ەلباسىمىز نە ءۇشىن شامپاننىڭ ورنىنا قىمىزدى ۇسىندى؟

كەدەندىك وداققا كىرگەلى بەرى ەلىمىزدە الكوگولدى تۇتىنۋ مولشەرى كۇرت ارتىپ كەتىپتى. 2011 جىلعا دەيىن الكوگولدى ىشىمدىكتەردى تۇتىنۋ جىلىنا 3 پايىزعا كەمىپ وتىرسا، 2011 جىلدان باستاپ كەرىسىنشە كوبەيگەن. بيىلعى جىلدىڭ قاراشا ايىنداعى سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قۇرۋ ۇلتتىق ورتالىعىنىڭ مالىمەتى بويىنشا ادام باسىنا شاققاندا جىلىنا 10-12 ليتر سپيرت ىشەدى ەكەنبىز. ال بۇۇنىڭ مالىمەتى بويىنشا تۇتىنۋ 8 ليتر سپيرتتەن اسسا حالىقتىڭ جويىلۋعا بەت بۇراتىندىعىن ەسكەرتكەن.

ەلباسىمىز نە ءۇشىن شامپاننىڭ ورنىنا قىمىزدى ۇسىندى؟

كەدەندىك وداققا كىرگەلى بەرى ەلىمىزدە الكوگولدى تۇتىنۋ مولشەرى كۇرت ارتىپ كەتىپتى. 2011 جىلعا دەيىن الكوگولدى ىشىمدىكتەردى تۇتىنۋ جىلىنا 3 پايىزعا كەمىپ وتىرسا، 2011 جىلدان باستاپ كەرىسىنشە كوبەيگەن. بيىلعى جىلدىڭ قاراشا ايىنداعى سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قۇرۋ ۇلتتىق ورتالىعىنىڭ مالىمەتى بويىنشا ادام باسىنا شاققاندا جىلىنا 10-12 ليتر سپيرت ىشەدى ەكەنبىز. ال بۇۇنىڭ مالىمەتى بويىنشا تۇتىنۋ 8 ليتر سپيرتتەن اسسا حالىقتىڭ جويىلۋعا بەت بۇراتىندىعىن ەسكەرتكەن.

وسى جوعارىداعى ستاتيستيكانىڭ، ياعني الكوگولدى تۇتىنۋدىڭ كۇرت ارتۋىن ماماندار كەدەندىك وداقتاعى اكتسيزدىڭ ەڭ تومەنگى باعاسىن قازاقستان قويعاندىعىمەن تۇسىندىرەدى نەمەسە رەسەيدىڭ مۇددەسىنە قۇرىلعان الكوگولدى ساياساتتىڭ جەمىسى دەيدى. قالاي بولعاندا دا رەسەيدەن بىزگە قاراي الكوگولدى تاۋارلاردىڭ تاسقىنىنا توسقاۋىل قويۋدىڭ ورنىنا، كەرىسىنشە جولىن اشىپ بەرىپتى. مۇنىڭ سىرىن دا ايتا كەتەيىن، رەسەي سوڭعى ۋاقىتتارى الكوگولگە قارسى قىزۋ ناۋقان جۇرگىزۋىنە بايلانىستى، الكوگولدى بيزنەس ءبىراز بولسا دا سايابىرسىپ قالعان ەكەن. ال رەسەيدىڭ رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتىنىڭ ءبىراز بولىگىن الكوگولدى بيزنەس قۇراپ وتىرعانىن ەسكەرسەك، الكوگولدى بيزنەسىنىڭ قۇلدىراۋىنا مۇددەلى ەمەس. سوندىقتان الكوگولدى بيزنەسىن قازاقستاننىڭ ەسەبىنەن دامىتۋدى قولعا الىپتى. ءبىر جاعىنان بيزنەسىن دامىتسا، بيۋدجەتىن تولتىرسا، ەكىنشى جاعىنان قازاقستاننىڭ وزىنە تاۋەلدىلىگىن ودان سايىن كۇشەيتە تۇسەدى. وسىلايشا رەسەي «ءبىر وقپەن ەكى قوياندى اتىپ» وتىر.

رەسەي الكوگولدى بيزنەس الپاۋىتتارىنىڭ قازاقستانعا ىقپالىنان بولار قازىر اۋىر الكوگولدى ىشىمدىكتەردىڭ ورنىنا سىرا، شامپان سياقتى جەڭىل الكوگولدى ىشىمدىكتەردى كەڭىنەن ناسيحاتتاپ جاتىر. الكوگولسىز سىرانىڭ جارناماسى سياقتى. ناتيجەسىندە حالقىمىز اۋىر الكوگولدى ىشىمدىكپەن قاتار، جەڭىلىن تۇتىنۋدى كوبەيتكەن ەكەن. بۇعان رەسمي ورگاندار حالىقتىڭ اۋىر الكوگولدەن گورى جەڭىل تۇرىنە ءوتىپ جاتقانىن ايتىپ كوڭىلدى ورنىنا تۇسىرگىسى كەلەتىندەي. ال بۇل جاعدايعا كەرىسىنشە شىن مانىندە جىلاۋ كەرەك. بۇل ءتۇبى حالىقتى گەنوتسيدكە اپاراتىن قاۋىپتى جول. سەبەبى ادامدى الكوگولگە تاۋەلدى ەتەتىن، الكوگوليزمدى جەدەل دامىتۋشى جەڭىل الكوگولدى ىشىمدىكتەر ەكەنىن الەم مەديتسيناسى دالەلدەگەن. وعان قوسا سوڭعى ەكى جىلدا ەلىمىزدە الكوگول تۇتىنۋدان ايەلدەر ەركەكتەردى باسىپ وزعاندىعى جونىندە اقپارات كەڭىنەن تارادى. جەڭىل الكوگولدى كوبىنەسە تۇتىنۋشى ايەلدەر ەكەنىن ەسكەرسەك، وسى ارقىلى جەڭىل الكوگولدىڭ ايەلدەردى تەز الكوگوليزمگە ۇشىراتىپ جاتقانىن بايقاۋعا بولادى.

جالپى الكوگولدىڭ زيانى تۋرالى ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. عالىمدار الكوگولدىڭ ادام ساناسىن تەرەڭىنەن ۋلايتىن ناركوتيكتەن دە قاۋىپتى ەكەندىگىن دالەلدەگەن. سەبەبى سانادان تىس اسەر ەتۋىندە ەكەن. سونداي اق قۇرامىندا ادام اعزاسىنا وتە قاۋىپتى ەتيل ءسپيرتى بار. بۇرىنعى كەزدەرى مەديتسينادا كەيبىر ساتتەردە ناركوزدىڭ ورنىنا سپيرت قولدانىلىپتى. بىراق بۇنىڭ ناركوزدان دا قاۋىپتى زيانى انىقتالىپ، ورنىنا تەك قانا ناركوز قولدانىلاتىن بولعان ەكەن. سوندا الكوگولدىڭ ناركوتيكتەن دە قاۋىپتى ەكەنىن بىلە تۇرا قالاي پايدالانىپ جۇرگەنىمىزدى كوز الدىمىزعا ەلەستەتۋ قيىن. عالىمدار ناركوتيكتىڭ ىشىندەگى ۋى دەگەن باعا بەرگەن ەكەن. ونىڭ ءبىر مىسالى رەتىندە الكوگولمەن دەنەسى ۋلانعان ادامنان تۋىلعان بالالاردىڭ مۇگەدەك بولىپ تۋىلۋىندا. سەبەبى ادامنىڭ گەنىنە الكوگول رادياتسيانىڭ دەڭگەيىندە اسەر ەتەدى ەكەن. الكوگولدىڭ بيولوگيالىق زياندىلىعىنان دا بۇرىن ادامنىڭ اقىل ساناسىن بىرتىندەپ جويىپ جىبەرەتىندىگى قاۋىپتى. ال الكوگولدىڭ زياندىلىعىن عىلىمي تۇرعىدان عانا ەمەس، قاراپايىم مىسالدارمەن دە ايتۋعا بولادى. مىسالىعا سوڭعى جىلدارى قىلمىستاردىڭ كوبەيىپ كەتكەنىن ىشكى ىستەرى ءمينيسترى ق.قالمۇحامبەتوۆ ماجىلىستە رەسمي مالىمدەدى. جول اپاتتارىنىڭ  كوبەيۋى، ءتۇرلى اۋرۋ سىرقاۋلاردىڭ كوبەيۋى، ت.ب. مىسال بولا الادى. سەبەبى وسى كەلەڭسىزدىكتەردىڭ بارلىعىنىڭ ارتىندا الكوگول جاسىرىنىپ جاتقانى شىندىق.

ءبىر قاراعانعا كۇلكىلى كورىنەدى. ال تۇبىنە ءۇڭىلىپ قاراعاننىڭ جۇزىنەن كۇلكى قاشىپ كەتەرى ءسوزسىز. سەبەبى تاجالدىڭ ناق ءوزىن كورەدى. ايلانىڭ مىقتىلىعىنان بولار وسىنداي تاجالدى كورە تۇرىپ ءوزى باراتىنى. ءبىز ءۇشىن تاجال بولاتىن سەبەبى، قازاقتاردىڭ اعزاسى الكوگولگە بەيىم ەمەس. كەيدە ءبىزدى ەۋروپالىقتارمەن سالىستىرىپ، سولاردان مىسالدار كەلتىرىپ جاتادى. مىڭداعان جىلداردان بەرى ىشىمدىك ءىشىپ كەلە جاتقان ەۋروپالىقتار جويىلىپ جاتقان جوق قوي دەگەندەي. ەۋروپالىقتاردىڭ اعزاسىندا الكوگولگە قارسى يممۋنيەتى بار، ياعني الكوگولگە قارسى الكوگولگيدروگينازا دەگەن فەرمەنت ءبولىپ شىعارادى ەكەن. ال ءبىزدىڭ قازاقتاردىڭ اعزاسىندا الكوگولگە قارسى مۇنداي الكوگولگيدروگينازا دەگەن فەرمەنت مۇلدەم ءبولىپ شىعارمايدى ەكەن. بۇل بارلىق كوشپەندى حالىقتارعا ءتان قاسيەت ەكەندىگى مەديتسينا عىلىمىندا دالەلدەنگەن.

كوشپەندى بولعان ءتۇبى ءبىر تۋىسقان ءسىبىر حالىقتارىنىڭ الكوگولدىڭ كەسىرىنەن جويىلىپ بارا جاتقاندىعىن كوزبەن كورىپ تۇرساق تا سەلك ەتپەيتىنىمىز تاڭداندىرادى. ەندىگى ءسىبىر حالىقتارىنىڭ بىرقانشاسى الكوگولدى ىشىمدىكتەردىڭ سەبەبىنەن جويىلىپ كەتكەنىن ەشكىم جاسىرا المايدى. كەڭەس وداعى تۇسىندا قازاقتاردىڭ الكوگولگە تاۋەلدىلىگى شارىقتاۋ شەگىنە جەتىپ، ۇلت رەتىندە ازىپ، توزىپ كەتۋگە ءسال قالعان كەزىمىزدى دە ەستەن شىعارمايىق. بۇل تاريح. سوندىقتان بولار حالىق اراسىندا ازىلدە بولسا ءزىلى بار «ورىستار بىزگە ىشىمدىك ءىشۋدى ۇيرەتتى، بىراق ءىشۋ مولشەرىن ۇيرەتپەي كەتىپتى» دەيدى. تاريح قايتالانىپ وتىراتىنىن ەسكەرگەن ءجون. رەسەي تاريح بويى الكوگولگە تاۋەلدىلىك ارقىلى كوپتەگەن ۇلتتاردىڭ تۇبىنە جەتتى. بۇل ساياساتىن رەسەي ءالى دە جالعاستىرىپ كەلە جاتقاندىعىن اشىپ ايتقانىمىز دۇرىس. ورىستارمەن الكوگول ىشۋدەن جارىسۋ ءوزىڭدى جارعا يتەرۋمەن بىردەي. بۇدان تەك ورىستار عانا ۇتىپ كەلگەن جانە ۇتا بەرەدى. بۇل كەدەندىك وداقتىڭ مىڭنان ءبىر عانا زيانى.

رەسەي تاۋارلارىنىڭ ورنىن ءبىر ساتتە باسقا ەلدىڭ تاۋارلارىمەن الماستىرىپ تاۋەلدىلىكتى جويۋعا بولادى. بىراق رەسەيدىڭ الكوگولدى تاۋارلارىنا تاۋەلدى بولاتىن بولساق، وندا ول تاۋەلدىلىكتەن شىعۋدىڭ جولى قيىن. سەبەپتەرى وتە كوپ. جالپى الكوگوليزمگە تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلۋدىڭ قيىندىعىنان بولەك، رەسەيدىڭ اراعى الەمدىك برەندكە اينالعان. بۇرىننان بەرى ورىس اراعىنا ەتى ۇيرەنگەن ادامنىڭ باسقا ەلدىڭ ىشىمدىكتەرىنە بەت بۇرا بەرمەيتىنى دە بار. ودان قالدى باعاسى دا ءتيىمدى. بۇل جولدان ءبىز نە قۇل بولىپ شىعامىز نە القاش بولىپ شىعامىز. ول دا بىلاي تۇرسىن ۇلت رەتىندە جۇرناعىمىزدا قالمايدى. دەسەك تە وسىناۋ اششى شىندىقتارعا قاراماستان تۇتىنا بەرۋىمىز سانامىزدى تەرەڭىنەن ۋلاعاندىعىن كورسەتەدى.

ءبىز قىلمىستارعا، بارلىق جامانشىلىقتارعا سەبەپشى نومەرى ءبىرىنشى ناعىز قىلمىسكەر الكوگولمەن كۇرەسپەيتىنىمىز قىزىق. الكوگوليزمگە قارسى كۇرەس رەتىندە مىناداي ۇسىنىستارىم بار: 1. الكوگولدى ىشىمدىك ءىشىپ كەز كەلگەن قۇقىق بۇزۋشىلىق، قوعامدىق ءتارتىپتى بۇزسا ونى تەك ايىپپۇلمەن عانا ەمەس جۇمىس ورنىنا حابار جىبەرىپ سول جەردە دە ءتۇرلى جولدارمەن جازالاسا. جۇمىس ورنى ارقىلى جازالاۋ الكوگولدى ىشىمدىكتەردى ءجون جوسىقسىز ءىشۋدى بىردەن تىيادى. حالىقتىڭ جۇمىستان ايرىلىپ قالامىن دەگەن ۇرەيى بارلىعىنا كوندىرەدى. 2. 20 گرادۋستان جوعارى الكوگولدى ىشىمدىكتەردى وندىرۋگە، ساتۋعا تىيىم سالۋ كەرەك. بۇل الەمدىك تاجىريبەدە بار. كوپتەگەن دامىعان ەلدەر وسىلاي تىيىم سالعان. 3. بارلىق الكوگولدى تاۋارلاردىڭ باعاسىن بارىنشا قىمباتتاتۋ. 4. ادامنىڭ ساناسىنا قاتتى اسەر ەتىپ جاتقان ۆيدەوونىمدەردەگى سانادان تىس اسەر ەتىپ جاتقان الكوگوليزمدى ناسيحاتتايتىن بەلگىلەرىن الىپ تاستاۋ ءۇشىن ساراپتامادان وتكىزىپ وتىرسا. 5. Aلكوگولدى تۇتىنۋ جاسىن جوعارىلاتسا، مىسالىعا ادامنىڭ اعزاسى 22-23 جاسقا دەيىن دامۋ ۇستىندە بولادى دەسەك، وسى جاسقا دەيىن الكوگولدى تۇتىنۋعا، ياعني ساتۋعا تىيىم سالسا. تاريح بويى الكوگول تۇتىنۋشىلار، الكوگول تۇتىنبايتىنداردىڭ قۇقىن بۇزىپ كەلەدى ەكەن. بىزدە ءالى دە بولسا الكوگولدى تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقى تۋرالى ويلاپ تۇتىنۋ جاسىن ۇلعايتپاي كەلەدى ەكەنبىز. ال الكوگولدى تۇتىنبايتىنداردىڭ قۇقىن ۇمىتىپ كەتە بەرەمىز. ياعني بيولوگيالىق تۇرعىدان جەتىلگەنمەن پسيحولوگيالىق، سانا سەزىمىنىڭ جەتىلۋى تۇرعىسىنان قاراستىرعاندا الكوگولدى تۇتىنۋ جاسىن ۇلعايتۋ ەشكىمنىڭ قۇقىن بۇزبايدى. ءالى پسيحولوگيالىق تۇرعىدان جەتىلىپ ۇلگەرمەگەن جاس ۇرپاقتىڭ الكوگوليزمنىڭ قارماعىنا وڭاي تۇسەتىندىگى بەلگىلى. الكوگوليزمنىڭ باستاۋى، قاينار بۇلاعى وسى جەردە جاتىر. سەبەبى «نە ەكسەڭ سونى وراسىڭ». جاستايىنان، ءالى اقىلى كىرىپ ۇلگەرمەگەن اعزا الكوگولگە بويىن جايمەندەپ ۇيرەتىپ العان سوڭ، كەيىننەن قالىپتى جاعدايعا اينالادى. ەگەر دە اقىلى كىرگەنگە دەيىن الكوگولدى بەرمەي، زاڭمەن تىيىم سالىپ، ۇگىت ناسيحات جۇرگىزسەك، سوندا عانا ەگىنىمىزدىڭ جەمىسىن كورۋگە بولادى. الكوگوليزمنىڭ تۇبىنە بالتا شابىلار ەدى. الكوگوليزمگە قارسى كۇرەستە ەڭ باستى جەمىسىن بەرەتىن ءادىس تە وسى. ال الكوگولگە اعزاسى ۋلانعاندارعا، تاۋەلدى بولعاندارعا ەشقانداي انتيالكوگولدىك ۇگىت ناسيحات نە تىيىم، شەكتەۋلەر، ەشنارسە، ەشقانداي جاعدايلار اسەر ەتپەيدى. قانداي مانيپۋلياتسيا جاساساڭىز دا، ميىن «جۋساڭىز» دا. سوندىقتان دا وسى كۇنگە دەيىنگى انتيالكوگولدىك ارەكەتتەردەن ناتيجە شىعار ەمەس. ولاردى تەك قانا كۇشتەپ ەمدەۋدەن باسقا جول جوق. 6. الكوگولدى ىشىمدىكتەردى تۇتىنۋدىڭ شىرقاۋ شىڭىنا شىعاتىن كەزى جاڭا جىل. سونىمەن قاتار اۋرۋ، قىلمىستاردىڭ دا جوعارى كورسەتكىش كورسەتەتىن كەزى. وسى كۇنى ايىقتىرعىشتار مەن اۋرۋحانالار ارتىق ادام قابىلداۋعا دايىندالا باستايدى ەكەن. ارينە بيلىك تاۋەلسىزدىك كۇنىنەن دە جاڭا جىلدى ارتىق كورىپ، شەكتەن تىس ناسيحاتتاپ جاتقان كەزدە، جات مەرەكەنى تويلاۋدى توقتاتۋ كەرەك دەپ ۇسىنىس ايتۋ بەكەرشىلىك. بىراق قۇرىعاندا سول جاڭا جىلدى ىشىمدىكسىز قارسى الۋ تۋرالى ۇگىت ناسيحات كەڭىنەن جۇرگىزىلسە ءبىراز بولسا دا ناتيجە بولا ما دەگەن ءۇمىت. مەرەكەنى تەك الكوگولمەن تويلاۋ كەرەك دەپ مانيپۋلياتسياعا ۇشىراعان، ۋلانعان سانامىزدى  قايتا ەمدەپ، بارلىق جاماندىقتاردىڭ باستاۋى بولعان الكوگولسىز جاڭا جىلىمىزدى باستاۋدى ادەتكە اينالدىرساق. جاقىندا عانا ەلباسىمىز ن.نازارباەۆ جاڭا جىلدىڭ كەزىندە شامپاننىڭ ورنىنا قىمىز ءىشۋ باستاماسىن كوتەردى. بۇل جاي ايتىلا سالعان ەمەس. الكوگوليزم تۋرالى قوعامدىق پىكىر تۋماسا دا، حالىقتىڭ قارسىلىعى بىلىنبەسە دە بۇل ماسەلەنى تۇڭعىش كوتەرۋىنىڭ سەبەبى، جوعارىدا ايتقانىمداي سوڭعى كەزدەرى قازاقستاننىڭ الكوگولگە تاۋەلدىلىگى كۇرت ارتىپ كەتتى. سوندىقتان دا ەلباسىمىزدىڭ دەر كەزىندە كوتەرگەن وسى وتە ورىندى، پايدالى ۇسىنىسىن قولداپ، بىرتىندەپ الكوگولگە تاۋەلدىلىگىمىزدى جانە رەسەيگە تاۋەلدىلىگىمىزدى وسىلايشا ازايتۋىمىز كەرەك. ءتىپتى الكولگولدى ەڭ كوپ تۇتىنادى دەگەن رەسەيدىڭ ءوزى سوڭعى ەكى جىلدى جاڭا جىل كەزىندە ماسكەۋدىڭ ورتالىعىندا الكوگولدى ىشىمدىكتەر ساتۋعا تىيىم سالىپ كەلەدى. بۇدان بولەك ءتۇرلى شەكتەۋلەردى كوبەيتىپ جاتىر. سوعان قاراماستان وسىناۋ شەكتەۋلەرگە باس كوتەرىپ جاتقان ەشكىم جوق. سەبەبى قانشا جەردەن الكوگولگە تاۋەلدى بولىپ جاتسا دا مادەنيەت اتاۋلىدان حابارى بار حالىق ەمەس پە. ال ءبىزدىڭ جاعدايىمىز مۇلدە بولەك. الكوگولگە تەز تاۋەلدى بولاتىنىمىزبەن قوسا، قانىندا قىزۋى بار ءبىز سياقتى حالىققا الكوگولدىڭ قىزۋىن قوسۋ كۇيدىرىپ ورتەپ جىبەرۋمەن تەڭ. وتارلانعان ەلدىڭ الكوگولگە تاۋەلدىلىگى جابايى الكوگوليزمگە ۇرىندىرىپ تەك جويىلاتىنى اقيقات.

تابيعات رەسۋرستارى ازايىپ، حالىق كوبەيىپ، جەر تارىلىپ جاتقان زاماندا، قازاقتىڭ بايلىققا تولى ۇلان بايتاق جەرىن سوعىسسىز جاۋلاپ الۋعا بەل بۋىپ وتىرعان سىرتقى كۇشتەرگە، الكوگوليزمگە قازىر كۇرەسپەسەك ەرتەڭ تىم كەش بولارى انىق. سەبەبى ەرتەڭ كۇرەستى كەش باستار بولساق، سانى كوبەيگەن الكوگولگە تاۋەلدى ازاماتتارىمىز بىزگە بوي بەرمەي كەتەدى.

«Abai.kz»