قاراشانىڭ جيىرماسىندا قازاقستاندا كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋى وتەدى. بۇگىن مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاقستان حالقىنا ۇندەۋ جاساپ، كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋىنىڭ ءوتۋ كۇنىن بەلگىلەدى.

ءبىز الدا كەلە جاتقان پرەزيدەنت سايلاۋى تۋرالى ساراپشىلاردىڭ پىكىرىن سۇراپ كوردىك.

قازىبەك مايگەلدينوۆ، قازاقستاندىق قوعامدىق دامۋ ينستيتۋتىنىڭ باسقارما توراعاسى، ۇلتتىق قۇرىلتاي مۇشەسى، ساياساتتانۋشى:

- بۇگىن پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاقستان حالقىنا ۇندەۋ جاريالادى. وندا قازاقستانداعى پرەزيدەنت سايلاۋى 20-قاراشادا وتەتىنى تۋرالى جانە بۇعان دەيىن دە پارلامەنتتىڭ بىرلەسكەن وتىرىسىندا تالقىلانعان كونستيتۋتسياعا پرەزيدەنت مەرزىمىن جەتى جىلدىق، ءبىر رەتتىك قىلىپ بەكىتۋ تۋرالى ايتىلدى. جالپى، بۇل كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋىن، ءبىرىنشى كەزەكتە، مەملەكەت باسشىسىنىڭ سوڭعى ءۇش جىلدا جۇرگىزىپ جاتقان ساياسي رەفورمالارىنىڭ ناقتى پراكتيكالىق جۇزەگە اسۋى دەپ ايتۋىمىز كەرەك جانە ەلىمىزدەگى ساياسي جۇيەنى قايتا جاڭعىرتۋدىڭ تەتىگى رەتىندە قاراستىرۋىمىز كەرەك. نەگە دەسەڭىز، ءبىرىنشى قىركۇيەك كۇنى مەملەكەت باسشىسى ءوزىنىڭ جولداۋىندا ەلەكتورالدىق تسيلكدىڭ قالاي وتەتىنىن تاريحىمىزدا العاش رەت الدىن-الا جاريالادى. بۇل بىزگە ەكى ءتيىمدى ەففەكتىن بەرەدى: ەلىمىزدەگى ءتۇرلى ساياسي كۇشتەر وسى وتەتىن سايلاۋعا الدىن-الا دايىندالۋعا مۇمكىندىك الىپ وتىر. ويتكەنى سايلاۋ جيىرماسىنشى قاراشادا وتەتىن بولسا، ەكى ايدا ەلەكتورالدى سايلاۋالدى ناۋقاندى باستاپ كەتۋگە مۇمكىندىك بار. ەكىنشى جاعىنان، جازداعى وتكەن رەفەرەندۋمداعى وزگەرىستەرگە سايكەس، ەلىمىزدە ساياسي پارتيالاردى تىركەۋ بويىنشا جەڭىلدەتۋلەر قاراستىرىلعان. سونىڭ ناتيجەسىندە جاڭا ساسياي كۇشتەر وزدەرىنىڭ كانديداتتارىن ۇسىنۋعا مۇمكىندىك الۋىنا تولىقتاي العىشارت جاسالدى. قازىردىڭ وزىندە، ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ حابارلاۋىنشا، ءۇش ساياسي پارتيا: «حالىق دەربەستىگى»، «بايتاق دالا»، «نامىس پارتيالارى» ءبىرىنشى كەزەڭنەن ءوتىپ وتىر. ءالى دە ون ءۇش پارتيا وسى ناۋقانعا ۇمىتكەر رەتىندە قاتىسا الادى. وسى تۇرعىدان العان كەزدە، ەلىمىزدەگى ساياسي ءپليۋراليزمنىڭ، دەموكراتيالىق ۇردىستەردىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوسادى دەپ ويلايمىن.

قازىرگى تاڭدا گەوساياسي جاعداي تۇراقسىز. كورشىلەس مەملەكەتتەر رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى قاقتىعىستار، ودان قالدى ارمەنيا مەن ءازىربايجان، شەكارالىق تۇرعىدا قىرعىزستان مەن تاجىكستان اراسىنداعى قاقتىعىستارعا قاراپ، ەلىمىزدەگى ەڭ ماڭىزدى ماسەلە – تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ دەپ انىق ايتا الامىز. بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ ءۇشىن ساياسي تۇراقتىلىق كەرەك. وسى جاعىنان العاندا، جەتى جىلدىق، ءبىر رەتتىك پرەزيدەنت سايلاۋى ەلدەگى باستامالار مەن رەفورمالاردى تياناقتى جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سونداي-اق قوعامدى بىرىكتىرۋشى كۇش رەتىندە پرەزيدەنتتىڭ جانىندا رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋعا تولىقتاي جاعداي جاسايدى دەپ ەسەپتەيمىن. سوندىقتان ەلىمىزدەگى بولىپ جاتقان ساياسي ترانسفورماتسيالار بۇل تەك قانا پرەزيدەنتتىك بيلىكتىڭ عانا ەمەس، جالپى بارلىق بيلىك تارماقتارىنا اسەر ەتىپ، پارلامەنتتىڭ قايتا قۇرىلۋىنا الىپ كەلەدى. ويتكەنى الداعى جىلى كوكتەمدە وتەتىن كەزەكتەن تىس پارلامەنت سايلاۋى، ءماسليحات سايلاۋلارى كونستيتۋتسيالىق رەفورمالارعا سايكەس پروپورتسيونالدى-موجوريتارلى ءوتۋى،  ەلىمىزدەگى كەز-كەلگەن ازاماتتىڭ باستاماشىل توبى ارقىلى دەپۋتات رەتىندە ءوزىن ۇسىنۋعا مۇمكىندىك الۋى، سونىمەن قاتار جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدا اكىمدەردى تىكەلەي سايلاۋ سياقتى وزگەرىستەردىڭ  بارلىعى ەلدەگى ساياسي جۇيەنىڭ قايتا قۇرىلۋىنىڭ نەگىزگى كورىنىسى بولىپ تابىلادى.

امان مامبەتاليەۆ، قازاقستاندىق قوعامدىق دامۋ ينستيتۋتىنىڭ ساراپشىسى، ساياساتتانۋشى: 

- قازىر قاراپ وتىرساق، كورشى ەلدەردىڭ ساياسي باعىتتارى اۆتوريتاريزمگە باستاپ بارادى. مىسالى، تاجىكستاننىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى باسشىلىقتى ءوزىنىڭ ۇلىنا تاپسىردى، وزبەكستان مەن تۇركمەنستان سۋپەرپرەزيدەنتتىككە ۇمتىلىپ وتىر، ال، قازاقستان كەرىسىنشە دەموكراتيالىق ساياسي رەجيمدى ودان ءارى دامىتۋعا كۇش سالۋدا. ءبىز «كۇشتى پرەزيدەنت – ىقپالدى پارلامەنت –  ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» قاعيداتىنا سۇيەنىپ ءىس-ارەكەت جاساۋعا تالپىنىپ جاتىرمىز.

كونستيتۋتسياعا ەنگىزىلەتىن ەڭ ماڭىزدى وزگەرىستىڭ ءبىرى – سايلاۋ تۋرالى زاڭنىڭ وزگەرۋى. ءبىز قازىر ءبىر رەتتىك، جەتى جىلدىق پرەزيدەنت سايلاۋىنا ءوتىپ جاتىرمىز. بۇل دەموكراتيالىق قادامنىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەيمىن. سەبەبى، قانشا مىقتى بولسا دا بيلىكتە ءبىر باسشىنىڭ ۇزاق جىلدار بويى وتىرۋى دامۋدى تەجەيدى. مەملەكەت باسشىسى سونى ءتۇسىنىپ وتىر. جەتى جىل پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىگى ءۇشىن وتە جاقسى مەرزىم. بۇل ۋاقىت ارالىعىندا مەملەكەت تىزگىنىن ۇستاعان ادام ءوزىنىڭ رەفورمالارىن، باستامالارىن جۇزەگە اسىرىپ ۇلگىرەدى جانە ەكىنشى مەرزىمگە قايتا تاعايىندالا المايدى. پرەزيدەنت وكىلەتتىگىن ۇزارتۋ تۋرالى قازىر قوعامدا ءتۇرلى پىكىرلەر بار. بىراق ءبىز ءبىر نارسەنى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك، ىشكى جانە سىرتقى فاكتورلاردى ەسكەرە كەلە، وتىز جىلعى جۇيەنىڭ تەز ارادا اۋىسا سالۋى قوعام ءۇشىن قاۋىپتى. سوندىقتان ءبىز اسىعىپ-اپتىقپاي ەۆوليۋتسيالىق جولمەن دامۋدى تاڭداپ وتىرمىز.

قاسىم-جومارت توقاەۆ ەلدىڭ ساياساتى مەن ەكونوميكاسىندا قالىپتاسقان وليگارحيالىق جۇيەنى، وليگوپوليانى جويۋ كەرەكتىگىن، ءار سالا ادىلەتتىلىك پرينتسيپىنە سۇيەنۋى قاجەتتىگىن ايتقان بولاتىن. بىراق ول ءبىر كۇندە جويىلا سالاتىن دۇنيە ەمەس. قازىر وسى باعىتتا كوپتەگەن شارۋالار اتقارىلىپ جاتىر. جەمقورلىق باپتارىمەن تالاي شەنەۋنىكتەردىڭ ۇستالىپ جاتقانىنا كۋا بولىپ وتىرمىز. بۇرىن وندايدى ەستىمەيتىن ەدىك.

پرەزيدەنت سايلاۋىنا قاراشانىڭ جيىرماسىنا دەيىن ەكى اي ۋاقىت بار. سوندىقتان جاڭا ساياسي كۇشتەردىڭ ساياسي الاڭعا شىعۋىنا مۇمكىندىك بەرىلگەن. كونستيتۋتسياعا سايكەس، پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا قاتىساتىن كانديداتتارعا تالاپتار قويىلعان. قازىرگى ەڭ ۇلكەن تالاپ – مەملەكەتتىك قىزمەتتە بەس جىلدىق جۇمىس تاجىريبەسىنىڭ بولۋى. الايدا، ءبىز مۇنى جاۋاپكەرشىلىك رەتىندە قابىلداۋىمىز كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن.

دينا ايكەنوۆا، قازاقستاندىق قوعامدىق دامۋ ينستيتۋتىنىڭ ساراپشىسى، ساياساتتانۋشى:

- ساياساتتانۋشى ساراپشىلار بۇگىنگى قاۋلىنى بيىلعى كوكتەمىنەن باستاپ كۇتكەن. مەملەكەت باسشىسىنىڭ 2019 جىلدان باستاپ جۇيەلى تۇردە جۇزەگە اسىرىپ كەلە جاتقان ساياسي رەفورمالارى كونستيتۋتسيالىق رەفەرەندۋمدا بەكىتىلدى. پرەزيدەنت سايلاۋى ساياسي جۇيە مەن بارلىق ساياسي ينستيتۋتتاردىڭ تولىق قايتا جاندانۋىنىڭ باستى جانە العاشقى كورسەتكىشى بولماق.

اسىرەسە، الەمدە كۇردەلى جاعدايلار بولىپ، كورشىلەس مەملەكەتتەردە قاقتىعىستار ءورشىپ تۇرعان ۋاقىتتا كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋىنىڭ ماڭىزى زور. حالىققا تۇراقتىلىق، ەرتەڭگى كۇنىنە سەنىمدىلىك، جارقىن بولاشاق كەرەك. مۇنىڭ ءبارىن پرەزيدەنت تۇلعاسىنان كورىنۋى كەرەك.

پرەزيدەنتتىككە كانديداتتار سايلاۋ ناۋقانى كەزىندە قازاقستاننىڭ دامۋ جولى تۋرالى ءوز كوزقاراستارىن ۇسىنا الادى. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، 4-5 ۇمىتكەر شىعۋى مۇمكىن. قازىر قازاقستان قوعامىندا ەل مۇددەسىن جانە حالىق بىرلىگىن قورعاۋعا باعىتتالعان ناقتى باعدارلاماسى بار كوشباسشىعا سۇرانىس بايقالادى.

الايدا، سايلاۋ وتەتىن مەرزىمگە بايلانىستى كۇماندى ويلار ايتىلىپ جاتىر.  ايتا كەتۋ كەرەك، كەز-كەلگەن ساياسي ويىنشىنىڭ ارقاشان دايىن تۇراتىن ءىس-قيمىل جوسپارى، ءوزىنىڭ باعدارلاماسى بولادى. سوندىقتان بۇل جەردە ۋاقىت ماڭىزدى ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، ساراپشىلار كەزەكتەن تىس پرەزيدەنتتىك سايلاۋىنىڭ بولاتىنىن كۇتتى.

ەگەر سايلاۋ ءوز ۋاقىتىندا، شامامەن 2023 جىلدىڭ كۇزىندە وتكەن جاعدايدا دا، 2022 جىلعى قاڭتارداعى وقيعالاردى جانە سىرتقى جاعدايلاردى ەسكەرە وتىرىپ ساياسي كۇشتەر ءوز كانديداتتارى مەن باعدارلامالارىن دايىنداپ قويعان بولار ەدى.

Abai.kz