اۋ، قىزعىش قۇس، قىزعىش قۇس!
ەل قورعانى مەن ەدىم.
مەن دە ايرىلدىم ەلىمنەن;
كول قورعانى سەن ەدىڭ،
سەن دە ايرىلدىڭ كولىڭنەن.
اسپاندا ۇشقان قىزعىش قۇس!

ەرەۋلى اتقا ەر سالماي،
ەگەۋلى نايزا قولعا الماي،
ەڭكۋ-ەڭكۋ جەر شالماي،
قوڭىر سالقىن توسكە الماي،
قۇبىلانى تورتكۇل وڭعا الماي
تەبىنگى تەرگە شىرىمەي،
تەرلىگى مايداي ەرىمەي،
التى مالتا اس بولماي،
وزىڭنەن تۋعان جاس بالا
ساقالى شىعىپ جات بولماي،
ەرلەردىڭ ءىسى بىتەر مە؟!

م. وتەمىس

قازاق حاندىعى ىدىراعان سوڭ قۇرىعى ۇزىن، قۇلاشى كەڭ ەكى الىپ يمپەريا شاماسىنا قاراي قازاق جەرىن بولىسكە سالدى. باسقا نوقتا ءتۇسىپ، اياققا شىدەر سالىنعان سوڭ وزگەنىڭ قاباعىنا قاراپ, وگەيدىڭ كۇنىن قەشكەن ۇلت ەندىگى شىعار جولدى عىلىم، بىلىمنەن ىزدەدى. سول جولدا سەركەلەرى باستاپ، قوسشىلارى قوستاپ باستارىن بايگەگە تىكتى. «قۇ تولاعاي جاستانىپ، ەتىگىمەن سۋ كەشىپ ءجۇرىپ» ەلىنە ەسە-تەڭدىك سۇرادى. سول ءۇشىن دە قازاق تاريحىندا سۇيەكتەرىنىڭ قايدا قالعانى بەلگىسىز، ىستەگەن ءىسى مەن كورسەتكەن ونەگەسى  ەسكەرۋسىز، اتاۋسىز قالعان تۇلعالار از ەمەس. سول بوزداقتاردىڭ ءبىرى، ءبىرى عانا ەمەس بىرەگەيى جانبولات ءسورتىۇلى ەدى.

اعاسى باردىڭ جاعاسى بار

جانبولات ءسورتىۇلىنىڭ اتاسى قويكەلدى قوجاعۇلۇلى تورقالى توي، توپىراقتى ولىمدە توپقا ءتۇسىپ ءسوز باستايتىن، داڭقى مەن داقپىرتى الىس-جاقىن رۋ-ۇلىسقا تاراعان بىلىكتى كىسىلەردىڭ ءبىرى ەكەن. اكەسى ءسورتى عۇمىرىندا ەكى ايەل الىپ، بايبىشەدەن بەس ۇل، توقالدان بەس ۇل ءسۇيىپ، ەل اراسىندا اتانىڭ داڭقى، ۇرپاقتىڭ ىرىلىگى مەن تىرلىگىنىڭ ارقاسىندا «جۋان ون ءسورتى» اتانىپتى. ىلەگە قىزايلار كەلىپ ىرگە تەبە باستاعاندا قازىرگى شىڭجاڭدا جۋڭعار تايپالارىنىڭ ىقپالى كەمي قويماعان. سۋدىڭ باسى، جەردىڭ شۇرايلىسى سولاردىڭ قولىندا بولاتىن. اۋەلى نىلقىعا قونىس شالىپ، دامىلداعان ءسورتى بالا-شاعاسىن اسىراۋ ءۇشىن ەتىكشىلىكپەن اينالىسىپ، موڭعۋلشا ساپتاما ەتىك، ات ابزەلدەرىن تىگىپ، موڭعۋل اقسۇيەكتەرىنە قوزىلى قوي، بۇزاۋلى سيىر، لاقتى ەشكىگە ايىرباستاپ وتىرادى. ەكىنشى ۇلى شەرىنجاپ دايار ءونىمدى نارىققا شىعارۋمەن بىرگە، وندىرىسكە قاجەتتى شيكىزاتتاردى تولىقتاۋمەن اينالىسسا، ۇلكەن ۇلى كەشىل (ومىربەك) ەل ىسىنە ارالاسىپ، اتقا مىنەدى. تۇگىن تارتساڭ ماي شىعاتىن جەر جانناتى جەتىسۋدىڭ ءور اڭعارىنان ويىپ ورىن العان، اششى تەر مەن قول ونەرگە ارقا سۇيەگەن بۇل اۋلەت كوپ وتپەي اۋقاتتىلار قاتارىنا قوسىلىپ، ىشتەرىنەن قاجىلىق پارىزىن وتەپ،  مەشىت-مەدىرسە سالعان كىسىلەر شىعادى. الىس-جاقىننان احۋن-مولدالاردى اتتاي قالاپ ەلدەرىنە الىپ كەلىپ، بالالارىنىڭ ساۋاتىن اشىپ، قارا تانىتادى.

كەيىپكەرىمىزدىڭ ۇلكەن اعاسى شەرىنجاپ زاڭگى ء(جۇزباسى) بولسا، تاعى ءبىر اعاسى دارۋباي ءسورتىۇلى اقالاقشى (مىڭباسى) بولىپ، ەل بيلەيدى. كەيىن شىڭ شىسايدىڭ «التى ساياساتى» كەزىندە ولكەلىك قازاق-قىرعىز ۇيىمىنىڭ جوراسى، ولكەلىك پارلامەنتتىڭ مۇشەسى بولىپ سايلانادى. اعاسى كەشىلدىڭ (ومىربەكتىڭ) اعارتۋ جۇمىستارىن ەل ىسىنە ەركىن ارالاسىپ، ىقپالى كەڭەيىپ، ابىروي-بەدەلى وسكەن دارۋباي جالعاستىرىپ جاڭا ورەگە كوتەردى. اۋلەتتىڭ اتقا مىنەرلەرى قۇلجا قالاسىنداعى بايتوللا مەشىتىمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولىپ، بەيسەنبى (قىرعىز), تۇرسىنباي ءالىماحۋن، ساپارعالي موللا (تەگى تاتار) قاتارلى كىسىلەردى ۇسىنىسپەن الىپ كەلىپ مۇقىر، جىرعالاڭدا مەدرەسە اشادى. كەيىن اقالاقشى دارۋباي ءبىرىنشى دۇنيەجۇزى سوعىسىندا سولداتقا شاقىرۋدان قاشىپ، ىلە وڭىرىنە كەلىپ قونىس  تەپكەن اقىمەتبەك دەگەن وقىمىستىنى اۋىلىنا الىپ كەلىپ، بالالارىن وقىتادى. بۇل ازامات ءبىلىم سالاسىنا ءجاديتيزمدى الىپ كەلەدى، سونىمەن بىرگە ۇلت ۇستازى ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ توتە جازۋىمەن شاكىرتتەرىنە ءدارىس ۇيرەتەدى. وسىنداي ورتادا ەسەيىپ-ەرجەتىپ، ەل ىسىنە ارالاسقان جانبولات ءسورتىۇلى اعاسىنىڭ تىنىسى عانا بولىپ قويماي، ىلە وڭىرىنە تانىمال تۇلعاعا اينالادى.

بىلەك پەن بىلىمگە تەڭ جۇگىنگەن

1933 جىلى «12-ءى ءساۋىر توڭكەرىسىنەن» كەيىن شىڭ شىساي بيلىككە كەلگەندە، وعان قارسى وداق قۇرعان ىلەنىڭ اسكەري-اكىمشىلىك باسشىسى، گەنەرال چجاڭ مەن دۋنگەندەردىڭ «بالا گەنەرالى» ما كەڭەس وداعىنىڭ اسكەري ارالاسۋىمەن جەڭىلىسكە ۇشىراپ، ناتيجەسىندە چجاڭ ءوزىن-ءوزى ءولتىرىپ، «بالا گەنەرالدىڭ» قالدىق كۇشتەرى ىلەنى ورلەپ، وڭتۇستىك شىڭجاڭعا قاراي قاشادى. جول بويى ورتتەۋ، توناۋ قالىپتى جاعدايعا اينالادى، مۇنى قازاقتار جادىندا «دۋڭگەن ۇرىككەن جىل» اتادى. وسى كەزدە جانبولات اينالاسىنا ەل ىشىندەگى مەرگەن، باتىر جىگىتتەردى جيناپ كۇزەت قويادى، قاراپايىم حالىقتى جول وتىنەن كوشىرىپ، قورعانىستى كۇشەيتەدى. شاۋشەك باقتى شەكاراسىنان «اقتاردىڭ» كيىمىمەن كىرگەن كەڭەس اسكەرىنە جول باستاپ، قانپەزەر جاۋدى جۇلدىز اسىرىپ جىبەرەدى.

1935 جىلى ولكە ورتالىعى ۇرىمشىدە قازاق، قىرعىز، موڭعۋل ۇلتتارىنىڭ قۇرىلتايى وتەدى.  قۇرىلتايعا ىلەدەن دارۋباي ءسورتىۇلى، ماقسۇت ساسانۇلى، اۋەلقان گۋڭ قاتارلى ەل اعالارى بارىپ قاتىسادى. وسى قۇرىلتايدا دارۋباي ولكەلىك ۇكىمەت پارلامەنتتىنىڭ مۇشەسى، ولكەلىك قازاق-قىرعىز ۇيىمىنىڭ جوراسى بولىپ سايلانادى. ال، ىلەدە قۇرىلعان قازاق-قىرعىز ۇيىمىنىڭ توراعاسى ماقسۇت، ورىنباسارى جابىقباي اقالاقشى بولادى. 1936 جىلى توعىزتاراۋ اۋدانىندا قازاق-قىرعىز مادەنيەت-اعارتۋ ۇيىمى قۇرىلىپ، توراعاسى جانبولات ءسورتىۇلى، ورىنباسارلارى بولىپ ءابدىۋالي جايىربەكۇلى، مالىكاجى بالعىنبايۇلى سايلانادى. ايتا كەتۋ كەرەك، ول زاماندا اتى اتالعان ۇيىمنىڭ قۇزىرىنا مادەنيەت، ءبىلىم، دەنساۋلىق جانە سپورت سالاسىنىڭ قۇقىعى تولىق بەرىلگەن. سونىمەن بىرگە وڭتۇستىك شىڭجاڭداعى ياحۋپبەكتىڭ جەتى ءشارى مەملەكەتى قۇلاعان سوڭ، گەنەرال ليۋدىڭ ۇسىنىسىمەن شىڭجاڭ (جاڭا شەكارا) دەگەن ولكە قۇرىلىپ، بۇكىل اسكەري-اكىمشىلىك قۇرىلىم وزگەرىسكە ۇشىراپ، ورتالىق قۇلجادان ۇرىمشىگە كوشەدى. 1888 جىلى  ىلە گەنەرال مەكەمەسى ساقتالىپ، ورتالىعى كۇرەگە ورنالاسادى. وسىدان كەيىن ىلە-تارباعاتاي ايماعى قۇرىلىپ، ورتالىعى قۇلجا قالاسى بولىپ بەلگىلەنەدى. وعان قاراستى ىلە مەكەمەسى، جىڭ، شاۋەشەك – ەكى توتە قاراستى مەڭگەرمە رەسمي قۇرىلدى. مينگو زامانىندا ىلە ايماعى قايتادان قۇرىلىپ،  قۇرامىنا قۇلجا، ءسۋيدىڭ، بۋراتالا، جىڭ، توعىزتاراۋ-قاس، قورعاس سىندى التى اۋدان، تەكەس باسقارۋ مەكەمەسى (جارتى اۋدان) كىردى(1). وسى دەرەككە نەگىزدەلسەك، سول كەزدەگى توعىزتاراۋ اۋدانىنىڭ اۋماعىنا قازىرگى كۇنەس، نىلقى، شاپشال اۋداندارى تولىق كىرەدى. كەمەلىنە كەلگەن كەزدە وسىنداي مۇمكىندىككە قول جەتكىزگەن ج.ءسورتىۇلى ايانباستان ەڭبەك ەتتى. اعالارى باستاعان اعارتۋ جۇمىستارىن اۋىلدىق، مەدىرەسەلىك دەڭگەيدەن كوتەرىپ، بۇكىل ىلە توپىراعىن قامتىعان ماسششتابقا كوتەردى. ۇستازى اقىمەتبەك ءابزي قۇلجاداعى قازاق-قىرعىز مادەنيەت-اعارتۋ ءۇيىمىنا بىلىمگە جاۋاپتى ينسپەكتور بولىپ بارعان سوڭ، بارلىق كۇش-جىگەرىن ساپالى ۇستازدار قوسىنىن قالىپتاستىرۋعا جۇمسادى. قازىرگى قۇلجا اۋدانىنىڭ جابىقباي اقالاقشى اۋىلىندا «تۇرا اسۋ كۋرسىن»، تەكەس اۋدانىنىڭ قوجانازار رۋىنىڭ مىشان مانپاڭ اۋىلىندا «قاراجون كۋرسىن» ۇيىمداستىرىپ «ءدارىس وقۋعا قازان توڭكەرىسى جانە اشتىق كەزىندە اۋىپ كەلگەن ساراجى، توباحان، نۇرقىدىر، قۇتبانبەك، جامالدين، القوجا، اكىمقۇل،  اسىلبەك، زۋلقاريا، ايتاقىن، تۇنعاتار سياقتى الاش زيالىلارىن ۇسىنىس ەتەدى (2).». 1946 جىلى ىلەنىڭ شىعىس بەس اۋدانىنداعى مۇعالىمدەرىنىڭ ءبىلىم تولىقتىرۋ كۋرسىن ءسورتى اۋلەتىنىڭ ءوسىپ-ءونىپ ابدەن كەمەلىنە كەلگەن كەزىندە توعىزتاراۋ اۋدانىنىڭ مۇقىر ەلدى مەكەنىندە «باعىستان» مەكتەبىندە سالتاناتپەن وتكىزەدى. ول كەزدە مۇنداي الەۋمەتتىك، مادەني شارالاردىڭ بارلىق شىعىنى ەل باسقارعان يگى-جاقسىلار مەن باي-باعلانداردىڭ موينىنا جۇكتەلەتىن. حالىقتىڭ نازارىن عىلىم مەن بىلىمگە اۋدارۋ ءۇشىن جانبولات ءسورتىۇلى ايماقتىق قازاق-قىرعىز مادەنيەت-اعارتۋ ۇيىمىمەن بىرلەسە وتىرىپ كوميسيا قۇرىپ، شاپشال، تالدى، ارالتوبە، ناراتتاعى جاڭاشا اشىلعان مەكتەپتەردى ارالاپ شىعىپ، ولاردىڭ قارجىلىق، ۇيىمدىق ماسەلەلەرىن تولىق شەشىپ، سيمۆولدىق ماعىناداعى اتاۋلارمەن اتاپ شىعادى. سونىمەن كوشپەلى قازاق ومىرىنە باقستان، كوگەرسىن، اعارسىن، گۇلدەن، گۇلستان، شىنار دەگەن مەكتەپتەر جاڭبىردان سوڭعى جاۋقازىنداي جامىراپ شىعا كەلەدى.

جاڭا ءومىردىڭ جارشىسى

1944 جىلى نىلقى ىلاستاي كوتەرىلىسى باستالىپ، پارتيزاندار قۇلجا قالاسىن قورشاۋعا العاندا، جانبولات تا مىقتى مەرگەندەر مەن جاۋجۇرەك جىگىتتەردى قاسىنا الىپ، جورىققا اتتانىپ، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇردى. شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى قۇرىلعاندا توعىزتاراۋ اۋدانىنىڭ اكىمى بولىپ تاعايىندالىپ، ىلە-شالا شىعىس ءۇش اۋداندى نەگىز ەتىپ قۇرىلعان توعىزتاراۋ اتتى پولكىن جاساقتاۋ جۇمىسىنا باسشىلىق ەتتى. اكىم كەڭسەسىندە اسكەرگە قابىلداۋ شتابى قۇرىلىپ، قۇلجا قالاسىن ازات ەتكەن پارتيزانداردان ءۇش ءجۇز جىگىتتى ىرىكتەپ الىپ، قالعان 800 جىگىتتى نىلقى، كۇنەس، توعىزتاراۋ سىندى كورشى ءۇش اۋداننان 18-25 جاس ارالىعىنداعى ازاماتتارمەن تولىقتىردى(3). زامان تالابىنا ساي قارۋلانىپ، قاتاڭ جاتتىعۋدان وتكەن پولكتىڭ كەرەكتى ءمىنىس اتى مەن ەر-تۇرمانىن ەل ىشىنەن جيناپ بەردى.

1945 جىلى جازدا اكىم جانبولات ءسورتىۇلىنىڭ بۇيرىعىمەن توعىزتاراۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعى تاستوبەدەن كوشىپ قازىرگى ورنىنا كەلىپ ورنىقتى. بۇكىل حالىقتىڭ اتسالىسۋمەن جاتاعى، اسحاناسى، قاقپا-قورعانى بار ون بولمەلى مەكتەپ سالىندى. مىنە، بۇل سان مىڭداعان شاكىرتتەردى ۇياسىنان ۇشىرعان اۋداندىق قازاق №1 ورتا مەكتەپ ەدى. سودان كەيىن بارىپ اۋداندىق اكىمدىك، استىق، باجى مەكەمەلەرى، مەشىت، كلۋب قاتارلى الەۋمەنتىك نىساندار ىركەس-تىركەس بوي كوتەردى. سونىمەن بىرگە تەكەس وزەنى مەن ەكى جىرعالاڭ (كولدەنەڭ، شاشى) وزەنىنىڭ توعىساتىن تۇستارىنان قاپشاعاي كوپىرى، كۇنەسپەن جالعاسقان جەردەن قازاق كوپىرى سالىندى. ءار ەلدى مەكەندە حالىق دەمالاتىن ساياباقتار اشىلدى. اعارسىن اۋىلىنىڭ شەتىندەگى دەمالىس باعى مەن الما باق، قوساعاش كەنتىندەگى ورىك باعى وسى جول اۆتورىنىڭ ءالى ەسىندە.

حالىق وتىرىقشىلىققا كوشكەننەن كەيىن اتىز-ارىق، سۋ قۇرلىسى دا نازاردان تىس قالعان جوق. ىلە گەنارال مەكەمەسى كەزىندە وڭتۇستىكتەن كەلگەن تارانشىلارعا قازدىرعان مانجۋر، سىبە كانالدارى جانە قازاق-موڭعۋلدار بىرلەسىپ قازعان «سارتوعان» كانالى جاڭعىرتىلىپ، جوندەلىپ قانا قويماي، جاڭادان ماي، جىرعالاڭ، مۇقىر قاتارلى 7 كانال قازىلىپ، ەل يگىلىگىنە بەرىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە اۋدان شىعىس تۇركىستان ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ اتى زاتىنا ساي استىق قامباسىنا اينالدى. وسى ەڭبەكتەرىنىڭ وتەۋى ءارى حالىقتىڭ العىسى مەن سەنىمى بولار جاكەڭ ىلە ايماعى اكىمىنىڭ ورىنباسارى بولىپ جوعارلاپ، ساياساتتاعى سالماعى ارتتى.

تار زاماننىڭ سوقپاعى

شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ توراعاسى ءاليحان تورە باستاعان بىرنەشە ادامدى كەڭەس وداعىنىڭ قۇلجاداعى كونسۋلدىعى جيىنعا شاقىرىپ، ارتىنان بارىمتالاپ كەتكەن سوڭ، ءارى «11 تارماقتى ءبىتىم» بويىنشا بىرىككەن ۇكىمەت قۇرىلىپ، «شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى» دەگەن اتاۋ اينالىستان شىققان سوڭ، توڭكەرىس وشاعى بولىپ تولىقتاي تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن ىلە، تارباعاتاي، التايدا نارازىلىقتار كۇشەيىپ، اسىرەسە، التاي بەتىندە بۇلعاق باستالۋى الدىندا تۇردى. وسى ءولارا كەزەڭدە اقىمەتجان كاسمي، ىسقاقبەك مومين باستاعان باتىردىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، التايدى ورنىقتىرۋ ءۇشىن ارتىنىپ-تارتىنىپ كەلگەن دەلەگاتسيانىڭ قۇرامىندا ايماق اكىمىنىڭ ورىنباسارى جانبولات ءسورتى دە بولدى. وسپان باتىرمەن اڭگىمەلەرى جاراسپاعان باسشىلار قۇلجاعا قايتقان كەزدە التايدىڭ كوركەم تابيعاتىنا قىزىققان جانبولات سوندا قالىپ، باتىر سيعا تارتقان بەساتارمەن ايعا جۋىق اڭ قارايدى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ اياقتالۋىمەن يمپەريالار ويىن شارتىن وزگەرتىپ، ءوز ىقپال كولەمىندەرىن قايتادان بولىسكە سالدى. ءورىسى تار، ونەگەسى ماندىماعان، بەرەكەسى قاشقان، سانى از، ءالسىز ۇلتتار قاقپانعا ءتۇستى. توتە جولمەن كەلىپ تورگە شىققان كوسەمدەرى ويىن شارتىنا كونبەگەن سوڭ قايتىپ ورالمادى. باسسىز قالعان حالىق قايتەرىن بىلمەي ارىپتالاستى. وتپەن ويناپ، داۋىلعا قارسى جۇگىرگەندەردىڭ جولى بولمادى. سابىر ساقتاپ، ءالىپتىڭ ارتىن باققاندار دا امان قالمادى. ويتكەنى ادىلدىك ىزدەپ، ەركىندىك اڭساعان عازيز باستارى ەش نوقتاعا سىيمايتىن!

جوقتان بار بولىپ، ازدان كوبەيىپ، السىزدەن الىپ كۇشكە اينالعان، 22 جىل قان توگىپ بيلىككە كەلگەن كومپارتيانىڭ ارمياسى شىڭجاڭعا كەلىپ كىرگەندە جانبولات ءسورتىۇلى قۇلجاداعى جۇمىس ورنىن تاستاپ، توعىزتاراۋدىڭ مويىنگۇزەر دەگەن جەرىندەگى قىستاۋىنا ورنىعىپ، قىزىل ءسوز، قياڭقى تىرلىكتەن اۋاشا ءومىر سۇرگىسى كەلەدى. تولاسسىز شىرقالاتىن قىزىل ءان، كەڭىردەگى سوزىلعانشا ايقايلايتىن ۇران، تاۋسىلمايتىن جينالىس، باي-باعىلاننىڭ تۇبىنە جەتىپ، الەۋمەتتىك تەڭدىك ورناتامىز دەگەن قيالي جوسپار تانىمى مەن تۇسىنىگى  كوشپەلىلەردىڭ ورتاسىندا قالىپتاسىپ، وركەنيەتتىڭ بۇلاعىنان سۋسىنداعان، قان مايداندا سىننان ءوتىپ، تولىسقان قايراتكەرگە توسىن سەزىلگەنى، جان دۇنيەسىمەن قابىلداماعانى ءسوزسىز. ويتكەنى ءبىز ءسوز ەتكەن كىسى «زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بوپ شالاتىنداردىڭ» سورتىنان ەمەس-ءتى.

كومپارتيا بيلىگى تۇبەگەيلى ورنادى. العاشقى سىلاپ-سيپاۋدىڭ ءداۋىرى اياقتادى. ىشكى-سىرتقى داعدارىس كۇشەيىپ، «امەريكاعا قارسى تۇرىپ، كورەياعا كومەك بەرۋ» سوعىسى باستالدى. ماونىڭ توتە تاپسىرماسىمەن تسين يمپەرياسى كەزىندە ءتايپىڭ تيانگو قوزعالىسىن، دۋڭگەندەردىڭ كوتەرىلىسىن جانىشتاپ، ياحۋپبەكتىڭ جەتى شەرى حاندىعىن قۇلاتۋدا قاتەگەزدىگىمەن اتى تاريحتا قالعان جەرلەستەرى زوۋ زوڭتاڭ گەنەرالدىڭ اياقتالماعان جۇمىسىن مارەسىنە جەتكىزۋگە ماندات العان گەنەرال ۋاڭ چجىن باتىس سولتۇستىك بيۋرونىڭ باس قولباسشىسى مەن باس كوميسارىنىڭ قولى قويىلعان «كوشپەلى ۇلتتار مەكەندەگەن وڭىرلەردە جەر رەفورماسىن توقتاتا تۇرىڭدار، مالىن تاركىلەمەڭدەر» دەگەن ارناۋلى نۇسقاۋىن قايىرىپ قويىپ، تاپتىق كۇرەستىڭ مايدانىنا بىلەك سىبانا كىرىسىپ كەتتى. جەر، مال-مۇلىك تاركىلەندى، ەلدىڭ يگى-جاقسىلارى قاماۋعا الىندى سونىمەن كىشىكىرىم تولقۋ، بۇلعاق ءار جەردە باستالدى.

جىرعالاڭدا قوجانازار، ورازاي، موڭكە رۋلارىنىڭ اقساقالدارى مەن رۋباسىلارى تاركىلەنگەن مالدى مۇزداۋان اسىرىپ، وڭتۇستىك شىڭجاڭعا قاراي باعىتتاعان اسكەريلەردىڭ قۇرالىن تارتىپ الىپ، كوتەرىلىسكە شىقتى. جانبولات توعىزتاراۋ-قاس اۋدانىندا قازاق-قىرعىز مادنيەت-اعارتۋ ۇيىمىنىڭ باسشىسى بولعاندا سول كىسىنىڭ ورىنباسارى، كەيىن توعىزتاراۋ اتتى پولكى قۇرىلعاندا روتا، باتالون كومانديرى بولعان مالىكاجى بالعىنبايۇلى باستاعان كوتەرىسشىلەردىڭ ءتۇپ ماقساتى اۋدان ورتالىعىندا تۇرمەدە جاتقان ەل اعاسى جانبولاتتى قۇتقارىپ الۋ ەكەن. سوڭىندا قۇلجادان مۇزداي قارۋلانعان كوپ ارميانىڭ كەلگەنىنەن حابار تاۋىپ، جاندارىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ قاليبەك پەن قامزانىڭ سوڭىنان ءۇندىستاندى بەتكە الىپ، اۋا كوشەدى. سوڭىنان تۇسكەن قۋعىنشىلاردان تولىقتاي قۇتىلعانىمەن، شەكارا تۇبىندە ءبارى دە قولعا ءتۇستى.

تەگى اتۇشتىق، توعىزتاراۋ اۋداندىق پوليتسيانىڭ باستىعى بولعان عۇپىر دەگەن كىسى بارلىق جالا مەن پالەنى جاكەڭنىڭ باسىنا اكەپ ۇيەدى. ونىمەن قويماي بارلىق ايىپتاۋلاردى مويىنداپ قول قويساڭ، بوستاندىققا شىعاسىڭ دەپ شىرعالايدى. التايدا وسپان باتىر سىيلاعان بەساتار ءتىل بىرىكتىرىپ، كوتەرىلىسكە شىعۋدىڭ بەلگىسى دەپ قارالادى. ءسورتىنىڭ توقالدان تۋعان بەس ۇلىنىڭ ىشىندە دارۋباي مەن جانبولات بيلىككە ارالاسىپ، داڭقى الىس-جاقىنعا تەز تارادى. ارينە ەل ءىشى بولعان سوڭ وسەك پەن ەگەس، باقتالاستىق پەن ىشتارلىق قاتار جۇرەتىنى ءسوزسىز، وعان جىمىسقى ساياسات ارالاسقان سوڭ، اڭقاۋ قازاق وكپە مەن ءولىمنىڭ اراسىن بايىپتاپ كەتپەي، شەرىنەن شىعىپ، ەسەسىن قايىرام دەپ ومىرلىك شەرمەندە بوپ قالدى. الدى ناقاقتان كۇيىپ، ولىممەن بەتپە-بەت كەلىپ تۇرعان ەل اعاسىن ايىپتايمىن دەپ، كارىنە ۇشىراپ،   كوزىنىڭ سۇعى ءوتىپ، سودان وڭالماي كەتسە، ارتىنىڭ ۇرپاعى كىندىك قانى تامعان جەرگە جەتە الماي، قيىر جايلاپ، شەت قونىپ كەتتى. ەل مەن ەردىڭ كيەسى بار ەكەنىن، بارلىق جالا مەن جاماندىقتىڭ ەرتە مە كەش وتەۋى بولاتىنىن ەندىگى ۇرپاقتارى جادىنا ۇستاسا ءجون. ەل اراسىنا تاراعان اڭگىمەگە سەنسەك، «جانبولات پەن مالىكاجى اتىلماسىن» دەگەن ۇرىمشىدەن الدە سي-اننان سۋىت كەلگەن تەلەگرامانى ميليتسيا باستىعى عۇپىر باسىپ تاستاپ، ۇكىم ورىندالعان سوڭ جارىققا شىعارعان. ەلىم دەپ ەمىرەنگەن ەسىل ەر، تار زاماننىڭ قىزعىش قۇسى وسىلاي اۋمالى-توكپەلى ۋاقىتتا مەزگىلسىز دۇلەي كۇش پەن جالانىڭ قۇربانى بولىپ، شەيىت كەتتى. 70 جىل بويى اتى اتالمادى، ەل-جۇرتىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى قاساقانا ەلەۋسىز-ەسكەرۋسىز قالدى. شاعىن رۋ شەجىرەلەرىندە، اۋىل ءۇيدىڭ اڭگىمەلەرىندە ءتيىپ-قاشىپ اڭگىمە بولدى. سوندىقتان دا بولار بۇل كىسى جونىندەگى دەرەكتەر  وتە از، كەي ەڭبەكتەرى وزگەنىڭ اتىنا تەلىنىپ ءجۇر. قىتاي قازاقتارىنىڭ تاريحىنداعى وسى اقتاڭداقتىڭ ورنى تولسىن دەپ قولعا قالام الدىق. ەندى ىزدەۋشىسى تابىلىپ، زەرتتەرمەندەر نازارى وسى كىسىگە اۋسا، تاريحي ادىلەتتىك ورناپ، زورلىق پەن قياناتتىڭ قۇربانى بولعان تۇلعانىڭ ارۋاعى دامىل تاۋىپ، ريزا بولار!

پايدالانعان دەرەكتەر ءتىزىمى:

1. يۋ ۆەيچەن // شىنجاڭنىڭ جەر اتتارى جانە قۇرلىمدار وزگەرىسى:

شىنجاڭ حالىق باسپاسى // ءۇرىمشى، 150 ب.

2. توعىزتاراۋ تاريحي ماتەريالدارى // 1.كىتاپ // 24 ب.

3. قوجاي دوقاسۇلى « وفيتسەردىڭ كۇندەلىگى» // ۇلتتار باسپاسى، پەكين، 63 ب.

ءومارالى ادىلبەكۇلى

Abai.kz