ساياساتتانۋشى-الەۋمەتتانۋشى  الەكساندر دۋگين رەسەيدىڭ سويىلىن كوتەرگەن ويلارىمەن ارقاشان ءباسپاسوزدىڭ شاڭىن قاعىپ، قوعامدىق پىكىرلەردىڭ وتىنا ماي قۇيىپ تۇرادى. رەسەيدىڭ يمپەريا رەتىندەگى ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى - تۇركى حالىقتارى بولعاندىقتان ءھام ونىڭ جارتىسى پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە جەكە شاڭىراق قۇرىپ كەتكەننەن كەيىن دە ورىس گەوساياساتى وڭاي بەرىلە قويعان جوق. ەۋرازيالىق بلوك ارقىلى ىقپال جۇرگىزۋدى ويلاستىرعان رەسەي ءۇشىن يكەمگە كەلمەي تۇرعان ءبىر ەل تۇركيا بولسا كەرەك. ال، تۇركيانى ءوزىمىز كۇندە ايگىلى سەريالدان كورىپ جۇرگەنىمىزدەي، اقش پەن يزرايل اينالدىرىپ كەلەدى. قالاي دەگەندە دە تۇركى الەمىنە ىقپال جۇرگىزۋگە تالاس ءجۇرىپ جاتقانى انىق. الۋان-الۋان پىكىر بار دەگەندەي، دۋگيننىڭ ويى ءدۇدامال ما، ەمەس پە، ءوزىڭىز باجايلاپ كورىڭىز...    الەكساندر دۋگين: «تۇركى حالىقتارىن بىرىكتىرۋدى كوزدەيتىن نەووسمانشىل جوبانى تسرۋ ويلاپ تاپقان. بۇل تۇرىكتىڭ ءوزىن قۇلدىراۋ مەن حاوسقا اكەلەدى» دەيدى ول.

تۇرىك بيلىگى تىعىرىققا تىرەلدى. ول كەزەكتى مارتە اتلانتيكالىق ستسەناري بويىنشا ءجۇرىپ بارادى. تۇركيا امەريكامەن جاقىنداسىپ، رەسەي مەن تەگەراننان، ەۋرازيالىق بلوكتان الىستادى. جانە انتيسيريالىق كيكىلجىڭدەرگە ارالاستى.

ساياساتتانۋشى-الەۋمەتتانۋشى  الەكساندر دۋگين رەسەيدىڭ سويىلىن كوتەرگەن ويلارىمەن ارقاشان ءباسپاسوزدىڭ شاڭىن قاعىپ، قوعامدىق پىكىرلەردىڭ وتىنا ماي قۇيىپ تۇرادى. رەسەيدىڭ يمپەريا رەتىندەگى ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى - تۇركى حالىقتارى بولعاندىقتان ءھام ونىڭ جارتىسى پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە جەكە شاڭىراق قۇرىپ كەتكەننەن كەيىن دە ورىس گەوساياساتى وڭاي بەرىلە قويعان جوق. ەۋرازيالىق بلوك ارقىلى ىقپال جۇرگىزۋدى ويلاستىرعان رەسەي ءۇشىن يكەمگە كەلمەي تۇرعان ءبىر ەل تۇركيا بولسا كەرەك. ال، تۇركيانى ءوزىمىز كۇندە ايگىلى سەريالدان كورىپ جۇرگەنىمىزدەي، اقش پەن يزرايل اينالدىرىپ كەلەدى. قالاي دەگەندە دە تۇركى الەمىنە ىقپال جۇرگىزۋگە تالاس ءجۇرىپ جاتقانى انىق. الۋان-الۋان پىكىر بار دەگەندەي، دۋگيننىڭ ويى ءدۇدامال ما، ەمەس پە، ءوزىڭىز باجايلاپ كورىڭىز...    الەكساندر دۋگين: «تۇركى حالىقتارىن بىرىكتىرۋدى كوزدەيتىن نەووسمانشىل جوبانى تسرۋ ويلاپ تاپقان. بۇل تۇرىكتىڭ ءوزىن قۇلدىراۋ مەن حاوسقا اكەلەدى» دەيدى ول.

تۇرىك بيلىگى تىعىرىققا تىرەلدى. ول كەزەكتى مارتە اتلانتيكالىق ستسەناري بويىنشا ءجۇرىپ بارادى. تۇركيا امەريكامەن جاقىنداسىپ، رەسەي مەن تەگەراننان، ەۋرازيالىق بلوكتان الىستادى. جانە انتيسيريالىق كيكىلجىڭدەرگە ارالاستى.

تۇرىك گەوساياساتى سوڭعى 20-30 جىلدا وتە قۋاتتى ەۆوليۋتسيانى باستان وتكەردى. ەگەر دە، بۇدان ءسال ەرتەرەك ۋاقىتقا ۇڭىلسەك، وسمان يمپەرياسىنىڭ رەسەي يمپەرياسىنىڭ قارسىلاسى بولعانىن ەسكە الامىز. جانە ارقاشان ءبىز وسماندىق تۇركيامەن وداق قۇرۋعا تالپىنعاندا انگليا مەن فرانتسيانىڭ ارالاسۋىمەن باتىس بۇعان تۇبەگەيلى قارسىلىق تانىتتى. ءپالساپاشى كونستانتين لەونتەۆ وسمان مەن رەسەيدىڭ - ەكى يمپەريانىڭ جاناسىمى - كەرىسىنشە ولاردىڭ بىرىگۋىنە لوگيكالىق مۇمكىندىك بەرەر ەدى، وسىلايشا ولار ءوزىن دە، وزگەنى دە جويۋعا تىرىسقان باتىستىڭ الدىندا ءبىرىن ءبىرى  قورعاپ قالار ەدى دەگەندى ايتقان ەدى. لەونتەۆ بۇل قارىم-قاتىناستا اۋليە بولىپ شىقتى، بىراق، ونى ەشكىم تىڭدامادى. كەرىسىنشە وسمان يمپەرياسى تاراعاندا، لەنين كەڭەستىك رەسەيدى جاساقتاپ، ۇلتتىق تۇركيانى قۇرعان كەمال اتاتۇرىكپەن وداقتاس بولدى. قارسىلاسۋ اياقتالىپ، ءبىز ىنتىماقتاستىقپەن قاپقازداعى شەكارانى بىرگە بەلگىلەدىك. مۇنىڭ سالدارىنان، ارينە، ارمياندار ايتارلىقتاي دارەجەدە زارداپ شەكتى، ويتكەنى، قاراباق ازىربايجاندارعا بەرىلدى. تاعى كوپتەگەن وزگە دە داۋلى ساتتەر بولعانىمەن، رەسەيلىك-تۇرىكتىك قارىم-قاتىناستار وڭ وزگەرىستەرگە باعىت الدى.

سوعىستىڭ سوڭىنا دەيىن ناسىلشىلدىك بلوكتاعى ("وسي") ەلدەر مەن گەرمانيانى باعدارلاعان تۇركيا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان سوڭ تاڭداۋ الدىندا تۇردى: نە شىعىس بلوكقا، نە باتىسقا قوسىلۋ كەرەك ەدى.

ستاليندىك باسىپ كىرۋ قاۋپى (شىنايى نەمەسە جالعان) بولعاندىقتان تۇرىكتەر باتىستى تاڭدادى، ناتو-نىڭ بولىگىنە اينالدى، جانە سودان بەرى حح عاسىردىڭ 50-جىلدارىنان باستاپ تۇركيا باتىستىڭ، ءاتلانتيزمنىڭ، ناتو-نىڭ لاگەرىندە كەلە جاتىر.

وسى ارادان پانتۇرانشىلدىق جوباسى باستالادى.

كوپشىلىگى تۇرىكتەردى  ەتنيكالىق ءناسىلشىل-ۇلتشىلدار دەپ ويلايدى. نەگىزىندە، بۇل ورتالىق بارلاۋ باسقارماسىنىڭ (تسرۋ) جوباسى بولاتىن. ولار تۇرىكتىڭ ارنايى قىزمەتى مەن تۇرىكتەرگە كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن ورتالىق ازياداعى تۇركى حالىقتارىنا ىقپال ەتۋدى كۇشەيتۋدى ۇسىنعان ەدى. كەيىن، كەڭەستەر وداعى قۇلاعان سوڭ ورتالىق ازيادا ەركىن ەل بولعان رەسپۋبليكالارعا، سونداي-اق، ەدىل جاعالاۋىنداعى (پوۆولجە), قاپقازداعى، تۇكپىردەگى ساحاعا دەيىنگى تۇركى حالىقتارىنا ىقپال ەتۋ كوزدەلگەن بولاتىن.

پانتۇرانشىلدىق - تۇركياعا ارنالعان امەريكاندىق گەوساياسي ستراتەگيالىق جوسپاردىڭ وكىلدەرى مەن باتىسشىلدىق، ءاتلانتيزمدى جاقتاۋشىلاردىڭ يدەياسى بولدى. تۇرىكتىڭ وزىنە بۇل اسا قاجەت ەمەس. جانە تۇرىك مەكتەپتەرىنە تاراتۋ ارقىلى ساياسي جوبانى شىنايى جۇزەگە اسىرۋ تۇك تە ەمەس. جاڭادان پايدا بولعان مەملەكەتتەرگە تۇركيانى قايتا باعىتتاۋ، مۇنىڭ بارلىعى كۇيرەۋگە ۇشىراۋ ەدى، ويتكەنى، قازىرگى تۇرىككە بۇل قول ەمەس. ولار بۇل قاعيداتتى قولدادى، دەگەنمەن، وعان وتە سەلقوس قارادى.

نەلىكتەن؟ ويتكەنى، تۇركيانىڭ شىنايى مۇددەسى ونىڭ ۇلتتىق شەكاراسىن ساقتاۋعا بايلانىستى ورىلەدى. سەبەبى، ولار ءۇشىن كۇردتەر فاكتورى وتە ۇلكەن ماسەلە تۋىنداتىپ وتىر. كۇردەلى پروبلەمانىڭ ءبىرى سولتۇستىك كيپرمەن جانە وزگە دە پروبلەمالارمەن تىكەلەي بايلانىستى.

مىنە، سول سەبەپتەن، 1991 جىلدان سوڭ كەڭەس وداعىمەن، رەسەيمەن قارسى كەلۋدىڭ تيىمسىزدىگىن تۇسىنگەن تۇركيانىڭ ەۋرازيالىق باعىتقا اۋى باستالدى. وسى ساتتە، لەنين مەن اتاتۇرىكتىڭ ءداۋىرى كەزىندەگىدەي، ەندىگى ۋاقىتتان باستاپ تۇرىك مۇددەسىنە قاۋىپ توندىرمەيتىن رەسەيمەن بايلانىستى قايتا قاراۋ يدەياسى باس كوتەردى.

ال، امەريكا شەكارانى قايتا ءبولۋدى، تاياۋ شىعىسقا ەكسپانسياسا جاساۋدى جالعاستىرىپ كەلەدى. اسىرەسە، يراكقا باسىپ كىرگەن سوڭ امەريكا كۇرد ماسەلەسىن ء"جىبىتىپ" قويدى، اقش پەن ءيزرايلدىڭ تاياۋ شىعىستاعى ساياساتى تۇركيانىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىنە قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىر. كەشەگى رەسەي، ءىشىنارا يران سياقتى قارسىلاستار مەن اقش-تىڭ وداقتاستارى ورىن اۋىستىردى. تۇرىك بيلىگى ەۋرازيالىق جوبا تۋرالى ويلانا باستادى. اسىرەسە، بۇل تۇرىك اسكەري قۇرىلىمىندا بايقالدى. بۇل - تۇركيانىڭ كەمالدىق كىلت جونىندەگى مۇددەلەرىن قايتا قاراۋىنا جانە ەۋرازيالىق وداق تاراپىنا، سونىمەن قاتار رەسەيگە، يرانعا قاراي جاقىنداپ، اقش-تان الىستاۋىنا، ناتو قۇرامىنان تۇركيانىڭ شىعۋى تۋرالى العاشقى يدەيانىڭ پايدا بولۋىنا شەيىن الىپ كەلدى.

بۇل ۇردىستەر رەسەي مەن تۇركيانىڭ جاقىنداسۋى قىزۋ، اسىرەسە، ەكونوميكالىق بايلانىس وسكەن 2000 جىلدارى باستالدى. ساۋدا اينالىمى بىرنەشە ەسەگە ارتتى. ورىس تۋريستەرى تۇرىك ەكونوميكاسىنىڭ بولىنبەس بولىگىنە اينالدى، مۇنىڭ ءبارى ساياسي ەۋرازيالانۋدان حابار بەرگەندەي ەدى.

امەريكاندىقتار ءىستىڭ ناسىرعا شاۋىپ بارا جاتقانىن، تۇركيانى جوعالتا باستاعانىن سەزدى، كۇرد فاكتورىن قايتا جانداندىرىپ، ەۋروپا جانە اقش كونگرەسىندە ارميان گەنوتسيدىن مويىنداۋ تۋرالى ماسەلە قويدى. ال، مۇنى انكارا وتە اۋىر قابىلدادى. ولار تۇركيا بيلىگىن مەملەكەتتىك قايتا قۇرۋدى جۇزەگە اسىرۋعا باعىتتالعان، ەۋرازيالىق استىرتىن ارەكەتكە قاتىسىپ ءجۇر دەپ ايىپتاپ، "ەرگەنەكون" ءىسىن ويلاپ تاپتى.

ال، كەمالدىق وسيەت-عاقلياعا سايكەس، ساياسات شەڭبەردەن شىعىپ بارا جاتقاندا تۇرىك اسكەريلەرى تاريحتا بىرنەشە مارتە مەملەكەتتىك قايتا قۇرۋدى جۇزەگە اسىرىپ، ءوزىنىڭ اسكەري قاداعالاۋىن ورناتاتىن. سوندىقتان، بۇل تاريحي شىندىققا ۇقساس ەدى. ال، بۇل رەتتە ول انتيەۋرازيالىق سيپات الىپ، امەريكاندىق ىسپەن قابىستى. سونىڭ ناتيجەسىندە، تۇركيانىڭ اسكەري جوعارى شەندىلەرى ءوز قىزمەتتەرىندە جاڭىلىسىپ، ويلاستىرىلعان سىلتاۋ نەگىزىندە تۇرمەگە وتىرعىزىلدى. بۇل - "ەرگەنەكون" ءىسى بولاتىن.

وسىلايشا، امەريكاندىقتار تۇركياعا، ەردوعانعا ىقپال ەتۋدى تاعى دا قولعا الدى. مۇنىمەن تاعى ءبىر جاڭا بەتبۇرىس بايلانىستى. بۇل ازداپ پانتۇرانشىلدىق ساياساتتى ەسكە سالعانىمەن، "پانوسماندىق ساياسات" نەمەسە "نەووسماندىق ساياسات" اتىنا يە بولدى.

جانە بۇل نەووسماندىق ساياسات قازىرگى كەزدە تۇركيانىڭ امەريكاندىقتار ىقپالىنداعى اراب رەجيمىمەن، سونىڭ ىشىندە ساۋد ارابياسى جانە كاتارمەن جاقىنداسۋىنان كورىنەدى. تۇركيانىڭ باعىتى اسادقا قارسى قاتاڭ باعىت الىپ، يران جانە رەسەيمەن بايلانىستار كىلت سۋىنا باستادى.

نەگىزى، وسمانشىل گەوساياسات - پانتۇرانشىلدىق ىسپەتتى جالعان ەدى. تۇركيانىڭ قازىرگى زاماناۋي احۋالى وسمان يمپەرياسىنا ۇقساس جاعدايدى ەشقاشان قالپىنا كەلتىرە المايتىنىن كورسەتىپ وتىر.

تاياۋ شىعىستاعى ىقپالىن كۇشەيتۋگە شىنايى ارەكەتتەنۋ، اسىرەسە، ساۋد ارابياسى، كاتار جانە سول سياقتى ۋلتراسالافيتتىك راديكالدىق يسلام مەملەكەتتەرىمەن وداقتاسۋ تەك ءبىر عانا جايتكە، تۇرىك رەسپۋبليكاسىن كۇيرەتۋگە، حالىقتىڭ جارتىسى ەنەتىن اشىق ۇلتشىلدار، كەمالشىلدار، رەسپۋبليكاشىلدار جانە ازشىلىقتى قۇرايتىن ءدىني فاناتتار اراسىنداعى ازاماتتىق سوعىسقا الىپ كەلەدى، سونداي-اق، تۇركيانىڭ ەتنيكالىق بەلگىلەرى بويىنشا قۇلاۋىنا يتەرمەلەيدى.

تۇركيانى كەمالدىق شەكارا شەڭبەرىندە ساقتاۋدىڭ جالعىز جولى - ەۋرازيالىق باعىت. دەگەنمەن، بۇل رەتتە "ەرگەنەكون" ءىسى بويىنشا تۇركيانىڭ اعىمداعى بيلىگىنە شەكتەۋ قويىلىپ وتىر. سوندىقتان، قازىر اسكەري-ەۋرازياشىلداردى تۇرمەدەن بوساتقاننىڭ وزىندە ولار ءوز جەندەتتەرىن جەڭىل كەشىرە سالۋى مۇمكىن.

تۇرىك بيلىگى تىعىرىققا تىرەلدى. ول كەزەكتى رەت اتلانتيكالىق ستسەناريمەن ءجۇرىپ بارادى. ولار امەريكامەن جاقىنداسا وتىرىپ، رەسەي مەن تەگەراننان، ەۋرازيالىق بلوكتان دا الىستادى. جانە ولار ساۋدتىقتارمەن بىرگە راديكالدىق ەكسترەميستەردى قولداي وتىرىپ، انتيسيريالىق ىسكە بەلسەنە قاتىسۋدا.

ارينە، اراب يسلامى بۇگىندە تۇركيانىڭ كوشباسشىلىق جاعدايىن قابىلداپ الارلىقتاي جاعدايدا ەمەس. بۇل - شىندىق. تۇركياعا بۇل ساياسات ەش ءتيىمدى بولمايدى. سوندىقتان، تۇركيا بۇلدىرگىش جوبالارعا ودان سايىن ءۇيىر بولادى. وسىعان وراي، تۇركيانىڭ قازىرگى گەوساياساتى سىن كوتەرمەيتىن جاعدايدا تۇر دەپ ايتا الامىن. نەووسمانيزم - بۇل، شىندىققا جاناسپايدى، يلليۋزيا. جانە ەشقانداي جاعىمدى ناتيجە بەرمەيدى، ال، جاعىمسىز جايتكە جاقىن ارادا كەز بولۋى عاجاپ ەمەس.

سول سەبەپتى ماعان بۇگىندە رەسەي-تۇرىك قارىم-قاتىناسى ءۇشىن اسا قولايلى كۇندەر بولماي تۇرعانداي كورىنەدى. تۇركيا دۇرىس جولعا تۇسپەدى. ول قازىر تۇرىك مەملەكەتى مەن تۇرىكتى السىرەتەتىن، كەمالدىق مۇرالاردى جوياتىن سوقپاققا ءتۇستى. ونى جويعانىمەن، شىنايى قاراعان جانعا اشىق، زايىرلى تالاپتارعا بوي ۇيرەتكەن تۇرىك مەملەكەتىندە راديكالدى يسلام قوعامىن قۇرۋ مۇمكىن ەمەس.

سايكەسىنشە، ىدىراۋ، قيراۋ، قاقتىعىس، قان، تارتىپسىزدىك پەن حاوس - تۇركياعا قاۋىپ توندىرەدى. ەگەر ول ءوزىنىڭ نەووسماندىق جالعان، الدامشى، تىعىرىققا باستار جولىنان باس تارتپاسا...

اۋدارعان - دۋمان اناش

(اقپارات كوزى - "ۆزگلياد")

Abai.kz