الدىمىزدا كەلە جاتقان جىلان جىلىنىڭ ءبىرىنشى كۇنى قازاقتىڭ بەلگىلى قايراتكەرى مۇرات اۋەزوۆ جەتپىس جاسقا تولادى. ءبىز وسى مەرەيلى داتاعا بايلانىستى ءوز تاراپىمىزدان جاريالانىم دايارلاپ جاتقان كەزدە، مۇرات اعانىڭ دوسى، تانىمال عالىم مۇرات عىلمانوۆتان گازەت رەداكتسياسىنا «ءوز اياعىمەن» كەلگەن ماقالا تۇسە قالدى. سودان ءبىز ءبىر مۇرات جونىندە جازىلعان ەكىنشى مۇراتتىڭ جۇرەكجاردى جازباسىن ءسال-ءپال قىسقارتىپ، قاز-قالپىندا جاريالاۋدى ءجون كوردىك.

مۇرات اعا، جەتپىستىڭ جەلكەسىنە ىلىنگەن مەرەيتويىڭىز قۇتتى بولسىن! قياناتى قالىڭ زامانعا تاپ بولعان قازاققا قىزمەت-قارىمىڭىز ءالى دە مولىنان قاجەت: حالقىڭىزعا - قايرات، سىزگە - تاڭىردەن تەگەۋرىن تىلەيمىز!

«Dات» گازەتتەر جوباسىنىڭ شىعارماشىلىق ۇجىمى

مەن مۇراتپەن 1966 جىلى ماسكەۋدە كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ اسپيرانتتار جاتاقحاناسىندا تانىستىم. بۇل كەزدە ول كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ الەم تىلدەرى ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا وقۋعا تۇسەن.

بۇعان دەيىن مۇرات مگۋ-ءدىڭ شىعىس تىلدەرى فاكۋلتەتىندە وقىعان ەدى. سول ۋاقىتتا ول ماسكەۋدە وقيتىن قازاقستاندىق ستۋدەنتتەر مەن اسپيرانتتاردىڭ باستارىن بىرىكتىرەتىن «جاس تۇلپار» قوعامدىق-ساياسي قوزعالىسىنىڭ باستى ۇيىمداستىرۋشىلارىنىڭ ءبىرى بولدى. «جاس تۇلپار» حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىنىڭ دامۋىنا زور تۇرتكى بولدى.

الدىمىزدا كەلە جاتقان جىلان جىلىنىڭ ءبىرىنشى كۇنى قازاقتىڭ بەلگىلى قايراتكەرى مۇرات اۋەزوۆ جەتپىس جاسقا تولادى. ءبىز وسى مەرەيلى داتاعا بايلانىستى ءوز تاراپىمىزدان جاريالانىم دايارلاپ جاتقان كەزدە، مۇرات اعانىڭ دوسى، تانىمال عالىم مۇرات عىلمانوۆتان گازەت رەداكتسياسىنا «ءوز اياعىمەن» كەلگەن ماقالا تۇسە قالدى. سودان ءبىز ءبىر مۇرات جونىندە جازىلعان ەكىنشى مۇراتتىڭ جۇرەكجاردى جازباسىن ءسال-ءپال قىسقارتىپ، قاز-قالپىندا جاريالاۋدى ءجون كوردىك.

مۇرات اعا، جەتپىستىڭ جەلكەسىنە ىلىنگەن مەرەيتويىڭىز قۇتتى بولسىن! قياناتى قالىڭ زامانعا تاپ بولعان قازاققا قىزمەت-قارىمىڭىز ءالى دە مولىنان قاجەت: حالقىڭىزعا - قايرات، سىزگە - تاڭىردەن تەگەۋرىن تىلەيمىز!

«Dات» گازەتتەر جوباسىنىڭ شىعارماشىلىق ۇجىمى

مەن مۇراتپەن 1966 جىلى ماسكەۋدە كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ اسپيرانتتار جاتاقحاناسىندا تانىستىم. بۇل كەزدە ول كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ الەم تىلدەرى ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا وقۋعا تۇسەن.

بۇعان دەيىن مۇرات مگۋ-ءدىڭ شىعىس تىلدەرى فاكۋلتەتىندە وقىعان ەدى. سول ۋاقىتتا ول ماسكەۋدە وقيتىن قازاقستاندىق ستۋدەنتتەر مەن اسپيرانتتاردىڭ باستارىن بىرىكتىرەتىن «جاس تۇلپار» قوعامدىق-ساياسي قوزعالىسىنىڭ باستى ۇيىمداستىرۋشىلارىنىڭ ءبىرى بولدى. «جاس تۇلپار» حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىنىڭ دامۋىنا زور تۇرتكى بولدى.

مۇرات جاتاقحانادا تۇرعاننان باستاپ، اپتاسىنا 1-2 رەت جينالاتىن سەمينار ۇيىمداستىردى. سەميناردا ەلىمىزدىڭ ەكونوميكا، مادەنيەت جانە تاريح ماسەلەلەرى تالقىلاناتىن. بۇل سەميناردىڭ جۇمىسىنا اتاقتى فيلوسوف گەورگي گاچەۆ قاتىسىپ، ەلىمىزدىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى تۋرالى باياندامالاردى ۇلكەن قىزىعۋشىلىقپەن تىڭدايتىن. سەمينارلاردا ماسكەۋدەگى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىندا جۇمىس ىستەيتىن كوپتەگەن اسپيرانتتار بايانداما جاسايتىن. بۇنداي وتىرىستار قىزۋ پىكىرتالاستارمەن وتەتىن. كوبىنەسە قازاقستان ماسەلەلەرى كوتەرىلىپ، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىككە جەتۋ جولدارى تالقىلاناتىن.

وكىنىشكە وراي، التى ايدان كەيىن الدەبىرەۋ بۇل سەمينارلار تۋرالى ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ ءتيىستى ورگاندارىنا جەتكىزىپتى. الماتىدان قازاقستاننىڭ كپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى كەلىپ، سەمينارعا قاتىسىپ جۇرگەن ارقايسىمىزبەن جەكە سويلەستى. سەمينار جۇمىسىنا قاتىسۋعا بولمايتىنىن ەسكەرتتى. بۇل سوزگە قۇلاق اسپاعان جاعدايدا وقۋدان شىعارىلاسىڭدار دەپ قورقىتتى. وسىدان كەيىن سەمينار جۇمىسى توقتاتىلدى.

الايدا مۇرات ءوزىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق جۇمىستارىن توقتاتقان جوق. ول ماسكەۋدەگى قازاق كسر-ءنىڭ تۇراقتى وكىلدىگىندە مادەنيەت ماسەلەلەرى جايلى ءجيى دارىستەر وقىدى. مۇراتتىڭ ۇيىمداستىرعان ءىس-شارالارىنىڭ ىشىندە 1967 جىلى جەلتوقسان ايىندا ماسكەۋ قالاسىنداعى مادەنيەت ينستيتۋتىنىڭ اكت زالىندا ۇيىمداستىرعان كەشىن ايىرىقشا ايتۋعا بولادى. بۇل كەشكە قازاقتىڭ 500-دەي ستۋدەنتتەرى مەن اسپيرانتتارى جينالدى. كەشتى ۇيىمداستىرۋدا مادەنيەت ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى مارات بالتاباەۆتىڭ ەڭبەگى ەرەكشە بولدى. مۇندا مۇرات ۇلكەن بايانداما جاسادى. وسى باياندامادا ستالين جانە ونىڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ قولىمەن ۇيىمداستىرىلعان قازاق حالقىنىڭ ۇلى قاسىرەتى جايلى باياندالدى. وسى سۇمپايى ساياساتتىڭ ناتيجەسىندە ەلىمىز قىرعىنعا ۇشىراپ، حالىق سانى ەكى ەسە ازايعانى ايتىلدى. «نكۆد» اسكەرىن جۇمىلدىرۋ ارقىلى قولدان ۇيىمداستىرىلعان اشارشىلىققا حالىقتىڭ مالىن كونفەسكەلەۋ سەبەپ بولعانى اشىق ايتىلدى. مالسىز قالعان حالىق اشتىقتان قىرىلىپ، قازاق دالاسى ولىككە تولدى. «نكۆد» قىزمەتكەرلەرى اشىققان قازاقتاردى قالالارعا كىرگىزگەن جوق. وسىنىڭ سالدارىنان قالا قاقپالارى ماڭىندا اشتان ولگەن ادامداردىڭ مايىتتەرى تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ جاتتى. بۇل تراگەديا ءالى كۇنگە دەيىن وزىنە لايىقتى تاريحي باعاسىن العان جوق. وسى تەرىس ساياسات قازاق ۇلتىنىڭ مورالدىق تامىرىنىڭ كۇيرەۋىنە اكەلدى. تراگەديانىڭ اۋقىمدى بولعانىنا بايلانىستى بۇنى قازاق حالقىنىڭ «حولوكوستى» دەپ ايتۋعا بولادى. بۇل تراگەدياعا تاريحي باعا بەرىلمەي، قازاق حالقىنىڭ وركەندەۋى جايلى ايتۋ قيىن ماسەلە. مەن مۇراتتىڭ وسىنداي ماسەلەلەر ايتىلعان بايانداماسىنان كەيىن، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قاتارىنا كىرمەيمىن دەپ سەرت ەتتىم.

60-جىلداردىڭ اياعىندا مۇرات جانە «جاستۇلپارلىقتار» الماتىعا ورالدى. الماتىدا مۇرات اۋەزوۆ فيلوسوفيا ينستيتۋتىنا جۇمىسقا قابىلداندى. ونىڭ باسشىلىعىمەن كوشپەندىلەردىڭ مادەني مۇراسى زەرتتەلىپ، ۇلكەن ەڭبەكتىڭ ناتيجەسىندە مونوگرافيا جارىققا شىقتى. وكىنىشكە وراي، بۇل باسىلىم شىعا سالىسىمەن بيلىكتىڭ بۇيرىعىمەن ونىڭ قولجازبالارى تولىقتاي تاركىلەندى. ءوزىنىڭ ساراپتامالارىنىڭ نەگىزىندە جازعان بۇل ەڭبەگىندە مۇرات وتىرىقشى جانە كوشپەندى حالىقتاردى قاتار دامىعان وركەنيەت دەگەن قورىتىندىعا كەلدى. مۇرات كوشپەندىلەردى ادامزات وركەنيەتىنىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوسقان دەپ كورسەتەدى. ول ۇلەسكە سابىن، ساداق، اۋىزدىق، ەرتوقىم، جۇگەن، شالبار جانە جىلدام پوچتانىڭ پايدا بولۋى جاتادى. مۇراتتىڭ اراب-پارسى ادەبيەتىنىڭ قازاق پوەزياسىنا ىقپالىن كورسەتەتىن جۇمىسى دا ماڭىزدى بولدى.

1973 جىلى «جاستۇلپارلىقتار» ازيا جانە افريكا ەلدەرىنىڭ جازۋشىلارىنىڭ بەسىنشى كونفەرەنتسياسىن ۇيىمداستىردى. بۇل كونفەرەنتسيانىڭ بەلسەندى ۇيىمداستىرۋشىلارى ولجاس سۇلەيمەنوۆ، انۋار ءالىمجانوۆ، مۇرات اۋەزوۆ، ءساتىمجان سانباەۆ پەن بولاتحان تايجانوۆ ەدى. العاشقى رەت افريكا مەن ازيا ەلدەرىنىڭ اتاقتى جازۋشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرى قازاق تىلىنە اۋدارىلدى. اۋدارۋ كەزىندە قۇلدىققا قارسى كۇرەس ادەبيەتىنە اسا نازار اۋدارىلدى.

مۇرات «ليتەراتۋرنايا گازەتانىڭ» قازاقستانداعى ارناۋلى ءتىلشىسى بولىپ جۇرگەن جىلدارى ەلىمىزدىڭ مادەنيەتى مەن ونەرىنىڭ تانىلۋىنا كوپ ەڭبەك ەتتى. 70-80-جىلدارى بۇل گازەتتى كسرو-نىڭ ينتەلليگەنتسياسى وقيتىن. بۇنىڭ ءوزى مۇراتتىڭ تەك قازاقستاننىڭ عانا ەمەس، كەڭەس وداعىنىڭ قوعامدىق ومىرىندە بەدەلى مىقتى بولعانىن كورسەتتى.

ودان كەيىن «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىنىڭ باس رەداكتورى بولعاننان باستاپ، ونىڭ اينالاسىنا ماسكەۋ مەن لەنينگرادتىڭ شىعارماشىلىق ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ تۇلەكتەرى - رەجيسسەرلەر، ستسەناريستەر، وپەراتورلار جانە اكتەرلار جينالدى. مۇراتتىڭ باسشىلىعىمەن كوپ جىلدار بويى توقىراۋدا تۇرعان كينوستۋديانىڭ جۇمىسى جاندانىپ، الەم مويىندايتىن شىعارمالار جارىققا شىقتى.

مۇراتتىڭ ەرەكشە قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى دەپ ونىڭ رۋحاني تاۋەلسىزدىگىن ايتار ەدىم. ول ەشقاشان بيلىكتىڭ الدىندا ءيىلىپ، ۇلكەن شەندەر سۇراعان ەمەس. وعان قوعام ومىرىندەگى ءبىر جاعداي ۇناماعان كەزدە، ول كەز كەلگەن قىزمەتتەن باس تارتىپ، ءوز الدىنا كەتە بەرەتىن. سونداي ءبىر قىزمەتتەن كەتكەن كەزىندە ول باتىس قازاقستانعا بولات قاراقۇلوۆپەن بىرگە فولكلورلىق ەكسپەديتسياعا بارىپ، ەجەلگى قازاق پوەزياسىن قاعازعا ءتۇسىرىپ قايتقان-دى. تاعى بىردە قوستاناي وبلىسىنا بارىپ، ەجەلگى ەسكەرتكىشتەردى زەرتتەۋمەن اينالىسىپ كەتە باردى.

مۇرات قازاق كسر-ءنىڭ تاريحي ەسكەرتكىشتەرى مەن مادەنيەت قۇندىلىقتارىن قورعاۋ قوعامىندا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن كەزىندە اينالاسىنا ۇلت پاتريوتتارىن توپتاستىرىپ، ەلىمىزدە العاشقى بولىپ ەجەلگى ەسكەرتكىشتەردى جۇيەلى زەرتتەۋدىڭ نەگىزىن قالادى. بۇل قازاقستان ەسكەرتكىشتەرىن تۇگەندەۋدىڭ العاشقى تاجىريبەسى بولدى. ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل قوعام قازاق حالقىنىڭ مادەني-تاريحي قازىناسىن ءتىرىلتۋ ىسىنە زور ۇلەس قوستى.

مۇرات «نەۆادا-سەمەي» قوعامدىق-ساياسي قوزعالىسىنىڭ جۇمىسىنا دا قاتىسىپ، اتوم قارۋىنا قارسى كۇرەستىڭ دامۋىنا دا ەڭبەك ءسىڭىردى. بۇل قوزعالىس وتكىزگەن ءىس-شارالارى قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ماڭىزدى وقيعالاردىڭ ءبىرى بولدى.

مۇرات اۋەزوۆتىڭ اينالاسىنداعى دوس-جاراندارىن جىپكە تىزەر بولساق، الاش ۇلتىنا ادال قىزمەت ەتكەن ازاماتتىڭ تۇلعالىق تۇرپاتى ايقىن تانىلار ەدى.ولاردىڭ قاتارىندا: قازاقستان پەتروگليفتەرىنىڭ اتاقتى زەرتتەۋشىسى، ويشىل الان مەدوەۆ، اتاقتى سۋرەتشىلەر ساليحەتدين ايتباەۆ پەن ماقۇم كيسامەدينوۆ، اتاقتى ديزاينەر، قازاق تەڭگەسىنىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ديزاينەرلەرى وداعىنىڭ توراعاسى تيمۋر سۇلەيمەنوۆ، تالانتتى جازۋشىلار اسقار سۇلەيمەنوۆ، ءساتىمجان سانباەۆ، گەرولد بەلگەر، اناتولي كيم جانە دۇيسەمبەك ناكيپوۆ، «مير» تەلەكومپانياسىنىڭ باس ديرەكتورى، ەكس-سەناتور عادىلبەك شالاحمەتوۆ، اتاقتى جۋرناليست، ساياسي قايراتكەر سەيداحمەت قۇتتىقادام، شىنجانداعى قازاق جاستارىنىڭ استىرتىن قوزعالىسىنىڭ باسشىسى، تالانتتى جۋرناليست، جازۋشى ايتان ءنۇسىپحان، مۋزىكالىق سيممەترولوگيانى جاساۋشى بولات قاراقۇلوۆ، مۋزىكاتانۋشى، پروفەسسور ءاسيا مۇحامبەتوۆا، ءىرى ارحەولوگ عالىم، قازاقستاننىڭ ەجەلگى ەسكەرتكىشتەرىن تانۋشى مارات سەمبين جانە يرانيستيكا عىلىمىنداعى ءىرى عالىم سافار ابدۋللو، تاعى باسقالار بار.

مۇرات اۋەزوۆ ەلىمىزدىڭ قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى ەڭ ءبىرىنشى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى بولدى. ءوزىنىڭ ەڭبەكقورلىعى، قايسارلىعى جانە قىتاي ءتىلى مەن ول حالىقتىڭ مىنەزىن جەتىك ءبىلۋىنىڭ ارقاسىندا قحر بيلىگىمەن شەكارانى رەسمي تۇردە بەكىتۋ ماسەلەسىنە تىكەلەي قاتىستى. بۇل ءبىزدىڭ ديپلوماتيانىڭ زور جەڭىسى ەدى.

الماتىعا ورالعاننان كەيىن مۇرات جۇمىسسىز قالدى. ونى مارات بالتاباەۆ مادەنيەت عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا جۇمىسقا الدى. مۇرات ول جەردە تۇراقتى جۇمىس ىستەيتىن سەمينار ۇيىمداستىردى. سەميناردا ساياسات پەن مادەنيەتتىڭ ءمۇيىزى قاراعايداي مايتالماندارى قازاقستاننىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن قوزعايتىن باياندامالار وقىدى. بۇل سەمينار جۇمىستارى ەلىمىزدىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىرىنە جاڭادان سەرپىن بەردى.

مۇرات «ازامات» قوعامدىق-ساياسي قوزعالىسىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىلارىنىڭ ءبىرى بولدى. بۇل قوزعالىس بۇكىل رەسپۋبليكانى قامتىعان ءىس-شارالار وتكىزدى. وسى ورايدا دەمونستراتسيا ۇيىمداستىرعاندارى ءۇشىن مۇرات، عالىم ابىلسەيتوۆ جانە پەتر سۆويك ۇشەۋىن تەرگەۋ يزولياتورىنا قامادى.

مۇرات اۋەزوۆ «سوروس-قازاقستان» قورىنىڭ ديرەكتورى بولىپ تۇرعان كەزدە ەل ىشىندە قيانات كورىپ جۇرگەن ادەبيەت پەن ونەرىمىزدىڭ كوپتەگەن كورنەكتى وكىلدەرى اقشالاي-گرانتتىق كومەك الدى. وسى قوردىڭ ۇيىمداستىرعان ءىس-شارالارىنىڭ ىشىندە ۇزدىك روماندار كونكۋرسىن اتاۋعا بولادى.

مۇرات ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسىندا دا ۇلكەن ءىز قالدىردى. ونىڭ باسشىلىعىمەن كوپتەگەن سەمينارلار مەن كونفەرەنتسيالار ۇيىمداستىرىلىپ، كىتاپحانا ەل ينتەللەكتۋالدارى ءۇشىن ناعىز ءبىلىم قازىناسىنا تولى عاجايىپ مەككەگە اينالدى. كىتاپحانادا العاش رەت ءارتۇرلى ەلدەردىڭ ادەبيەتتەرىنە ارنالعان ورتالىقتار قۇرىلدى. بۇعان سول ەلدەردىڭ ەلشىلىكتەرى دە اتسالىستى. مۇرات كىتاپحانانى تەحنيكالىق مودەرنيزاتسيالاۋعا كوپ كوڭىل ءبولدى.

بۇدان ءبىراز جىلدار بۇرىن ول ۇيىمداستىرعان «ۇلى جىبەك جولى كەرۋەنى» ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ مادەنيەتىن زەرتتەۋگە ارنالعان ەدى. كەرۋەن بارىسىندا وسى جول بويىنداعى حالىقتاردىڭ تاريحى، مادەنيەتى ناسيحاتتالدى. «جىبەك جولى بويىنداعى اڭگىمەلەر» اتتى تەلەۆيزيالىق باعدارلاما ۇيىمداستىردى.

مۇراتپەن قۇرالىپتاس بولعان، ورىسشا وقىپ، ءبىلىم العان ءبىزدىڭ قازاق ءتىلىن جارىتىپ بىلگەنىمىز شامالى ەدى. سوندىقتان ءبىزدى كولدەنەڭ جۇرت «اشايۋ-جابايۋ» دەپ مازاق قىلاتىن. مۇرات وسىنداي مازاققا قالماۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ انا ءتىلىن ءبىلىپ قانا قويماي، ونىڭ كۇردەلى ەتيمولوگيالىق قاسيەتتەرىن زەرتتەۋمەن دە اينالىستى. وسىنىڭ ءوزى مۇراتتىڭ تۋعان ۇلتىنا، ونىڭ تىلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن كورسەتسە كەرەك. ءبىر قىزىعى، مۇراتپەن دوس-جاران بولىپ جۇرگەن بىزدەردىڭ ءبىرازىمىز قازاق ءتىلىن قانشاما ۇيرەنۋگە تىرىسساق تا، اۋىزەكى اڭگىمەدەن ارىگە جەتە الماي قالدىق.

وسى كىشىگىرىم ماقالادا قازاقتىڭ ار-نامىسى، تىرەۋى، اقىلى بولاتىن كوپ قىرلى تالانتتى تۇلعانىڭ وبرازىن كورسەتكىم كەلدى. ەندى، مىنە، مۇرات جەتپىسكە دە جەتىپ، ءوزىنىڭ ناعىز كەمەلدەنگەن شاعىندا كەلدى. ونىڭ جيناعان ءبىلىمى، جان- جاقتى اقىلى، رۋحاني بايلىعى، تاجىريبەسى تاۋەلسىز قازاقستانعا اۋاداي قاجەت. ەجەلدە قازاق حالقىنا تولە بي، ايتەكە بي، قازىبەك بي قانداي قىزمەت اتقارسا، بۇگىنگى الماعايىپ زاماندا مۇرات اۋەزوۆ سياقتى دانا تۇلعالار دا ەلىمىزدىڭ دامۋى ءۇشىن ءالى دە سونداي قىزمەت اتقارا بەرەدى دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك سياقتى.

مۇرات عىلمانوۆ،

«جاس تۇلپار» ۇيىمىنىڭ مۇشەسى

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 48 (176) 25 جەلتوقسان 2012 جىل