىس جىگىت گەرمانيا مەن قازاقستان ەكىجاقتاپ قارجىلاندىرۋداعى ارنايى جوبامەن قازاقتىڭ اۋىز ەكى ءتىلىن ءبىر بولەك، گرامماتيكالىق قاتەلىكتەرىن ءبىر بولەك قۇلاعىنان ءتىزىپ، قازاق عالىمدارىن ەسەككە تەرىس وتىرعىزاتىنداي ىسپەن شۇعىلدانۋدا. ازىرشە بۇل جوبا ناتيجەلەرى جاريالانعان جوق. ال سول ماسەلەلەردى بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن قازاقتارىمىزدىڭ كوزگە ىلىنبەي، نامىستارىنىڭ تاپتالۋى مەن قۇزىرلى مەكەمەلەردىڭ 22 جىل قازاق حالقىن الداپ كەلۋى قادىرىمىزدى قاشىرۋدا.
اتالمىش جايتقا مىنا سىلتەمەلەردەن قانىعۋعا بولادى:
http://www.uni-giessen.de/cms/fbz/fb04/institute/turkologie/personen/mukhamedova.raikhangul
جانە
http://www.uni-giessen.de/cms/fbz/fb04/institute/turkologie/personen/kirchner.mark#bio
مىنە، ماسقارا! قازاقتان قازاق ءتىلىن زەرتتەيتىن ادام تاپپاي، قىتايدىڭ بودانىنداعى ۇيعىردان شىققان بيكەش پەن نەمىسكە كۇنىمىز تۇسكەنى - تىل كوميتەتى مەن ءتىلبىلىم ينستيتۋتىنىڭ شىنىمەن «شوشقا تاعالاپ جۇرگەندەرىنىڭ» دالەلى ەمەي نەمەنە؟! ايتپەسە، جىلدا ميلليونداپ بولىنەتىن قارجىنىڭ ناتيجەسى مەن سالدارى قايدا؟
قانىمىزدى قىزدىرىپ، نامىسىمىزدى قوزدىرعان وسى ماسەلەلەر مەن جايتتاردى ءۇستىرتىن جازعانىمىز ءۇشىن قالىڭ وقىرماننان كەشىرىم سۇرايمىز، الايدا مىنا اقۋالمەن ءتىل ماسەلەسىن شەشەتىنىمىزگە ۇلكەن كۇمانمەن قاراۋعا بولادى.
اللا ءبارىمىزدى تازا دا، ءتاتتى، قۇنارلى دا باي، اسىل دا تەكتى انا ءتىلىمىزدىڭ نارىمەن سۋسىنداۋدى ءناسىپ ەتسىن!
«Abai.kz»
