احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تاريحي بەينەجازباسى جانە كوزايىم بەينەسۋرەتتەر

الاشتانۋدىڭ وزەگى، ىرگەلى سالاسى – احمەتتانۋ – قۇپياسى كوپ، قاتپارى قالىڭ، قاجىرلى ەڭبەكپەن سوڭىنا ءتۇسىپ، ءىز قۋالاپ بارىپ ارشىپ الماساڭ، الدىرمايتىن تۇلعاتانۋدىڭ ءىرى سالاسى. وسى سالانى عىلىمي ىزدەنىستەرىنە ارقاۋ ەتكەندەردىڭ ءبىرى ءبىز دە ەدىك. ءساتىن سالىپ، ءار ىزدەنىسىمىز ناتيجەسىز بولعان ەمەس.

ءار ناتيجەلى ەڭبەكتىڭ ارتىندا يگى باستامالار تۇرادى. اۋەلى قازىرگى قازاق عىلىمىن ۇيىمداستىرۋداعى كەيبىر وڭ شەشىمدەردىڭ ناتيجەلەرىن دە ايتا كەتۋ كەرەك: 2021 جىلى قر بعم عىلىم كوميتەتى عىلىمي دارەجەسى بار جاس عالىمداردىڭ يدەيالارىن قولداۋ، جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن 2022-2024 جىلدارعا ارنالعان عىلىمي كونكۋرس جاريالاعانى بەلگىلى. سول كونكۋرسقا ۇسىنىلعان «احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ جازۋ رەفورماسى: تەورياسى مەن تاجىريبەسى» تاقىرىبىنداعى جوبامىز ماقۇلدانعان 25 جوبانىڭ ءبىرى رەتىندە  وسى جىلدىڭ ماي ايىنان باستاپ قارجىلاندىرىلدى. اۋەلى وسى دۇرىس باستاما ءۇشىن مينيسترلىك پەن عىلىم كوميتەتىنە زور العىس ايتامىز.

بۇل جوبا بويىنشا جاقىندا، 21-29 تامىز ارالىعىندا ازەربايجاننىڭ باكۋ قالاسىنا عىلىمي ىسساپارعا ۇيىمداستىرىلىپ، ونداعى مۇراعاتتاردان 1926 جىلعى بۇكىلوداقتىق 1-تۇركولوگيالىق سەزدىڭ قۇجاتتارى مەن سۋرەتتەرىن جانە ۆيدەو، اۋديوجازبالارىن ىزدەستىردىك. ناتيجەسىندە سەزدىڭ قازاق عىلىمىنا بەيمالىم كەيبىر قۇجاتتارى مەن سۋرەتتەرى، وعان قاتىسقان قايراتكەرلەر تۋرالى جان-جاقتى مالىمەتتەر جانە احمەت بايتۇرسىنۇلى قىسقا بەينەكادردا 7 رەت كورىنەتىن بەينەجازباسى تابىلدى. وسى بەينەجازبانى ىزدەۋ، تابۋ بارىسى وزىنشە قىزىق، بەينەجازبا كادرلارىندا كوڭىل اۋداراتىن ماسەلەلەر كوپ، بولاشاققا دا سۇراقتار قالدىرىپ وتىرعاندىقتان، بۇل كولەمدى ماقالاعا ارقاۋ بولىپ تۇر.

ءىسساپار ءبىر اپتاعا جوسپارلانعانىمەن، ارحيۆتە جۇمىس ىستەۋ مۇمكىندىگى تەك 5 كۇن بولعاندىقتان، ىسساپارعا شىعۋدان ءبىر ايداي بۇرىن ينتەرنەت ارقىلى ازەربايجاندىق دەرەكتەر بازاسىنان قانداي مۇراعاتتار بارىن مۇقيات قارادىق. اقىرى ازەربايجاندىق كوپتەگەن مۇراعاتتاردىڭ ىشىنەن 4 مۇراعاتقا بارۋعا شەشىم قابىلداپ، ولارعا 10 كۇن بۇرىن ينستيتۋت اتىنان حات جىبەردىك. بىرنەشە كۇننەن كەيىن ازەربايجان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق ارحيۆ باسقارماسىنىڭ ديرەكتورى راسۋلوۆ اسكەر مىرزادان (Rəsulov Əsgər Adiloğlu) «مۇراعاتتاردا جۇمىس ىستەۋگە بولاتىنى، جان-جاقتى قولداۋ كورسەتەتىنى» تۋرالى حات الدىق. مۇراعات باسشىلارى مەن قورلارى، جۇمىس گرافيگى تۋرالى اقپاراتتارمەن تولىق تانىسىپ، ينستيتۋتتىڭ جاس مامانى ارلەن سەيتباتقال ەكەۋمىز باكۋگە تىڭعىلىقتى دايىندىقپەن اتتاندىق.

شىندىعىندا باكۋگە بارۋداعى باستى ماقساتىمىز – احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءوز داۋىسىن ء(تىرى داۋىسىن) تابۋ بولاتىن. قانشاما جىلدان بەرى ويدا جۇرسە دە، باكۋ – اياق جەتپەي جۇرگەن قالا ەدى، بارا قالساق، ىزدەگەنىمىزدى تاباتىنىمىزعا تىم سەنىمدى بولدىق. سەبەبى ءبىرشاما جىل بۇرىن ازەربايجاندىق YouTube كانالدارىندا سەزدىڭ 6-7 مينۋتتىق بۇلىڭعىر بىرنەشە بەينەجازباسى تاراعان. سودان اتالمىش سەزد بەينەكادرعا تۇسىرىلگەنىن بىلەتىنبىز. سەزدىڭ 416 بەتتىك ستەنوگرافيالىق ماتەريالى دا بەلگىلى جانە وندا سەزدىڭ اۋديوجازباسى بار دەگەن ويعا جەتەلەيتىن بىرنەشە سەبەپتەر بار ەدى. مىسالى، ستەنوگرافيالىق ەسەپتە بايانداماشىلاردىڭ بايانداماسى بارىنشا دالدىكپەن حاتقا تۇسىرىلگەن جانە قاتىسۋشىلاردىڭ باياندالعان ماسەلەگە قاتىستى ءتۇرلى ەموتسيالارى (قول شاپالاقتاۋ، نارازى بولۋ ت.ب.) دا بەرىلىپ وتىرعان. مۇنىڭ سىرتىندا بەينەجازباسى تۇسىرىلگەن جەردە اۋديوجازباسى دا بولۋعا ءتيىس دەگەن ينتۋيتسيالىق بولجام دا بولدى.

ازەربايجاندىق YouTube كانالدارىنا كولەمى ازايتىلىپ نەمەسە فوتوپليونكانىڭ ەرتەرەكتە بەينەجازباعا اۋدارىلعان ەسكى نۇسقاسى جۇكتەلگەندىكتەن، تىم ساپاسىز، بەينەكادرلار انىق كورىنبەيدى جانە تولىق نۇسقاسى ەمەس. سوندىقتان كەي زەرتتەۋشىلەر سەزد بەينەجازباسىندا اتاقتى يسمايل سارايىنان شىعىپ كەلە جاتقان تۇرپاتى، الپەتى ۇقساس ءبىر-ەكى ادامدى احمەت بايتۇرسىنۇلى دەپ اعات جاريالاپ ۇلگەرگەن. بىراق مۇنىڭ اعات ەكەنى دە كەيىن ناقتى انىقتالعان. ءبىز تاپقان بەينەجازبادا ول ادامداردىڭ احمەت بايتۇرسىنۇلى ەمەس ەكەنى انىق كورىنەدى (1-سۋرەتكە قاراڭىز) جانە عالىمنىڭ بەينەسى باسقا تۇستا كۇمانسىز انىق تانىلادى.

(1-سۋرەت. احمەت بايتۇرسىنۇلى دەپ اعات تانىلعان عالىمدارى)

تۇپنۇسقا بەينەجازبا ازەربايجان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ارحيۆ باسقارماسىندا ورنالاسقان كينو فوتو-قۇجات ارحيۆىنەن تابىلدى، بىراق دىبىسسىز. ويتكەنى سول زاماندا كينوكادر مەن دىبىس ءبىر قۇرىلعىعا بىرىكتىرىلمەگەن، ءتىپتى دىبىس جازۋدىڭ ءوزى كۇردەلى جۇمىس بولعان. بەينەجازبانىڭ ءار كەزەڭدە فوتوپليونكادان كوشىرىلگەن 3 نۇسقاسى ساقتالعان. ۇشەۋىنىڭ ساپاسى ءۇش ءتۇرلى، بىراق ءبارى ءبىر بەينەجازبا:  ەكراندا بىرەۋى سارعىشتاۋ بولىپ كورىنەدى (08.05 مينۋت، فايل كولەمى – 1,4 Gb), ەكىنشىسى قارالتقىم (07.54 مينۋت، فايل كولەمى – 10,2 Gb), ال ءۇشىنشىسى – اقشىلداۋ، ەڭ انىق كورىنەتىن نۇسقا (07.50 مينۋت، فايل كولەمى – 10,1 Gb).

ارحيۆ قىزمەتكەرلەرىنىڭ جىلى قابىلداۋى مەن باۋىرلاس قازاق ۇلتىنا، قازاقستانعا دەگەن قۇرمەتىنىڭ ارقاسىندا  بىز بەينەتاسپا ساقتالاتىن قويمانىڭ وزىنە كىرۋگە مۇمكىندىك الدىق. قويماداعى سورەدەن سەزد ۆيدەوپليونكاسىن الىپ تانىستىق. سارى ءتۇستى دوڭگەلەك قالبىرعا سالىنعان ۆيدەوپليونكا سىرتىنا «SP26 – P950» دەگەن بەلگى قويىلعان، ۆيدەوپليونكانىڭ جالپى ۇزىندىعى «224 م» دەپ كورسەتىلگەن جانە قورابىنىڭ قىرىندا «1» دەگەن جازۋ بار.

(2, 3-سۋرەتتەر)

مۇنى كورگەننەن كەيىن سەزد بەينەكادرىنىڭ بۇل ءبىرىنشى ءبولىمى ەمەس پە ەكەن، جالعاسى، ەكىنشى، ءۇشىنشى بولىمدەرى بار شىعار، مۇمكىن وسىنشاما ۇزىن ۆيدەوپليونكا تولىق كوشىرىلمەگەن بولار دەگەن زەرتتەۋشىگە ءتان بولجامدار، كۇدىكتى ويلار تۋىنداي باستادى. دەگەنمەن، قوردىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرىنەن «بۇل ءبىرىنشى ءبولىمى سياقتى، مۇنىڭ جالعاسى، ەكىنشى، ءۇشىنشى پليونكالارى بار ما؟» دەپ سۇراعانىمدا، «جوق، وسى بىرەۋ عانا» دەگەن جاۋاپ الدىم. بۇل جاۋاپتان كەيىن كينوپليونكا سورەسىنەن كەلەسى بولىمدەرىن قاراۋ ىڭعايسىز بولاتىندىقتان، جاۋاپتى قاناعات تۇتتىق. بۇل قازىرگە دەيىن مەندەگى شەشىمىن تاپپاعان جۇمباق  ويدىڭ بىرەۋى بولىپ قالدى. سەزد پليونكاسى قويىلعان سورەنىڭ استىڭعى قاتارلارىندا مۇنىڭ ەكىنشى، ءۇشىنشى بولىمدەرى تۇرعانداي-اق سەزىلە بەرەدى.

قويمادان شىققاننان كەيىن ۆيدەوتەحنيكالار ورنالاسقان ارنايى بولمەدە كينوپليونكانىڭ ۆيدەوعا اينالدىرىلعان تۇپنۇسقاسىن كوردىك. جاۋاپتى ماماننىڭ كومپيۋتەرىندە 3 فايل دايىندالىپ قويىلىپتى. سول كومپيۋتەرگە مەنى وتىرعىزدى دا، قور باسشىسى قاسىمدا تۇرىپ ءۇش فايلدىڭ ءبىرىنشى تۇرعانىن اشىپ، بەينەجازبانى تولىق كورسەتتى. بۇل ەكراندا سارعىشتاۋ كورىنەتىن (ۋاقىتى 8 مينۋت 5 سەكۋند، كولەمى 1,4 Gb) ساپاسى ەڭ تومەندەۋ بەينەجازبا بولاتىن. وسىنىڭ وزىنەن احمەت بايتۇرسىنۇلى بىرنەشە جەردە انىق كورىندى. قاتتى قۋاندىق. بەينەجازبا اياقتالعان بويدا، ۇياتتاۋ بولسا دا، ءوز بەتىممەن ەكىنشى فايلدى اشىپ قالدىم. وندا العاشىندا سەزگە قاتىسى جوق كادرلار كورىنە باستادى. ءار جەرىنەن جىلجىتىپ قاراعانىمدا، ورتا تۇسىنان سەزد كادرلارى كورىندى. سوسىن سەزد كادرلارىنىڭ باستالاتىن جەرىن تاۋىپ، سوڭىنا دەيىن قارادىق. بۇل الدىڭعى نۇسقامەن بىردەي، بىراق ودان الدەقايدا انىق ەكەن (ۋاقىتى 7 مينۋت 50 سەكۋند، كولەمى 1,4 Gb). سوسىن ءۇشىنشىسى فايلدى دا ءوزىم اشىپ، جىلدامداتىپ ءار جەرىنەن اقتارا باستادىم. بۇل ۆيدەوفايلدان دا سەزد كادرلارى تابىلدى. بۇل بارىنەن انىق نۇسقاسى بولاتىن (ۋاقىتى 7 مينۋت 50 سەكۋند، كولەمى 1,4 Gb). الدىڭعى ەكى نۇسقاسىندا بايقالماعان احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ بەينەلەرى بۇل نۇسقادا انىق كورىندى. ءار نەنى ارتىقشا سۇراپ، ىڭعايسىز بولماس ءۇشىن وسىمەن توقتادىق تا، وسى بەينەجازبالاردى بەرۋدى سۇرادىق.

سول كۇنى بەينەجازبانى بىردەن الا المادىق، ءارحيۆتىڭ ىشكى ءتارتىبى بار ەكەن، قازىر كوشىرىپ الۋ كوپ ۋاقىتتى الماسا دا، كەلەسى كۇنى بەرىلەتىنىن ايتتى. سودان سوڭ سۋرەتتەر كاتالوگىن  قاراپ، احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ سۋرەتتەرىن تاپپادىق. مۇراعات قورىندا تەك سەزد بەينەجازباسىنان سكرينشوت جاسالعان سۋرەتتەرى عانا بار ەكەن (4, 5-سۋرەتتەر).

(4, 5-سۋرەتتەر)

ەشتەڭە تاپپاعان سوڭ، ەلدەن دايىنداپ كەلگەن، وسىدان ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن ازەربايجاندىق سايتتاردان ءوز بەتىممەن تاپقان (http://photoirs.musigi-dunya.az/elm/agazade_f.html) احمەت بايتۇرسىنۇلى سۋرەتتەرى مەن سەزد سۋرەتتەرىن كورسەتىپ، مۇنىڭ تۇپنۇسقاسىن قايدان تابۋعا بولاتىنىن سۇرادىم. مۇراعات قىزمەتكەرلەرى ءبىراز ىزدەستىرە كەلىپ، ءبىزدى، ءبىز بارۋدى جوسپارلاماعان «ازەربايجان رەسپۋبليكاسىنىڭ ادەبيەت جانە ونەر مۇراعاتىنا» اپاردى. سول مۇراعاتتان سامەد اعامالىۇلى (Səməd Ağa Ağamalıoğlu), بەكير چوبانزادە (Bekir Çoban-zade), فارحاد اعزادا (Fərhad Rəhimğlu Ağazadə), ءالي نيزامي (Əli Nəzmi), ءالي حۇسەينزادا (Ali bey Huseynzade), رۋحۋللا احۋندوۆ (Ruhulla Ahundov), حابيب گابيەۆ (Həbib Cəbiyev) ت.ب. ازەربايجان قايراتكەرلەرىنىڭ قورلارىندا ساقتالعان ىستەرگە تاپسىرىس بەردىك. ولار قۇجاتتاردى الدىن الا دايىنداپ قويعان ەكەن. وسى تۇلعالاردىڭ ىشىندە ازەربايجاننىڭ عىلىم قايراتكەرى، لاتىنگرافيكالى جاڭا ازەربايجان ءالىپبيىنىڭ تەوريالىق ماسەلەلەرىن دايىنداۋعا اتسالىسقان فارحاد اعزادانىڭ قورىنان بۇعان دەيىن زەرتتەۋشىلەرگە بەلگىلى دە جانە ەڭ ماڭىزدىسى – بىرنەشە بەلگىسىز تۇپنۇسقا سۋرەتتەر تابىلدى (6, 7-سۋرەتتەر). بىراق بۇلار دا بەينەجازبالارمەن قوسا، كەلەسى كۇنى  عانا قولىمىزعا بەرىلەتىن بولدى. وسى ولجامەن ءىسساپاردىڭ العاشقى كۇنىن اياقتاپ، مۇراعاتتان قۋانىپ شىقتىق.

(6, 7-سۋرەتتەر)

سول كۇنى قوناقۇيگە كەلگەن بويدا ينتەرنەتتەن مالىمەتتەر ىزدەپ، ەسكى كينوقۇرىلعىلار مەن كينوپليونكالاردىڭ تاريحىن، ولاردىڭ جۇمىس ىستەۋ مەحانيزمدەرىن زەردەلەي باستادىم. ورىس جانە اعىلشىنتىلدى دەرەكتەردەن بۇل تۋرالى ءبىرشاما اقپاراتتارعا قانىقتىم. نەگىزگى ماقساتىم 224 مەتر كينوپليونكا نەبارى 8.05 مينۋت بولاتىن-بولمايتىنىنا كوز جەتكىزۋ ەدى. ينتەرنەت اقپاراتتارىنان پليونكا قالاي بەينەجازباعا اينالاتىنى، 1926 جىلدارى شاماسىندا قانداي كينوقۇرىلعىلار بولعانى تۋرالى ءبىرشاما اقپاراتتار الدىم.

كەلەسى كۇنى مۇراعاتقا بەينەجازبالاردى الۋعا بارعاندا، وسى اقپاراتتار تۋرالى ايتىپ، وسىنداي قۇرىلعىلار بار-جوعىن، فوتوپليونكانى تۇپنۇسقادان كورۋگە بولاتىن-بولمايتىنىن سۇرادىق. بىراق مۇراعات قىزمەتكەرلەرى ونداي كونە قۇرىلعىلار جوق ەكەنىن ايتتى. سودان سوڭ، كينوپليونكانى تۇپنۇسقادان كورۋدىڭ مۇمكىندىگى جوق-اۋ دەپ تۇيدىك تە، جوسپارداعى كەلەسى مۇراعاتتارعا بارۋدى ۇيعاردىق. ءبىر كۇن كۇتكەن CD ديسك دە قولىمىزعا ءتيدى. العان قۇجاتتارىمىزدىڭ دۇرىستىعىن تەكسەرىپ كورگەنىمدە، ديسكىگە جازىلعانى ەكراندا سارعىشتاۋ كورىنەتىن ەڭ ناشار بەينەجازبا نۇسقاسى ەكەن. بىردەن كەشە ءوزىمىز كورگەن وزگە ەكى نۇسقا جوق ەكەنىن ايتىپ ەدىم، «ءبارى بىردەي ەمەس پە» دەدى. ءبىز وزگە ەكى  نۇسقانىڭ ساپاسى بۇدان جاقسى ەكەنىن ايتىپ، سونى دا بەرۋدى وتىندىك. مۇراعات قىزمەتكەرلەرى، ولاي بولسا، بۇگىنگىدەي تاعى دايىنداپ قويىپ، كەلەسى كۇنى بەرىلەتىنىن ايتتى.

بەينەجازبا تابىلعاننان كەيىن، ءتۇس اۋا، ونىڭ باسقا نۇسقاسىن جانە دىبىستىق جازباسىن دا تاۋىپ قالارمىز دەگەن ۇمىتپەن اۋەلى ازەربايجان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك مۇراعاتىنا باردىق، بىراق وندا جوق بولىپ شىقتى. دەگەنمەن، ارحيۆ قورىنان وسى سەزدىڭ شاقىرىلۋىنا نەگىز بولعان پروفەسسور ا.ن. ءسامويلوۆيچتىڭ 1924 جىلى 21 مارتتا لەنينگرادتا جاسالعان بايانداماسى تابىلدى. بۇدان وزگە ازەربايجان جاڭا ءالىپبي كوميتەتىنىڭ قۇرىلۋىنا، ولاردىڭ جۇمىسىنا قاتىستى بىرنەشە قۇجاتتارعا قول جەتكىزدىك. بۇدان سوڭ، تاعى دا سول دىبىستىق جازبادان ۇمىتتەنىپ، ازەربايجان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك دىبىستىق جازبالار مۇراعاتىنا باردىق، بىراق مەكەمە باسشىسى سەزدىڭ دىبىستىق جازباسى جوق ەكەنىن ايتتى. سەنبەي تۇرعانداي بولماس ءۇشىن بۇل جاۋاپتان سوڭ ارحيۆ كاتالوگىن ءوز بەتىمىزبەن قاراپ كورۋ تۋرالى ءوتىنىش ايتا الماي، مۇراعاتتان جىلدام قايتتىق. وسىمەن بەينەجازبانىڭ باسقا نۇسقاسى مەن دىبىستىق جازباسىن تابۋ تۋرالى ءۇمىتىمىز ۇزىلگەندەي بولدى. ءبىر جاعى جوق ەكەنىنە نانعانداي، كوزىمىز جەتكەندەي بولدى. 23-تامىز وسىمەن اياقتالدى.

24-تامىز تۇستەن بۇرىن بەينەجازبانىڭ وزگە ەكى نۇسقاسىن الۋعا مۇراعاتقا كەلدىك. بىراق مۇراعات قىزمەتكەرلەرى ءبىر ۆيدەوفايلدا بىرنەشە بەينەكادرلار بىرىكتىرىلگەندىكتەن جانە كولەمى تىم ۇلكەن، 1-1,5 ساعاتقا سوزىلاتىندىقتان، دايىنداپ قويا الماعانىن، ءتىپتى ونى بەرۋگە بولمايتىنىن ايتتى. ءبىز ۆيدەوفايلداعى تەك سەزدىڭ بەينەكادرىن عانا قيىپ بەرۋىن سۇرادىق. ءبىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى ەكەنىن سەزىنگەن بولۋى كەرەك، بۇل نۇسقالاردى دا بەرۋگە كەلىستى. اقىرى العاش كەلگەن كۇنى بەينەجازبا كورگەن كابينەتتەن بەينەجازبالاردى تۇگەل الدىق.

ءبىز سول كۇنى كۇتپەگەن جەردەن ۆيدەوپليونكانى تۇپنۇسقادان كورۋگە مۇمكىندىك الدىق. ۆيدەوفايلدىڭ كەرەك جەرىن قيىپ بەرگەن مامانعا دەرەكتەرىن الدىن الا دايىنداپ العان حح عاسىر باسىنداعى ەسكى كينوقۇرىلعىلاردى YouTube ارقىلى كورسەتكەنىمدە، مۇنداي ەسكى اپپاراتتار جوق ەكەنىن، بىراق ۆيدەوپليونكانى كورەتىن باسقا قۇرىلعى بار ەكەنىن ايتتى جانە بىزگە ونى كورسەتتى. العاش كەلگەن كۇنى بۇل مامان جوق ەدى، ەڭبەك دەمالىسىنان كەلمەگەن. ول ءبىزدىڭ وسى قۇرىلعى ارقىلى كورۋگە قاتتى ىنتالى ەكەنىمىزدى بايقاعان بولۋى كەرەك، ۆيدەوپليونكانى بىردەن كورسەتە الاتىنىن ايتتى. وسىلايشا كونە كينوپليونكانى تۇپنۇسقادان ەكى ءتۇرلى ۆيدەوقۇرىلعى ارقىلى كوردىك (8, 9-سۋرەتتەر). وسى ماماننان بىلدىك، سويتسەك سول كەزدەگى كينوپليونكاعا 1 سەكۋندتا 24 كادر تۇسىرىلگەن ەكەن. سودان كەيىن عانا ۆيدەوپليونكانىڭ ۇزىندىعى 224 مەتر بولسا دا، ونىڭ نەبارى 8 مينۋتتىق ەكەنىنە، تولىعىمەن ۆيدەوفايلعا اينالدىرىلعانىنا كوز جەتكىزدىك، كوڭىلدەگى ءبىر كۇمان تۇيىنشەك تارقاعانداي بولدى.

(8, 9-سۋرەتتەر)

بەينەجازبانىڭ 3 نۇسقاسىن تولىق العاننان كەيىن جايعاسقان قوناقۇيدە بەينەجازبانى سان رەت قايتالاپ كورۋمەن بولدىق. ويتكەنى بەينەجازبالار ءبىرشاما انىقتاۋ بولعاندىقتان، قانداي دا ماڭىزدى دەرەكتى جىبەرىپ الماۋ ءۇشىن ونداعى ءار نارسەگە نازار اۋدارۋ قاجەت ەدى. اسىرەسە سەزد قاتىسۋشىلارىنىڭ ءتۇر-تۇلعاسى، وندا قولدانىلعان تەحنيكالار ماڭىزدى. قازىرشە سەزگە قاتىسقان 70-قە جۋىق ادامنىڭ ءتۇرلى دەرەكتەرى مەن ءومىربايانىن، 30-دان استام اسا ءىرى تۇلعالاردىڭ بەينەجازباداعى ءتۇر-تۇلعاسىن انىقتاپ وتىرمىز. بۇعان قوسا، ەڭ ماڭىزدىسى، سەزد 3 جەردەن كينوكادرعا تۇسىرىلگەن. بىزگە بەلگىلىسى تەك وسىنىڭ بىرەۋى عانا، قولىمىزداعى جادىگەر. ال ونىڭ قالعان ەكەۋى پرەزيديۋمنىڭ قاق الدىنان، وتە جاقىننان تۇسىرىلگەن. دەمەك، قالعان ەكى نۇسقاداعى بەينەجازبالار وتە انىق تا قانىق بولۋى ءسوزسىز.  مۇنى تابۋ، احمەت بايتۇرسىنۇلى مەن باسقا دا الاش ارىستارىنىڭ ايقىن بەينەلەرىمەن قاۋىشۋ  –  الداعى ۇلكەن مىندەتتەردىڭ ءبىرى.

مۇنى ءبىز سەزد بەينەجازباسىن ۇڭىلە زەردەلەپ، ءتۇرلى-ءتۇرلى تەحنيكالىق قۇرىلعىلاردى بايقاعاننان كەيىن ايتىپ وتىرمىز.  كينوحرونيكا ءتۇسىرۋ بارىسىندا جارىقتاندىرۋ اپپاراتتارىنىڭ ەكى قابىرعادا ورنالاسقانى جانە ولاردا سۋرەتكە ءتۇسىرۋ كەزىندە كوتەرىپ جۇرگەنى بايقالادى. سونداي-اق زالدىڭ سول جاق الدىڭعى جاعىندا ەكى بەلگىسىز قۇرىلعى تۇر. مۇنىڭ كىشكەنە ساندىق ءتارىزدى بىرەۋىن ءبىر ادام كامەراسىنا قاراپ وڭ قولىمەن اينالدىرىپ تۇر. ەكىنشىسى ءشتاتيۆتىڭ ۇستىنە قويىلعان (10, 11-سۋرەتتەر).

(10, 11-سۋرەتتەر. كينوحرونيكانى تۇسىرۋگە پايدالانىلعان تەحنيكالىق قۇرىلعىلار)

بۇلاردىڭ فوتواپپارات نەمەسە كينوكامەرالار ەكەندىگىن انىقتاۋ ءۇشىن تاعى دا ينتەرنەتكە جۇگىندىك. مۇنداي العاشقى قۇرىلعىلاردى 1884 جىلى پول نيپكوۆ جاساعان كورىنەدى (12, 13-سۋرەتتەر). دايەكتى سۋرەتتەردى كورسەتەتىن مەحانيكالىق قۇرىلعى اينالمالى ديسكىدەن، جارىق كوزىنەن جانە كەسكىن جازىلعان پلەنكادان قۇرالعان.

(12, 13-سۋرەتتەر)

تريبۋنادا جانە پرەزيديۋمنىڭ ورتاسىندا ەكى جەردە بەلگىسىز دوڭگەلەك قۇرىلعى قويىلعان. مۇنى العاشىندا ءبىز بۇگىنگى كوزقاراسپەن ديكتوفون بولسا ەكەن دەپ ۇمىتتەندىك. ەگەر ولاي بولسا، احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ءتىرى» داۋىسىن دا تابامىز با دەگەن نازاك ءۇمىت ەدى... كەيىن ءتۇرلى دەرەككوزدەردەن ىزدەستىرگەنىمىزدە، بۇل قۇرىلعىنىڭ امەريكالىق ونەرتاپقىش ەميل بەرلينەر 25 جاسىندا، 1887 جىلدار شاماسىندا پاتەنتتەگەن كومىرتەكتى ميكروفونى ەكەندىگى بەلگىلى بولدى (14, 15-سۋرەتتەر). بۇنىڭ جۇمىس ىستەۋ مەحانيزمىن ول ۇزاق جىلدار بويى جەتىلدىرىپ وتىرعان ەكەن.

(14, 15-سۋرەتتەر)

ديكتوفوننىڭ بىردەن پايدا بولا سالماي، ونىڭ العاشىندا  فونواۆتوگراف، پالەفون، فونوگراف، گراممافون، پاتەفون تۇرىندە پايدا بولعانىن بىلدىك (16, 17, 18, 19-سۋرەتتەر). بۇل قۇرىلعىلاردىڭ كولەمى تىم ۇلكەن، دىبىس جازۋ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بولعاندىقتان، عاسىر باسىندا كوپشىلىك قاتىسقان شارالاردا قولدانىلماسا كەرەك. ال ديكتوفون اتاۋىنىڭ ءوزى 1907 جىلى العاش تىركەلگەن ەكەن.

وسىلايشا 1926 جىلى باكۋدە وتكەن تۇركىتانۋشىلاردىڭ ءى سەزىندە كينوحرونيكا تۇسىرىلگەنىمەن، ونىڭ دىبىستىق جازباسى بولماعان دەگەن بولجامعا كەلۋگە ءماجبۇر بولدىق. ەسەسىنە سەزد جۇمىسى ستەنوگرافياعا تياناقتى تۇسىرىلگەن، ونى جىلدام جازاتىن ارنايى ماماندار حاتتاپ وتىرعان. احمەت بايتۇرسىنۇلى بەينەسى كورىنەتىن سۋرەتتىڭ بىرىندە (18-سۋرەت), پرەزيديۋمنىڭ الدىنداعى ستولدا ەكى ادامنىڭ قاراما-قارسى وتىرىپ جازۋ ماشينكاسىن باسىپ وتىرعانى انىق كورىنەدى. بىزدىڭشە،  بۇلار – ستەنوگرافتار. الداعى ۋاقىتتا ولاردىڭ قولىنان وتكەن جازبالار دا ىزدەستىرىلگەنى ءجون.

(18, 19-سۋرەتتەر)

سونىمەن، كوزايىم بولعان بەينەجازبا بىزگە كوپتەگەن ماسەلەلەردى انىقتاۋعا جول اشىپ وتىر. بۇل بەينەباياندى تەرەڭدەپ زەرتتەۋ بارىسىندا ءالى كوپتەگەن تىڭ دەرەكتەرگە ۇشىراسارىمىزعا كۇمان جوق. ماسەلەنىڭ تەحنيكالىق جاعى، بەينەجازبانىڭ تابىلۋ جايى وسىمەن ءتامامدالادى.

بۇل تاريحي بەينەسۋرەتتەر ءبىز ءۇشىن نەسىمەن قۇندى؟ ارينە، الاشتىڭ رۋحاني كوسەمىنىڭ باكۋگە، بۇكىلوداقتىق ءى تۇركولوگيالىق سەزگە بارعانى، وندا الدەنەشە رەت ءسوز سويلەپ، ماڭىزدى بايانداما جاساعانى سول جىلدارى ۇلى جيىننىڭ ستەنوگرافيالىق ەسەبى تولىق باسىلىپ شىققان عىلىمي كىتاپتان بەلگىلى. ايتسە دە ول عىلىمي جازبا-ەسەپتەن ءبىز ارداقتى ۇستاز، قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى – احمەت بايتۇرسىنۇلىنا قانداي قۇرمەت كورسەتىلگەنىن ناقتى ايقىنداي الماۋشى ەدىك. كوزى تىرىسىندە «قازاق جازۋىنىڭ اتاسى» اتانعان، الەمدىك دارەجەدەگى لينگۆيست عالىمدار ءبىراۋىزدان ول تۇزگەن قازاق ءالىپبيىن «بايتۋرسىنوۆسكي الفاۆيت» دەپ ءوز زەرتتەۋلەرى مەن سول زاماننىڭ ەنتسيكلوپەديالارىندا ايشىقتاعان قايراتكەردىڭ تۇركىتانۋشى عالىمدار الدىنداعى مارتەبەسى مەن ابىرويىنىڭ ەرەكشە اسقاق ەكەن وسى بەينەبايان قولعا ۇستاتىپ تۇر.

سەزگە رەسمي تۇردە جالپى 131 ادام قاتىسسا دا، باستالعان العاشقى كۇنىندە تورالقاعا، پرەزيديۋمعا 22 ادام داۋىس بەرۋ ارقىلى سايلانادى. مارتەبەلى القا مۇشەلەرى «يسمايليا» سارايىنىڭ (ونىڭ ءوزىنىڭ قىزىقتى تاريحى بار) ساحناسىنا سىيماي، ەكى قاتارعا وتىرعىزىلادى. ءبىزدىڭ كوكىرەك كەرە ماقتاناتىمىز – احمەت بايتۇرسىنۇلى اتى-جوندەرى كۇللى الەمگە ءماشھۇر، تۇركى جۇرتىنداعى ەڭ بەدەلدى قايراتكەرلەرمەن، عۇلاما عالىمدارمەن، ءوز ەلىنىڭ مادەني-رۋحاني دامۋى مەن ۇلت ازاتتىق كۇرەسى جولىنداعى وشپەس ورنى بار ءىرى تۇلعالارمەن بىرگە ەڭ كورنەكتى ورىننان، ءتوردىڭ ورىنەن تابىلادى. بۇل ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازى، كوشباسشى عالىم احمەت بايتۇرسىنۇلىنا، ول تۇرلەگەن قازاق ادەبي ءتىل مەن جازۋعا، ۇلتتىق الىپبيگە كورسەتىلگەن قۇرمەت بولاتىن.

(20, 21-سۋرەتتەر. احمەت بايتۇرسىنۇلى پرەزيديۋمدا)

ءبىزدىڭ قولىمىزداعى بەينەجازبادا احمەت بايتۇرسىنۇلى 7 رەت، جەتى قىرىنان كورىنەدى.  بىردە بايانداماشىنى ەرەكشە زەيىن قويىپ، مۇقيات تىڭداپ وتىرسا (20-سۋرەت),  كەلەسى كورىنىستە شەشەننىڭ ءسوزىن قوستاپ، ريزالىقپەن قولىن شاپالاقتايدى (21-سۋرەت). ەندى بىردە ءۇزىلىس ساتىندە قاۋمالاعان كوپكە ءوز پىكىرىن دالەلدەپ،  كەڭەس قۇرىپ تۇرعانىن كورۋگە بولادى (22-سۋرەت). بۇل توپتىڭ ىشىندە احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ اڭگىمەسىن زەيىن قويا  تىڭداپ تۇرعان ەلدوس ومارۇلى، ءنازىر تورەقۇلوۆ، امىرە قاشاۋباەۆ سىندى الاش ارىستارىنىڭ بەينەسى انىق تاڭبالانعان.

(22-سۋرەت. احمەت بايتۇرسىنۇلى شاكىرتتەرىمەن بىرگە: 1 – احمەت بايتۇرسىنۇلى، 2 – ەلدەس ومارۇلى، 3 – ءنازىر تورەقۇلوۆ، 4 – امىرە قاشاۋباەۆ)

تاريحي ءمانى زور سەزدىڭ كينوحرونيكاسى مەن قولدا بار ونشاقتى تۇپنۇسقا فوتوسۋرەتتەر ءالى دە ناقتىلانىپ، تالاي ىزدەنىستەرگە تامىزىق بولماق. الداعى ۋاقىتتا ءالى تالاي تۇپنۇسقا سۋرەتتەر تابىلارىنا كۇمانىمىز جوق. ولاردىڭ نەگاتيۆتەرىن دە، فوتونۇسقالارىن دا ىزدەستىرۋدى جالعاستىرۋىمىز قاجەت. ويتكەنى 1926 جىلعى وتكەن سەزد ءوزىنىڭ ساياسي ماڭىزى جاعىنان دا، وعان قاتىسقان دەلەگاتتاردىڭ قۇرامى جاعىنان دا، تۇركى حالىقتارىنىڭ ءىرى قايراتكەرلەرىنىڭ (ولاردىڭ بارشاسى كەيىنگى ستاليندىك «ۇلكەن تەرروردىڭ» قۇربانى بولدى) باسقوسۋى تۇرعىسىنان دا بىرەگەي ۇلى جيىن بولدى. ونى قانى ءبىر، ءتىلى ورتاق تۇركى جۇرتىنىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايى دەگەنىمىز ورىندى بولماق. سول سەبەپتى بۇل تاريحي بەينەسۋرەتتەر تەك الاش ارىستارىنىڭ عانا ەمەس، تۋىسقان وزبەك، قىرعىز، ساحا قايراتكەرلەرى مەن عالىمدارىنىڭ دا بەينەسىن تاڭبالاپ، ءتۇسىن تۇستەۋگە ناقتى دەرەك كوزى بولىپ وتىر. ال ولار تۋرالى تارقاتا ايتۋ كەلەسى ءبىر كەلەلى اڭگىمەنىڭ ەنشىسى.

ءسوز سوڭىندا تاريحي ءمانى زور سەزدىڭ قۇندى بەينەجازباسىنا قول جەتكىزۋگە كومەك كورسەتكەن ازەربايجان رەسپۋبليكاسىنىڭ مۇراعات قىزمەتكەرلەرىنە، اسىرەسە ءار ۇلتتىق ارحيۆ باسقارماسىنىڭ ديرەكتور راسۋلوۆ اسكەر مىرزاعا، بىزگە جولباسشى بولعان گۇنەل حانىمعا زور العىس ايتامىز. تۇركى جۇرتى تۇتاس بولىپ، عىلىمي، رۋحاني، مادەني، ساياسي بىرلىگىنەن اجىراماسىن تىلەيمىز.

PhD ەرمۇحامەت مارالبەك،

احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى

Abai.kz