وسى اپتا، ال ءبىز ونىڭ جارتىسىنا كەلدىك، قازاقستان ءۇشىن وتە ماڭىزدى بولىپ وتىر. بۇل اپتاداعى كەزدەسۋلەر بولاشاق گەوساياسي جانە ەكونوميكالىق بايلانىستارعا اسەر بەرەتىن بولادى. تەك جەكسەنبىسى عانا – تۇركىمەن كوسەمى سەردار بەردىمۇحامەدوۆتى شىعارىپ سالىپ، ءوزىمىز وتىرىپ ءشاي ءىشىپ، اپتانىڭ ناتيجەسىن سارالايتىن كۇن بولماق.

كەشە كاتار ءامىرى شەيح ءتاميم بەن حاماد ءال تانيدىڭ قازاقستانعا مەملەكەتتىك ساپارى باستالدى. اسا قۇرمەتتى ءامىردى قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ اۋەجايدان كۇتىپ الدى. قازىر وسى ساپار اياسىندا استانادا «قازاقستان-كاتار» ينۆەستيتسيالىق فورۋمى اشىلادى. ونىڭ تۇساۋىن ەكى ەل باسشىلارى كەسپەك.

كاتار – اراب الەمىندەگى قازاقستان ءۇشىن اسا ماڭىزدى ەلدەردىڭ ءبىرى. بىرىنشىدەن – ول باي مەملەكەت. ىشكى جالپى ءونىمى 203 ميلليارد دوللاردان اسادى. رەسەي گازىنا شەكتەۋ سالىنا باستاعان قازىرگى ۋاقىتتا كاتار بۇكىل ەۋروپانىڭ ءۇمىتى بولىپ وتىر. تيىسىنشە، كاتار سىعىمدالعان گاز نارىعىندا ەڭ ىقپالدى ويىنشىعا اينالا باستادى، بۇل دەگەنىمىز – كاتار ودان سايىن بايىپ كەتەدى دەگەن ءسوز.

جاقىندا قىتاي سىعىمدالعان گاز ساتاتىن «تسزيانسۋ-بينحاي» تەڭىز تەرمينالىن اشقان بولاتىن. ونىڭ العاشقى ۇزاقمەرزىمدى كونتراكتىن كاتاردىڭ «Qatargas» كومپانياسى الىپ، سىيىمدىلىعى 216 000 تەكشە مەتر گاز بولاتىن تانكەرمەن العاشقى پارتيانى اكەلىپ ۇلگەردى. سولاي كاتار ەۋروپادا عانا ەمەس، الەمنىڭ شىعىس بولىگىندە دە جاڭا گاز نارىعىن اشىپ وتىر. سوندىقتان كاتار گاز نارىعىندا رەسەيدىڭ ورنىن باساتىن بىردەن-ءبىر مۇراگەر رەتىندە قاراستىرىلادى.

قازاقستان جانە كاتار. بىزگە ءبىر-بىرىمىزدەن نە كەرەك؟

قازاقستاننىڭ كاتارمەن اراداعى تاۋار اينالىمى جىل ساناپ قۇلاپ كەلەدى. 2020 جىلى تاۋار اينالىمى 8,5 ميلليون دوللار بولسا، 2021 جىلى ول 6,3 ميلليون دوللار بولىپ قالدى. تاۋار اينالىمىنىڭ قۇلاۋى كاتاردان بىزگە كەلەتىن يمپورتتىڭ ازايۋىنان بولىپ وتىر. ال ءبىزدىڭ كاتارعا جىبەرەتىن ەكسپورتىمىز سول قالپىندا قالعان. 2020 جىلى – 5,7 ميلليون دوللار، 2021 جىلى – 5,9 ميلليون دوللار. سەبەبى، كاتار بىزدەن تۇراقتى تۇردە كوكس پەن بيتۋم الادى.

ءبىز كاتاردان نە يمپورتتايمىز؟ ولاردان الاتىنىمىز كوبىنەسە مىرىشتان جاسالعان ءتۇرلى بۇيىمدار. بولدى. شىنىن ايتقاندا، بىزگە كاتاردان كوپ تاۋار قاجەت تە ەمەس. كاتاردان بىزگە ءبىر نارسە عانا كەرەك – اقشا.

ينۆەستفورۋم وسى اقشا ماسەلەسىن، ياعني كاتاردان قازاقستانعا تىكەلەي ينۆەستيتسيا تارتۋ ءۇشىن وتكىزىلىپ وتىر. وندا ءبىز ينۆەستيتسيا قۇيۋعا بولاتىن جوبالاردى تانىستىرامىز. ال كاتار جاعى وسى جوبالارمەن تانىسىپ، ويلانىپ، سوسىن شەشىم قابىلداۋى ءتيىس. الدىن الا بىلەتىنىم، كاتاردى قازاقستاندا اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋ پەرسپەكتيۆالارى قىزىقتىرادى. ولار جاڭا تەحنولوگيالاردى قولدانىپ، قوي ءوسىرۋ يدەياسىن ۇشتاپ وتىر. كاتار قوي مەن ەشكىنى جاقسى تۇتىناتىن مەملەكەت.

كاتاردىڭ ءوزى 2021 جىلى ەلىنە 1,34 ميلليارد دوللار تىكەلەي ينۆەستيتسيا تارتقان بولاتىن. ءدال سول جىلى قازاقستان وزىنە 23,7 ميلليارد دوللار تىكەلەي ينۆەستيتسيا بۇرا ءبىلدى. وسىدان ءبىز كاتاردىڭ كوبىنە سىرتقا ينۆەستيتسيا قۇيۋمەن، ال قازاقستاننىڭ وزىنە ينۆەستيتسيا تارتۋمەن اينالىساتىنىن بايقايمىز. دەمەك، ينۆەستفورۋمدا ينۆەستيتسيا قۇيۋشى جاق پەن ينۆەستيتسيا تارتۋشى جاق كەزدەسەتىن بولىپ وتىر.

باسقا ەلدىڭ مەملەكەتتىڭ باسشىلارى نەگە كەلەدى، ينۆەستفورۋمدار نەگە كەرەك دەپ سۇراق قويىپ جاتساڭىزدار، نەگىزگى جاۋابى مىنە – وسى.

ەردوعان. ءبىر اپتاداعى ەكىنشى مەملەكەتتىك ساپار

قاسىم-جومارت كەمەلۇلى كاتار ءامىرى شەيح ءتاميم بەن حاماد ءال تانيدى بۇگىن كەشكە اۋەجايدان شىعارىپ سالا سالسىمەن، نۇرسۇلتان نازارباەۆ اەروپورتىنا تاعى ءبىر ۇشاق كەلىپ قونادى. وندا تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تايىپ ەردوعان بار. كاتار باسشىسىنىڭ بىزگە دەگەن مەملەكەتتىك ساپارى اياقتالا سالسىمەن، تۇركيا پرەزيدەنتىنىڭ مەملەكەتتىك ساپارى باستالماق.

ەردوعان – قازاقستان ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭىزى بار ادام. ءبىزدىڭ الەمدەگى ورنىمىز، قاۋىپسىزدىگىمىز بەن ەكونوميكامىز تۇركياعا تىكەلەي بايلانىستى. ونى جاسىرۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. جالپى، جالعان نامىستى قويۋ كەرەك.

ەردوعاننىڭ قازاقستانمەن ەكونوميكالىق بايلانىسقا دەگەن جوسپارلارى قانداي؟ مەنى وسى ماسەلە قاتتى قىزىقتىرادى. سەبەبى، رەسەي ءبىزدىڭ ترانزيتپەن ويناپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. ودان بولەك، رەسەيدەن تەڭىز ارقىلى شىعاتىن مۇناي ەۋروپانىڭ سەگىزىنشى سانكتسياسىمەن ليميتتەلەدى. ول كتك قۇبىرىنان نوۆوروسسيسك پورتىندا تانكەرلەرگە قۇيىلاتىن قازاق مۇنايىنا دا تىكەلەي بايلانىستى. ترەيدەرلەر مۇنداي جاعدايدا سانكتسيا سالقىنىنان قورقىپ، رەسەيدەن شىعاتىن كەز-كەلگەن مۇنايدى ساتىپ الۋدان باس تارتا باستايدى. ول قازاقتىكى مە، باسقانىكى مە، ەشكىم باس قاتىرعىسى كەلمەيدى. سول سەبەپتەن، كتك قۇبىرى ءبىز ءۇشىن بولاشاق قاۋىپ پەن قاتەردىڭ وشاعى بولىپ وتىر. ينۆەستورلار، اسىرەسە شەۆرون كەتىپ قالا ما دەپ ۋايىمدايمىز.

تۇركيا ءوزى جانە ءازىربايجان ارقىلى قازاقستانعا ەۋروپاعا جاڭا ەسىك اشىپ بەرە الادى. تۇركيا مەن ءازىربايجان اراسىنداعى زانگەزۋر كوريدورى رەتتەلسە، وندا ءازىربايجان قۇرلىق ارقىلى ەۋروپاعا شىعا الادى، ال ءبىز كاسپي ارقىلى ازىربايجانعا شىعامىز. تۇركيامەن تانكەرلىك فلوت، كونتەينەر تاسيتىن سۋحوگرۋز كەمەلەر، جانە ەڭ باستىسى – كاسپي تەڭىزىنىڭ تابانىمەن تەڭىز كەنىشىنەن ازىربايجانعا مۇناي قۇبىرىن جۇرگىزۋ پەرسپەكتيۆاسى تالقىلاناتىنى انىق.

قازاق-تۇرىك الىس-بەرىسى

2021 جىلى قازاقستان مەن تۇركيا اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 4,1 ميلليارد دوللار بولدى. ونىڭ ىشىندە 3 ميلليارد دوللارى قازاقستاننىڭ تۇركياعا ەكسپورتى. 1,1 ميلليارد دوللار – تۇركيانىڭ بىزگە جونەلتكەن يمپورتى. تۇركيامەن ساۋدا بايلانىسى رەسەيگە قاراعاندا بىزگە جاعىمدى سالدو بەرەدى. ياعني، ساتىپ العانىمىزدان ساتقانىمىز كوپ. سونىڭ ارقاسىندا وڭ تولەم بالانسىن جاساپ وتىرمىز. ونىڭ ۇستىنە، تۇركيا قازاقستانعا تىكەلەي ينۆەستيتسيا سالىپ جۇرگەن مەملەكەت، تۇرىك كاسىپكەرلەرى ەلىمىزدە 5,5 ميلليارد دوللاردىڭ ينۆەستيتسيالىق جوبالارىن جۇزەگە اسىرىپ جاتىر.

بيىل تۇركيانىڭ ۇلەسى بىلتىرعىدان دا وسەدى. مىسالى، 2022 جىلدىڭ ءبىرىنشى توقسانىندا قازاقستان مەن تۇركيا اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 1,5 ميلليارد دوللارعا جەتتى. وسى قارقىن ساقتالاتىن بولسا ء(ۇشىنشى توقساننىڭ ستاتيستيكاسىن كۇتىپ وتىرمىز) ءبىز تۇركيامەن تاۋار اينالىمىن وسى جىلى 5 ميلليارد دوللاردان اسىرۋىمىز مۇمكىن.

تۇركياعا نە ساتامىز جانە نە الامىز؟

تۇركياعا ءبىز وتىن-ەنەرگەتيكا سەكتورىنىڭ ونىمدەرىن (مۇناي، گاز، كومىر، مازۋت), مەتالل، مال مەن حيميا (فوسفور، ازوت) جانە مال ساتامىز. ال تۇركيادان ارنايى تەحنيكا، قۇرىلعىلار مەن اپپاراتتار، ونىمەن بىرگە كيىم (كۋرتكا، اياق كيىم، ءىش كيىم) مەن تەكستيل (ماتا، ورامال) الدىرامىز.

سICA نەمەسە سۆمدا. ءبىز ءبىر-بىرىمىزگە سەنەمىز بە؟

مەن كەزدەسۋلەردىڭ ەكونوميكالىق اسپەكتىلەرىنە كوپ ءمان بەرەمىن. بىراق كەيدە ەكونوميكالىق كارتينانىڭ ساياسي شەشىمدەردىڭ سالدارىنان نە تۋىندايتىنىن، نە وزگەرىپ جاتاتىنىن كورىپ ءجۇرمىز. سوندىقتان ەكونوميكادان ساياساتتى ءبولىپ تاستاي المايسىز. ەردوعان كەلگەن ەكىنشى كۇنى، ياعني ەرتەڭ استانادا ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى كەڭەسىنىڭ وتىرىسى باستالادى. تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تايىپ ەردوعان ول وتىرىسقا قاتىسپاق.

شىنى كەرەك، مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ CICA-نى (سۆمدا) ءدال وسى ۋاقىتتا قايتا جاڭعىرتىپ، وتكىزىپ جىبەرگەنى، جانە وعان بارلىق قاتىسۋشى مەملەكەتتەردىڭ باسشىلارى كەلەيىن دەپ تۇرعانى مىقتى ديپلوماتيالىق مانەۆر بولىپ وتىر. يا، ناقتى ەشتەڭە شەشىلمەس، بىراق ءبىر-ءبىرىن كورەدى، سويلەسەدى، ىشتەگى توڭدارى ەري باستايدى. بىزگە دە كەرەگى سول.

پۋتين

رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير ۆلاديميرۇلى. يا، ول دا استاناعا كەلە جاتىر. قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ شاقىرۋىمەن ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى كەڭەسىنىڭ وتىرىسىنا قاتىسادى. رەسەي – سۆمدا مۇشەسى. سوندىقتان ءپۋتيننىڭ استاناعا كەلۋى زاڭدى.

كوپ ساراپشىلار، پۋتين مەن ەردوعاننىڭ استاناداعى كەزدەسۋىنەن ۇلكەن جاڭالىقتار كۇتىپ وتىر. اڭگىمە، ۋكراينا تۋرالى جۇرەتىنى ءسوزسىز. تۇركيا ناتو مۇشەسى بولسا دا، ەردوعاننىڭ ەۋروپا مەن اقش اتىنان سويلەۋگە مانداتى بار ما، ول جاعى بەلگىسىز. ۋكراينا پرەزيدەنتى زەلەنسكي پۋتينمەن ەشقانداي كەلىسسوزدەر جۇرگىزبەيتىنىن ءتىپتى ىشكى زاڭمەن بەكىتىپ تاستادى. سوندىقتان بۇل كەزدەسۋلەرىنەن ناتيجە شىعا ما، ونى ەشكىم ناقتى ايتا المايدى. استانانىڭ مىندەتى قوناقتارىن قارسى الۋ، ءشايلارىن قۇيىپ بەرۋ. ءبىز سونى اتقارساق بولدى.

كەز-كەلگەن تۇسىنىكسىز جاعدايدا كارتاعا قاراۋ كەرەك. قازاقستان گەوگرافيالىق جاعىنان رەسەيگە بايلانىپ وتىرعانى وتىرىك ەمەس. الىپ كورشىنى اينالىپ ءوتۋ وتە قيىن. كەيدە قىمبات، كەيدە ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. «اتا-اناڭ جىندى بولسا، بايلاپ باق» دەگەن قازاق ماقالى تۋرا وسى جاعدايعا ءدال ايتىلعان سياقتى. سوندىقتان، يا، قانداي وسپادار، تەنتەك بولسا دا، ءبىز سابىرمەن جۋاسىتۋعا تىرىسىپ ءجۇرمىز. رەسەيدىڭ كوپتەگەن شەشىمدەردى ەموتسيامەن قابىلدايتىنىن بايقادىق. سوندىقتان رەسەيمەن ارادا ەموتسيونالدى كوپشىك قويىپ وتىرۋ - جاقسى جۇمىس ىستەيتىن تەحنولوگيا.

وسى تەحنولوگيا بويىنشا قازاقستان ەكى كۇننەن كەيىن «ورتالىق ازيا - رەسەي» ءسامميتىن وتكىزەدى. پۋتين سۆمدا-عا دا، جانە وسى سامميتكە دە قاتىسادى. نەگىزى سول ءۇشىن كەلىپ وتىر. ورتالىق ازيا، ياعني قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستان، تۇركىمەنستان، تاجىكستان باسشىلارى ءبىر تاراپ، ال پۋتين ەكىنشى تاراپ بولىپ، ناقتى پروبلەمالارىمىزدى شەشۋگە تىرىسامىز. بىزدە پروبلەمالار كوپ. ونىڭ ەڭ باستىسى - رەسەيدىڭ رەۆانشيستىك ساياساتى.

ءدال سول كۇنى استانادا تۇركىمەنستان پرەزيدەنتى سەردار بەردىمۇحامەدوۆتىڭ مەملەكەتتىك ساپارى باستالادى. دەمەك، بەردىمۋحامەدوۆ مەملەكەتتىك ساپارىن «ورتالىق ازيا - رەسەي» سامميتىنە كەلۋمەن ۇشتاستىرىپ وتىر. ءبىز ءۇشىن سەردار گۋربانگۋلىۇلىنىڭ ماڭىزى ارتىپ كەلەدى. سەردارمەن دوس بولۋ كەرەك. نەگە؟

سەردار فاكتورى. وعىزدار مەن قىپشاقتار

تۇركىمەنستان بىزگە ەكى ماسەلە بويىنشا قاتتى كەرەك.

ءبىرىنشىسى – رەسەي ارقىلى جۇرەتىن سولتۇستىك كوريدوردىڭ جابىلا باستاۋى. قازاقستان ەندى وڭتۇستىك كوريدورعا كوز تىگىپ وتىر. ال ول تۇركىمەنستان ارقىلى وتەدى. ءبىزدىڭ ترانزيتتىك الەۋەتىمىز بەن لوگيستيكامىزدىڭ ءبىر ۇشى سەردار بەردىمۇحامەدوۆتىڭ قولىندا.

ەكىنشىسى. بۇل قازاقتىڭ بولاشاعىنا تىكەلەي بايلانىستى. كاسپيدىڭ قۇقىقتىق ستاتۋسى 2020 جىلى ايقىندالدى. سول بويىنشا، بىزگە كاسپي تابانىمەن ازىربايجانعا باراتىن مۇناي قۇبىرىن سالۋ ءۇشىن، تەڭىز بويىنشا سول جانە وڭ جاقتاعى كورشىلەردىڭ، ياعني تۇركىمەنستان مەن رەسەيدىڭ كەلىسىمى كەرەك. بىردەڭە قىلىپ رەسەيدى كوندىرەتىن بولساق، بىزگە سەردار گۋربانگۋلىۇلىنىڭ مىرزا كوڭىلى اسا قاجەت بولادى.

بەردىمۇحامەدوۆتى شىعارىپ سالىپ، ءبىز وسى اپتانى بىتىرەتىن بولامىز. قاسىم-جومارت توقاەۆ تەك جەكسەنبى كۇنى دەمالۋعا مۇمكىندىك الماق. ءبىر اپتادا 3 مەملەكەتتىك ساپار، 2 ءسامميتتى اتقارىپ شىعامىز. ولار جەمىستى بولۋعا، ناقتى ناتيجە بەرۋگە تىرىساتىنىمىز انىق.

«قازاقتىڭ ءۇمىتىن ارقالاعان 7 كۇن» دەگەن تاقىرىپ قويعاندا، مەن وسىنى مەڭزەگەن بولاتىنمىن. ءبارىن ءجاي سوزبەن تۇسىندىرۋگە تىرىستىم.

دەرەككوزى: baq.kz

ايبار ولجاي

Abai.kz