1-سۋرەتتە: (وڭنان سولعا قاراي) مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى

2-سۋرەتتە: "قازاق" گازەتىنىڭ ءبىرىنشى بەتى

3-سۋرەتتە: فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عاريفوللا انەس

بيىل - «قازاق» گازەتىنىڭ 100 جىلدىعى. قازاق ءباسپاسوزىنىڭ قارلىعاشى ءھام بۇلاق باسى وسىناۋ گازەت تۇتاس ۇلتتى جاڭا ساپاعا كوتەرگەن باسىلىم. «قازاق» گازەتى - ۇلتتىڭ شامشىراعى.

ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى سىندى ءۇش الىپ بايتەرەكتىڭ قارا تىرناقتارىنان ءحال كەتكەنشە ۇلتىنا قىزمەت ەتكەندىگىنىڭ ولمەس ايعاعى دا وسى - «قازاق».

«قازاق» قازاقتىڭ جاڭا زاماندا ساياسي ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولعان ءارى بىردەن ءبىر جوقشىسى بولا بىلگەن گازەت.

وسى جىلدىڭ ءون بويىندا جارىق كورگەنىنە ءبىر عاسىر تولعان باسىلىم جايلى ماقالالاردى جاريا ەتىپ،  وتكىزىلەتىن ءىس-شارالار تۋراسىندا دا تولىقتاي حابار بەرىپ وتىراتىن بولامىز.

تومەندە فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عاريفوللا انەستىڭ «قازاق» گازەتى جونىندەگى ماقالاسىن جاريالاپ وتىرمىز.

Abai.kz

1-سۋرەتتە: (وڭنان سولعا قاراي) مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى

2-سۋرەتتە: "قازاق" گازەتىنىڭ ءبىرىنشى بەتى

3-سۋرەتتە: فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عاريفوللا انەس

بيىل - «قازاق» گازەتىنىڭ 100 جىلدىعى. قازاق ءباسپاسوزىنىڭ قارلىعاشى ءھام بۇلاق باسى وسىناۋ گازەت تۇتاس ۇلتتى جاڭا ساپاعا كوتەرگەن باسىلىم. «قازاق» گازەتى - ۇلتتىڭ شامشىراعى.

ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى سىندى ءۇش الىپ بايتەرەكتىڭ قارا تىرناقتارىنان ءحال كەتكەنشە ۇلتىنا قىزمەت ەتكەندىگىنىڭ ولمەس ايعاعى دا وسى - «قازاق».

«قازاق» قازاقتىڭ جاڭا زاماندا ساياسي ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولعان ءارى بىردەن ءبىر جوقشىسى بولا بىلگەن گازەت.

وسى جىلدىڭ ءون بويىندا جارىق كورگەنىنە ءبىر عاسىر تولعان باسىلىم جايلى ماقالالاردى جاريا ەتىپ،  وتكىزىلەتىن ءىس-شارالار تۋراسىندا دا تولىقتاي حابار بەرىپ وتىراتىن بولامىز.

تومەندە فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عاريفوللا انەستىڭ «قازاق» گازەتى جونىندەگى ماقالاسىن جاريالاپ وتىرمىز.

Abai.kz

ادامزات بالاسى قالاسىن مەيلى قالاماسىن، جۇزجىلدىقتار الماسۋىندا، عاسىرلار توعىسىندا سونشاما ونجىلدىقتاردا ءپىسىپ-جەتىلگەن، كەمەرىنە تولعان وقيعا-قۇبىلىستاردىڭ سەل-تاسقىنىنا دۋشار بولماق. ءبىرى عالامات زاردابىمەن ماڭگى تاريح شەجىرەسىنە جازىلار، ءبىرى تىرشىلىك دامۋىندا ەستەن كەتپەس سەكىرىس قارقىنىمەن، وزگەرىس دۇمپۋىمەن دۇنيە كوشىن العا سۇيرەر، قالاي دەسەك تە، زامانا-ۋاقىت ءوز ءسوزىن ايتپاق. ارينە، سول ساتتە تۋعان حالقىڭ،  اتاجۇرتىڭ كوشتەن قالماي، كوپكە ىلەسىپ كەلە جاتسا...

1904 جىلى دۇنيەدەن قازاقتىڭ قايتالانباس قارا شالدارىنىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى ۇلى اباي ءوتتى. سول تۇستا فيلوسوف-اقىننىڭ اتى مەن داڭقى وزبىر ورىستىڭ بەس ايماق-گۋبەرناتورلىعىنا قارايتىن كيگىز تۋىرلىقتى قازاق جۇرتىنىڭ تەك شىعىس وبلىستارىنا، ءوز توڭىرەگىنە عانا بەلگىلى-تۇعىن. ءبىر شۇكىرشىلىگى، سول تۇستا الاشتىڭ ءسوزىن ۇستاپ، كوسەم شىعۋعا ۇمتىلعان اسىل تەكتى ءاليحانداردىڭ اقىل-كەڭەسىمەن ابايدىڭ تاعدىر كەرمەسىنەن امان قالعان ۇرپاقتارى اكە-اتا مۇراcىن ۋاقىت سۋىتپاي جيناپ-تەرىپ، حاتقا ءتۇسىرىپ ۇلگەردى.

ون توعىزىنشى عاسىردىڭ سوڭعى 50-60 جىل بەدەرىندە قىردا تۋعانىمەن قالا-دۋاندا تۇراتىن، باسقا قالپاق، ۇستىنە سيۋرتۋك كيگەن «قازاق وقىعاندارى» اتتى ساياسي-الەۋمەتتىك توپ پايدا بولدى. ولاردىڭ كەيبىرى ينتەرناتتا وقىپ، ءتىلماش بولعان، حالىق ۇستىنەن كۇن كورىپ، نانىن ايىرعان اعا بۋىن «وقىعاندارعا» ۇقسامادى جانە ۇقساعىسى دا كەلمەدى. ويتكەنى مەشەۋ رەسەيدىڭ وزىندە ساياسي قازان بۇرق-سارق قايناپ، اقپارات تاسقىنى بەلەڭ الا باستاپ ەدى. ءىلىم-عىلىمنىڭ كىلتى مەن مادەنيەت-ونەردىڭ قايماعى ومبى مەن ورىنبوردان، تىپتەن ماسكەۋ مەن پەتەربوردان دا ارىدە، ەۋروپادا ەلدەرىندە، زامانانىڭ زىرىلداۋىق تەگەرشىگى ىرگەگە قوندىرماسا دا ءبىرشاما جاقىنداتقان پرۋسسيا مەن اۋستريا، فرانتسيا مەن بريتانيا سياقتى زاماناۋي الپاۋىت «اقپاتشالار» دا بارلىعىن ۇققان، دارا بيلىككە ۇمتىلعان كانىگى ساياساتكەرلەر، قاعاز-قالامدى قارۋ مەن كاسىپ قىلعان جاڭا بۋىن قالىپتاسا باستادى. ولار مال جيىپ، قاراباي بولعىسى كەلمەدى، جۇمىس بەر، قىزمەت قىلام دەپ وياز-جاندارالدى دا جاعالامادى. ۇلت جۇمىسى، جۇرت نامىسى دەگەندى تۇسىنە قوياتىن ەلى بولماسا دا، كوپ ۇستىنەن ەسەپ ايىرىپ، ەنشى-ۇلەس بولىسپەسە دە التىباقان التى الاشتى ۇيىستىرام، ءوزىم سوعان ۇيىتقى بولام دەپ ۇيقى-كۇلكىدەن ايىرىلدى. قازاقتىڭ ۇزىن-ىرعا تاريحىنداعى حان مەن سۇلتان، باتىر مەن ەر، بي مەن قازى سياقتى ساحارا ساحناسىنا قوعامدىق قاجەتتىلىكتىڭ وتەۋىندەي حالقىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتپەك نيەتتەگى «وقىعان-توقىعاندار»، «وقىعان ازاماتتار» ۇلان-عايىر دا بۇيرەك-بۇيرەك بولشەكتەنگەن ۇلى دالا ءتوسىنىڭ  ءار قيىرىنان تاسقا شىققان شىنارداي شىڭدالىپ شىقتى. زامانىندا تاڭدى تالپىنىس-ارمانمەن اتىرىپ، ءتۇندى ۇكىلى ءۇمىت-كۇدىكپەن باتىرعان، بۇگىندەرى بارشامىز «الاش ارىستارى» دەپ اسقاقتاتقان اسىلدارىمىز تۋرالى سوناۋ ءبىر اۋىزعا قاقپاق قويىلعان زاماننىڭ وزىندە ۇلى مۇحتار اۋەزوۆ: «قازاق جۇرتىنىڭ وتكەن كۇندەرىنە كوز سالعاندا، وقىعان ازاماتتارىنىڭ ارتىنان ەرگەن كۇندەرى از دا بولسا ماعىنالىراق، ءتاۋىر كۇندەرىنىڭ ءبىرى دەپ سانالادى»، - دەپ اھ ۇرا كۇرسىنگەن ەدى...

1905 جىل، ماۋسىم ايى. قازاق وقىعاندارى قوياندى جارمەڭكەسىندە بازارشى كوپكە ۇگىت-ناسيحات ايتىپ، رەسەي يمپەرياسىنىڭ مينيسترلەر كوميتەتىنىڭ توراعاسىنا جازىلعان پەتيتسياعا 13 مىڭعا جۋىق قىر قازاعىنىڭ قولىن قويعىزدى. وتارلىق ەزگىگە تۇسكەن دالا ولكەسى  قازاعىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجى 11 باپتان تۇراتىن بۇل ءۇشبۋ «قارقارالى پەتيتسياسى» اتالىپ كەتكەن تاريحي تالاپ-وتىنىشتە تولىق قامتىلدى دەۋگە بولادى:

«..1...ۆۆيدۋ يزلوجەننوگو نەوبحوديمى: سۆوبودا سوۆەستي، ورگانيزاتسيا وسوبوگو دليا كيرگيز (بۇل اتاۋدى «قازاق» دەپ وقىپ-ءتۇسىنۋ قاجەتتىگىن كوزى قاراقتى وقىرمان بىلەرىنە كۇمان جوق. - ع.ءا.) ستەپنوگو كرايا ۆىبورنوگو دۋحوۆنوگو ۋپراۆلەنيا نەزاۆيسيمو وت ۆەدومستۆ، ۋستانوۆلەنيە ياۆوچنوگو پوريادكا پوسترويكي شكول ي مەچەتەي ي وتمەنا تسەنزۋرى نا دۋحوۆنىە كنيگي نا كيرگيزسكوم، تاتارسكوم ي ارابسكوم يازىكاح، پەرەداچا مەتريچەسكيح زاپيسي ۆ ورگانى دۋحوۆنوگو ۋپراۆلەنيا ي ۋستانوۆلەنيە زاكوننوگو پوريادكا ۆىداچي زاگرانيچنىح پاسپورتوۆ.

2....ۆۆيدۋ يزلوجەننوگو نەوبحوديما پراۆيلنايا پوستانوۆكا پروسۆەتيتەلنوگو دەلا ۆ كيرگيزسكوي ستەپي، دليا چەگو نۋجنى: دوپۋششەنيە ۆ اۋلنىح شكولاح پرەپودوۆانيا كيرگيزسكوي گراموتى، پرەپوداۆانيە ۆ ەتيح شكولاح نا يازىكە دەتەي ي وبيازاتەلنوە يزۋچەنيە گوسۋدارستۆەننوگو يازىكا، ۆوسستانوۆلەنيە ۋپرازدنەننىح ينتەرناتوۆ ي پانسيونا پري ومسكوي گيمنازي، ا تاكجە وتكرىتيە پانسيونا دليا كيرگيزسكيح دەتەي پري سەميپالاتينسكوي گيمنازي، ۋۆەليچەنيە چيسلا سۋششەستۆۋيۋششيح ستيپەندي دليا پوستۋپلەنيا ۆ پروفەسسيونالنىە شكولى ي ۆىسشيە ۋچەبنىە زاۆەدەنيا.

3. دليا ۆىياسنەنيا تەكۋششيح نۋجد كيرگيزسكوگو نارودا نەوبحوديمو يزدانيە گازەت نا كيرگيزسكوم يازىكە، دليا چەگو ترەبۋەتسيا ۋستانوۆلەنيە ياۆوچنوگو پوريادكا نا يزدانيە گازەت بەز پرەدۆاريتەلنوي تسەنزۋرى ي نا وتكرىتيە تيپوگرافي.

4.زا پوسلەدنيە 15 لەت پرويسحوديت كولونيزاتسيا ستەپنوگو كرايا. س كاجدىم گودوم زەملي، ناحودياششەگوسيا ۆ پولزوۆاني كيرگيزوۆ، ۋمەنشايۋتسيا. سكوتوۆودچەسكوە حوزيايستۆا پو سۋششەستۆۋ سۆوەمۋ نە موجەت بىت ەكستەنسيۆنىم ي ترەبۋەت وبشيرنىح پاستبيشش دليا سۆوەگو سۋششەستۆوۆانيا. پود پەرەسەلەنچەسكيە ۋچاستكي وتنيمايۋتسيا لۋچشيە ۋگوديا ي پرەسنوۆودنوە يستوچنيكي، پوەتومۋ نەوبحوديمو پريزنات زەملي، زانيماەمىە كيرگيزامي، يح سوبستۆەننوستيۋ.

...7. ۆ ۆولوستنىح كانتسەليارياح دەلوپرويزۆودستۆو ۆەدەتسيا نا رۋسسكوم يازىكە. ۆسلەدستۆيە وتسۋتستۆيا كونتروليا سو ستورونى ناسەلەنيا، پوسلەدنەە سلۋجيت پرەدمەتوم ەكسپلۋاتاتسي پيساريا ۆولوستنوگو ۋپراۆيتەليا (ۆولوستنوگو ستارشينى). پو وسوبومۋ راسپورياجەنيۋ ستەپنوگو گەنەرال-گۋبەرناتورا پريگوۆورى ي رەشەنيا نا چرەزۆىچاينىح سەزداح نارودنىح سۋدەي پيشۋتسيا نا رۋسسكوم يازىكە، چتو ۆەدەت ك نەوبىچاينۋيۋ زلوۋپوترەبلەنيۋ پيساريا، ۆسلەدستۆيە وتسۋتستۆيا كونتروليا سۋدەي ي ستورون. پو شتاتۋ دەيستۆۋيۋششەگو ستەپنوگو پولوجەنيا پولاگايۋتسيا پەرەۆودچيكي كيرگيزسكوگو يازىكا ۆ ۋەزداح ي وبلاستياح پراۆلەنيا. مەجدۋ تەم، مەستنايا ادمينيستراتسيا دولجنوست پەرەۆودچيكا زامەششاەت رۋسسكيمي چينوۆنيكامي، نە زنايۋششيمي كيرگيزسكوي گراموتى، ينوگدا يازىكا، پريبەگايا ۆ سلۋچاە نادوبنوستي ك ۋسلۋگام ترەتيح ليتس. ينىە كرەستيانسكيە ناچالنيكي نە پرينيمايۋت پروشەنيا نا كيرگيزسكوم يازىكە، چتو زاستاۆلياەت كيرگيز وبراششاتسيا ك پودپولنوم ادۆوكاتام بەز ۆسياكوي پولزى سۆوەگو دەلا.

ۆ ينتەرەساح كيرگيز نەوبحوديمى: ۆۆەدەنيە دەلوپرويزۆودستۆو ۆ ۆولوستنىح كانتسەليارياح ي ۆ نارودنىح سۋداح نا كيرگيزسكوم يازىكە، زامەششەنيە دولجنوستي پەرەۆودچيكوۆ ليۋدمي، زنايۋششيمي كيرگيزسكي يازىك ي گراموتۋ، ۆوسستانوۆلەنيە نارۋشەننىح پراۆ كيرگيز پوداۆات پروشەنيا نا سۆوەم رودنوم يازىكە.

8. نەوبحوديمىم ۋسلوۆيەم پراۆيلنوگو وتپراۆلەنيا پراۆوسۋديا ياۆلياەتسيا زنانيا سۋدوم يازىكا نارودا، كوتورومۋ ون سلۋجيت. مەجدۋ تەم، ۆ كيرگيزسكوي ستەپي سلۋجات سۋديامي ي سلەدوۆاتەليامي رۋسسكيە، نە زنايۋششيە يازىك نارودا، ا كيرگيزى-يۋريستى پوچەمۋ-تو نە نازناچايۋتسيا ۆ ۋەزدى س كيرگيزسكيم ناسەلەنيەم، وتچەگو ستراداەت دەلو پراۆوسۋديا ۆ ستەپنوم كراە.

پوەتومۋ نەوبحوديمو، چتوب سۋدي زنالي كيرگيزسكي يازىك ي چتوبى بىل ۆۆەدەن سۋد پريسياجنىح ۆ كيرگيزسكوي ستەپي.

...10. نا وسنوۆاني 17 ست. ستەپنوگو پولوجەنيا ستەپنوي گەنەرال-گۋبەرناتور يمەەت پراۆو ۆىسىلات كيرگيز ۆ ادمينيستراتيۆنوم پوريادكە. تاك كاك وت پريمەنەنيا وزناچەننوي ستاتي پوسترادالا ماسسا نەۆيننىح ليتس، تو ۆ ينتەرەساح زاكوننوستي ي پراۆا نەوبحوديما وتمەنا ەتوي ستاتي س ۋستانوۆلەنيەم زاكوننوي وتۆەتستۆەننوستي زا پرەستۋپلەنيە پەرەد سۋدوم.

11. ۆىسوچايشيم رەسكريپتوم 18 فەۆراليا تەكۋششەگو گودا تسار ناش س ۆىسوتى پرەستولا ۆوزۆەستيل، چتو ون سوزىۆاەت «دوستوينەيشيح دوۆەريەم نارودا وبلەچەننىح ليۋدەي» ۆ رۋسسكوە زاكونوداتەلنوە سوبرانيە. دليا زاششيتى ينتەرەسوۆ ي پراۆ كيرگيزسكوگو نارودا نەوبحوديمو ۋچاستيە ەگو دەپۋتاتوۆ ۆ وزناچەننوم زاكونوداتەلنوم سوبراني.

پودليننايا زا پودپيسيامي 12767 ليتس».

ءيا، مۇنداي اۋىزبىرشىلىك پەن ۇيىمشىلدىقتى، وزىنە تيەسىلى زاڭدى قۇقىقتى تالاپ ەتىپ، جۇلىندى-جۇلىندى ماسەلە كوتەرۋدەگى ناقتىلىق پەن ساۋاتتىلىقتى قىر قازاعىنان جەرگىلىكتى ءھام جوعارى بيلىك يەلەرى تىپتەن دە كۇتپەپ ەدى. پەتيتسيانىڭ  استانا پەتەربورعا جەتكىزىلۋى مەن ءتۇسىندىرىلۋى، ارتىنشا جۇرگىزىلگەن تەرگەۋى مەن تەكسەرىلۋى، پايداسى مەن زارار-زاردابىنىڭ ءوزى ءبىر تۇيەگە جۇك، سوندىقتان تەك تۇجىرا ايتپاعىمىز: بۇل ماحامبەتتىڭ جالاڭ قىلىشى نە مۇراتتىڭ زار زامانىنىڭ اششى ايقايى ەمەس ەدى، سىرىمنىڭ سىرلى سوعىسى مەن كەنە حاننىڭ قاندى جورىعىنا دا ۇقسامايتىن وزگەشە ءبىر اتتانىس، باسكوتەرۋ، باسبىرىكتىرۋ-تۇعىن. بۇل كوزى اشىق، زاڭ-زاكونعا جەتىك وقىعان ازاماتتاردىڭ، ۇلتىن مادەني دامۋ ورىنە سۇيرەگەن اعارتۋشى گۋمانيستەرلەردىڭ، باي مەن كەدەيدى، بار مەن جوقتى تەڭ كورگەن حالىقشىلداردىڭ، ءتىل مەن ءدىندى شىرىلداي قورعاعان ميللاتشىلدەردىڭ، كونستيتۋتسيالىق-دەموكراتيالىق وزگەرىستەردى اڭساعان بارشا ليبەرال كۇرەسكەرلەردىڭ زاپىران-زارى-تۇعىن. بۇل كەشىكپەي رەسەي يمپەرياسىن استان-كەستەن ەتكەن، الەم ءبىلىپ-كورمەگەن جاڭا قوعامدىق-ساياسي فورماتسيا تۋعىزعان، جويقىن توڭكەرىس-رەۆوليۋتسيالار قارساڭىنداعى تالاي ۇرپاعى ۇيكۇشىك بوپ، الاماندىعىن تۇگەسكەن،  اتتان تۇسكەن قارۋسىز، قامسىز قىر قازاعىنىڭ قايتادان اتقا قونباسقا امالى قالماعان ءبىر الماعايىپ كەزى ەدى...

1905 جىل، تامىز ايى. «حالىقتار تۇرمەسى» اتانعان رەسەي يمپەرياسىندا عاسىرلار بويى توقتاۋسىز جۇرگىزىلگەن نەبىر جاۋىز دا جىمىسقى رۋحاني وتارشىلدىققا توتەپ بەرىپ، وزىندىك بەت-بەينەسىن ساقتاپ قالعان بىردەن-ءبىر ۇلت-ءميللات بولسا، ول - تاتار-نوعايلار (قازاق ول جىلداردا تاتار جۇرتىن «نوعاي» دەپ نىپسىلايتىن. - ءا.ع.). رۋحى بيىك، ءدىنى بەرىك، نامىسى جوعارى باۋىرلاس جۇرت ءدىنى مەن ءتىلىن شىرىلداي قورعاپ، مادەني ءھام ساياسي تۇرعىدان تۇركى-مۇسىلمان جۇرتىنا كوشباسشى، ۇلگى-ونەگە تۇتار شامشىراق عانا بولىپ قويعان جوق، اسىرەسە باشقۇرت، قازاق سياقتى كوشپەلى تۇرمىس-تىرشىلىگىنەن قول ۇزبەگەن، كاپيتال-قوردان جۇرداي قانداستارىنا قوماقتى قاراجات تالاپ ەتىلەتىن تىڭ ىستەردىڭ بارىندە - مولدا ۇستاپ، مەكتەپ اشۋ، جوعارى ءبىلىم الۋ، كىتاپ شىعارۋ، گازەت-جۋرنال باستىرۋ، ەڭ اقىرى دەپۋتاتتىققا سايلانۋعا كەپىل بولۋ سياقتى رۋحاني-ءدىني شارالارعا ساۋاپتى دەمەۋشىلىك جاساپ، قالتاسىنداعى سوڭعى تەڭگەلەرىمەن ءبولىستى. وڭ قولىمىزدى كەۋدەگە قويىپ، اقيقاتقا جۇگىنسەك، بۇگىنگى الاشتى اۋزىنان تاستامايتىن اعايىن ونداعان، تىپتەن جۇزدەگەن تاتار ميللاتشىلدەرىنىڭ، ءدىني قايراتكەرلەرىنىڭ، تۇركى بىرلىگى جولىنان تايماعان اعارتۋشى-كۇرەسكەرلەرىنىڭ ەسىمى مەن ەرلىككە پارا-پار كوشەلى كوسەمدىك ىستەرىن اۋىزدان تاستاماي، ۇرپاقتان-ۇرپاققا ميراس قىلىپ وتىرسا قانداي وڭدى بولار ەدى دەگىڭ كەلەدى. سونداي اسىل تۇلعانىڭ ءبىرى - ءدىني ءھام ساياسي قايراتكەر، جازۋشى، كوسەمسوزشى، باسپاگەر، سۇيەگى قيانداعى جاپوننىڭ توكيو قالاسىندا قالعان ابدراشيد يبراگيموۆ (1857-1944) بولاتىن. ءسوز اراسىندا ونىڭ جاس كەزىندە كوكشەتاۋ قالاسىندا، اقمولا وبلىسىندا بالا وقىتقانىن، ءوزىنىڭ پەتەربوردا شىعارىپ تۇرعان «ءۇلفات» گازەتىنە قوسىمشا رەتىندە قازاق عالىمدارى تابا الماي جۇرگەن «سەركە» گازەتىن شىعارماق بولعانىن ايتا كەتكەن ءجون. العاشىندا وسى ا.يبراگيموۆ باستاماشى بولىپ، ونى قىرىمداعى ي.گاسپرينسكي، ازەربايجان ءا.توپچيباەۆ، تاتار يۋ.اكچۋرين، قازاق س.جانتوريندەر جامىراسا  قولداپ، بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلماندار سيەزىن وتكىزۋگە قول جەتكىزەدى. نيجني نوۆگورود قالاسىنا رەسەيدىڭ بارشا ايماق-ولكەلەرىنەن جينالعان تۇركى-مۇسىلمان دەلەگاتتار جاسىرىن تۇردە 15 تامىزدا «گۋستاۆ سترۋبە» پاروحودىنىڭ ۇستىندە باس قوسىپ، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ، «مۇسىلماندار وداعىن» («يتتيفاك ءال-مۋسليمين») قۇرادى. كۇللى تۇركى-مۇسىلماننىڭ تۋۇستارى يسمايىل گاسپرالى توراعالىق ەتكەن بۇل باسقوسۋدا ءالي توپچيباەۆ كوپتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن، ءوزىنىڭ باعدارلامالىق تاريحي ءسوزىن جاريا ەتەدى: «ەي، مۇسىلمان ۇمبەتتەرى، قانداس باۋىرلار، بۇگىن مەن سونداي باقىتتىمىن. ونى سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل كۇن مەنىڭ ەسىمدە ماڭگىلىك قالادى..  بۇل كۇن كۇندەردىڭ كۇنىندە كۇللى رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ  مەرەكەسى بولىپ اتالىپ وتەرىنە ءسوز جوق...

ءبىز - ءبىر تايپا-تارماقتان،  ءبىر ءتۇپ-تامىردان،  ءبىر دىننەن تاراعان تۇركىنىڭ  ۇرپاقتارىمىز.  ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ جەرى  ماعىريبتان  ماشريققا دەيىن سوزىلىپ جاتىر. اتا-بابالارىمىز ەرجۇرەك تە ءور كەۋدەلى ەدى... بۇگىندە قاپ تاۋلارىندا،  قىرىم باۋلارىندا، قازان دالاسىندا، ءبىزدىڭ تاريحي وتانىمىزدا، ءوز تۋعان توپىراعىمىزدا بار قۇقىمىزدان ايىرىلىپ وتىرمىز... اللاعا مىڭ شۇكىر،  قىسىم مەن قۋعىنعا قاراماستان  بۇگىن ءبىز تۇنىق سۋدىڭ ۇستىندە ءبىر-بىرىمىزگە جۇرەگىمىزدى ايقارا اشىپ،  ءبىر-بىرىمىزبەن قۇشاقتاسا امانداسىپ،  ءبىر-ءبىرىمىزدى كورۋگە مۇمكىندىك الدىق.   ەگەر بۇگىن  سۋ ۇستىندە ءسوز ايتۋعا مۇمكىندىك الساق، بولاشاقتا جۇلدىزدار اراسىنان ورىن تاۋىپ، مەرەكەمىزدى سول جەردە جالعاستىراتىنىمىزعا سەنىمىمىز مول...»، - دەپ بايانداماسىن جالىندى باستاعان ول يمپەريا قول استىنداعى مۇسىلمان جۇرتىنىڭ حال-احۋالىنا، ءدىني جانە قۇقىقتىق بوستاندىعىنا، ساياسي-ەكونوميكالىق جانە مادەني-ۇلتتىق ماسەلەلەرىنە جان-جاقتى توقتالدى. بىرىگە قيمىلداۋعا شاقىرىپ، اسىرەسە يمپەريا استاناسىندا تۇراقتى جۇمىس توبىن قۇرۋدى كىدىرتۋگە بولمايتىندىعى ايتىلدى.

اتالمىش وداقتىڭ ءىى سيەزى 1906 جىلدىڭ قاڭتارىندا پەتەربوردا، ءىىى سيەز وسى جىلدىڭ تامىزىندا تاعى دا نيجني نوۆگورود قالاسىندا ءوتتى. ونىڭ ۇشەۋىنە دە س.ءجانتورين مەن ش.قوسشىعۇلۇلىلار قاتىسىپ، وداقتىڭ باسشىلىق قۇرامىنا سايلاندى. ۋ.تاناشەۆ، م.ورازاەۆ، ج.الدوڭعاروۆتاردىڭ دا اتالمىش سيەزدەرگە قاتىسقانى، ونىڭ قاۋلى-قارارلارىن تىلەكتەستەرىنە، قىر قازاعىنا جاريا ەتكەنى بەلگىلى. سيەز وداقتىڭ ورتالىق كوميتەتى باقىدا (باكۋ) ورنىعادى جانە پاتشالىقتاعى وزگە دە ۇلتتىق قۇرىلىمدارىنداي ورىنبور، استراحان، ورال، تاشكەنت، سەمەي، الماتى (ۆەرنىي), پەتروپاۆلوۆسك سياقتى قازاق جۇرتى ءجيى قونىستانعان وڭىرلەردىڭ باستى قالالارىندا ايماقتىق (اۋداندىق) بولىمدەرى بولادى دەگەن شەشىم قابىلداندى.

بۇل مۇسىلمان سيەزدەرىنە ەرەكشە ءمان بەرىپ، توقتالىڭقىراپ جاتقانىمىزدىڭ وزىندىك سەبەبى بار. كەيىن 1917 جىلى ماسكەۋدە وتكەن V سيەزدە كۇللى مۇسىلمان جۇرتىنىڭ جىرتىسىن جىرتقان «يسلام كەڭەسى» («شۋرا-ي يسلام») قۇرىلعان بولاتىن. ونىڭ ساپىندا ج.دوسمۇحامەدۇلى، ج.اقباەۆ، ۋ.تاناشەۆ، ك.توعىسوۆ، م.شوقاي، ب.مامبەتوۆ سياقتى الاش قايراتكەرلەرى بەلسەندى جۇمىستار اتقاردى. وكىنىشكە وراي، كۇنى بۇگىنگە دەيىن تۇركى-مۇسىلمان زيالىلارىنىڭ ىنتىماعى، بىرلەسە اتقارعان ىستەرى، ۇلكەن تۇركىستان ءۇشىن كۇرەستەرى، قوقان اۆتونومياسى، بۇقارا رەسپۋبليكاسى، باسماشىلاردىڭ قانتوگىس قارسىلىق قوزعالىستارى قازاق جۇرتشىلىعىنا مەيلىنشە از ناسيحاتتالىپ، كوبىنشە بىرجاقتى، تەرىس پيعىلدا ءتۇسىندىرىلىپ كەلەدى...

1905 جىل، جەلتوقسان. العاش رەت التى الاشتىڭ وقىعان ازاماتتارى  ورال قالاسىندا باس قوسىپ، بەس قازاق وبلىسىنىڭ سيەزىن وتكىزدى. دالا ولكەسىندە تۇڭعىش پارتيا قۇرىلىپ، وعان «قازاق كونستيتۋتسيالىق-دەموكراتيالىق پارتياسى» دەگەن ات بەرىلىپ، باعدارلاما قابىلداندى. ج.سەيدالين، ب.قاراتاەۆ، ح.دوسمۇحامەدۇلى، ع.بەرديەۆ، م.باقىتگەرەەۆ، ن.يپماعامبەتوۆ سياقتى بولاشاق  ەل قامىن جەگەن ۇلتشىل ازاماتتاردىڭ بۇل سيەزدەگى بەلسەندىلىگىنە ەش كۇمان بولماسا، ال ءارتۇرلى دەرەككوزدەردە اتتارى اتالىپ جۇرگەن ءا.بوكەيحان، ب.سىرتتانوۆ، م.تىنىشباەۆ، م.دۋلاتۇلىلاردىڭ وعان قاتىسقان-قاتىسپاعانىن دالەلدەۋ قاجەت-اق. الاشتىڭ باس كوسەمى الەكەڭ وسى جىلى قاراشادا كادەتتىڭ (رەسەي كونستيتۋتسيالىق-دەموكراتيالىق پارتياسى، سونىمەن بىرگە «نارودنايا سۆوبودا» دەپ تە اتالادى) مۇشەلىگىنە ءوتىپ، 1906 جىلى ونىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى. ارينە، ول دالا ولكەسىندە كادەت پارتياسىنىڭ بولىمشەسىن اشۋعا مۇددەلى بولاتىن. ءبىز ونىڭ 1917 جىلى كادەت پارتياسى قاتارىنان شىققانىن جالاۋلاتامىز دا، جالپى قازاق ءۇشىن ورتالىقتاعى ول پارتيانىڭ قانداي پايدا كەلتىرگەنىن ايتا بەرمەيمىز. ال شىندىعىندا قازاق وقىعاندارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى كادەتتەرمەن سىبايلاسا ءجۇرىپ ساياسي ساحناعا شىقتى، ونىڭ باعدارلاماسىنا سۇيەنىپ، قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسى تۇرعىسىنان ناقتىلاپ، كۇشەيتتى. اسىرەسە بارشا قازاق جەرى تەك قازاقتىڭ مەنشىگى بولسىن دەگەن باب، تالاپ كادەتتەردىڭ ورتالىق كوميتەتىنەن قولداۋ تاپپادى. كادەتتەر پاتشالىق رەجيمگە بارىنشا وپپوزيتسيادا بولسا دا رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى بۇراتانا حالىقتارعا اۆتونوميا بەرۋگە جانە ءدىننىڭ مەملەكەتتەن بولىنۋىنە قارسى-تۇعىن. دەسەك تە، موزايكاداي تۇرلەنگەن رەسەي ساياسي مايدانىنداعى وپپوزيتسيالىق پارتيالاردىڭ اراسىنان بارىنشا حالىققا جاقىن، ليبەرال پارتيا كادەتتەر بولاشاق الاش قايراتكەرلەرىنىڭ وڭ جامباسىنا كەلدى، ونىمەن بىرلەسە قيمىلداۋ، تاجىريبە-تاعىلىم الۋ ومىرلىك قاجەتتىلىك بولدى...

1906 جىل، ءساۋىر - شىلدە. رەسەي ءى مەملەكەتتىك دۋماسىندا ءا.بوكەيحان، ا.ءبىرىمجانوۆ، س.ءجانتورين، ا.قالمەنوۆ، ش.قوسشىعۇلۇلى، ب.قۇلمانوۆتار دەپۋتات بولدى.

1907 جىل، اقپان - ماۋسىم. رەسەي ءىى مەملەكەتتىك دۋماسىنا ب.قاراتاەۆ، ا.ءبىرىمجانوۆ، م.تىنىشباەۆ، ش.قوسشىعۇلۇلى، ب.قۇلمانوۆ، ت.الدابەرگەنوۆ، ت.نۇرەكەنوۆتەر دەپۋتات بولىپ سايلاندى. ءىى مەمدۋما قۋىپ تاراتىلعان 3 ماۋسىم جارلىعىنا سايكەس ەندى بۇراتانا حالىقتاردان، سونىڭ ىشىندە قازاقتاردان دا دەپۋتات سايلانبايتىن بولدى. بىراق قازاق وقىعاندارى ءى-ءىV دۋمانىڭ بارلىعىندا دا «مۇسىلماندار وداعىنىڭ» ساياساتىن جۇرگىزگەن دۋمانىڭ مۇسىلماندار فراكتسياسىنىڭ جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاسىپ، قازاقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن بيىك مىنبەردەن كوتەرۋگە اتسالىستى. دەپۋتات ب.قاراتاەۆ تۇڭعىش رەت دۋما مىنبەسىنەن قازاقتىڭ زارىن ايتىپ، اتاجۇرتتىڭ تالان-تاراجعا تۇسكەنىن، جەردەن ايىرىلعان الاش جۇرتىنىڭ بولاشاعى بۇلدىر ەكەنىن ايداي الەمگە پاش ەتتى.

وسى جىلدارى بولاشاق الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ارەكەت-قيمىلدارىن استىرتىن اڭدۋ كۇشەيىپ، قىلمىستىق ءىس قوزعالۋ كوبەيدى. بۇل رەسەيدىڭ اتاعى جەر جارعان قۇپيا پوليتسياسى مەن قىلىشىنان قان تامعان جاندارمەرياسىنىڭ قازاق وقىعاندارىن قوعامدىق قۇرىلىسقا قاۋىپتى جاۋ دەپ تانىپ، ساناتقا ىلىندىرگەنى ەدى... ج.اقباەۆ 1905 جىلدىڭ سوڭىندا سەمەي تۇرمەسىنە قامالىپ، 1908 جىلى ومبىعا جەر اۋدارىلۋعا ۇكىم شىعىپ، كەيىن جەتىسۋ وبلىسىنىڭ قاپال قالاسىنا اتتاندىرىلدى. ءا.بوكەيحان 1906 جىلى 3 ايعا پاۆلودار تۇرمەسىنە، 1908 جىلدىڭ باسىندا تاعى 3 ايعا سەمەي اباقتىسىنا جابىلدى، سول جىلى سامارا قالاسىنا جەر اۋدارىلىپ، 1917 جىلعا دەيىن اتامەكەننەن شەتتە ءجۇردى. قارقارالى ەكى كلاستى ۋچيليششەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ا.بايتۇرسىنۇلى 1908 جىلى سەمەي تۇرمەسىنە جابىلىپ، 8 اي تەرگەۋسىز وتىردى، سوت شەشىمىمەن 2 جىل قازاق جەرىندە تۇرۋ قۇقىعىنان ايىرىلىپ، 1910 جىلى ناۋرىزدا جەر اۋدارىلىپ ورىنبور قالاسىنا كەلدى. م.دۋلاتۇلى 1911 جىلى ۇستالىپ، سەمەي تۇرمەسىندە 19 اي قاماۋدا جاتتى...

ساياسي قىسىمعا قارسىلىعىن بىلدىرگەن ەلشىلدىك ۇراندى كىتاپتار جارىق كورىپ، قالىڭ بۇقارا اراسىنا تارالا باستادى: ابايدىڭ تۇڭعىش جيناعى (پەتەربور، 1909) مەن ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ «قىرىق مىسالى» (پەتەربور،1909), م.دۋلاتۇلىنىڭ «ويان، قازاعى» ء(ۇفا، 1909), ع.قاراشتىڭ «ويعا العان پىكىرلەرىم» (ورىنبور، 1910), ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ماساسى» (ورىنبور،1911), ت.ب.

قازاق دالاسىنىڭ ءار تۇكپىرىنەن ۇلتتىق گازەت، جۋرنال شىعارامىز دەپ تالاپتانۋشىلار كوبەيدى. سەرگەلدەڭى مول «سەركە» (پەتەربور، 1907) بىردەن تاركىلەنىپ، شىعۋىنا تىيىم سالىنسا، «قازاق گازەتى» (ترويتسك، 1907) ءوز ورالىمسىزدىعىنان ءبىر-اق سانىن شىعارىپ، جابىلىپ قالدى.

1911 جىل، «قازاقستان» گازەتى. اۋەلگى 2 سانى بوكەيلىكتە، حان ورداسىندا دايىندالىپ، استارحاندا باسىلعان، كەيىن ورال قالاسىندا شىعىپ تۇرعان بۇل جاڭا باسىلىم شىن مانىندە قازاق ءتىلدى گازەت-جۋرنالداردىڭ ءتولباسى، تۇڭعىش ۇلتتىق گازەت بولاتىن. ال «قازاق» گازەتى (1913-1918) - تۇڭعىش جالپىۇلتتىق باسىلىم. ونىڭ وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن اتىن «قازاقستان» قويۋىنىڭ ءوزى تاريحي ەرلىك، قايتالانباس فاكت بولىپ تابىلادى. باس شىعارۋشى-رەداكتورى ەلەۋسىز بۇيرين دەپ تاڭبالانعانىمەن گازەتتىڭ يدەيالىق جالاۋگەرى ءارى باس جازۋشىسى عۇمار قاراش-تۇعىن. 1911 جىلى 5 سانى (ناۋرىز-مامىر، قاراشا-جەلتوقسان), 1912 جىلى باسىندا 9 سانى (قاڭتار-مامىر) شىققان گازەت جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا توقتاپ قالدى. ازىرگە 1913 جىلى قاڭتار جانە اقپان ايلارىندا تاعى 2 سانى شىققانى بەلگىلى، ولاردا توقتاۋ سەبەبى، قوشتاسۋ سوزدەرى جازىلماعان. سوعان قاراعاندا ودان دا كەيىندە دۇنيەگە كەلگەن ءبىردى-ەكىلى ساندارى بولۋى مۇمكىن. بىزگە بەلگىلىسى - وسى «قازاقستاننىڭ» باسىندا بولعان ازاماتتار كەيىن ورال قالاسىندا كۇنباتىس الاشوردانىڭ ورگانى ەسەپتى «ەركىن قازاق» گازەتىن ۇيىمداستىرعانى...

قازاق دالاسىنىڭ باسقا وڭىرلەرىنە قاراعاندا بوكەيلىكتە جاڭا عاسىر باسىندا وقىعان ازاماتتار قاراسى اناعۇرلىم مول-تۇعىن. سول سەبەپتى دە العاشقى جالپىقازاق باسقوسۋى 1905 جىلى ورال قالاسىندا وتكىزىلدى. بىراق، وكىنىشكە وراي، ولاردىڭ اراسىنان دۋماعا دەپۋتات، كوپكە ءماشھۇر ءدىنباسى، رەفورماتور اقىندار شىققانىمەن كاسىبي ساياساتكەر، كوپكە كوسەم بولار تۇلعا ءالى تۋا قويماعان ەدى. جالپى «قازاق وقىعاندارى» ساياسي-يدەيالىق تۇرعىدان ىشتەي ليبەرال-دەموكرات «باتىسشىل» جانە ءدىني-اعارتۋشىلىق باعىتتاعى «تۇرىكشىل» دەپ بولىنەتىن سياقتى بولىپ كورىنەتىنىمەن ونىڭ اراجىگى ايقىنداپ، ءبىر مايداننىڭ ەكى قاناتىنا بولە سالۋ وڭاي شارۋا ەمەس. ءارى ولاردى بۇگىنگى كۇننىڭ بيىگىنەن بىردەن ساياسي كۇرەسكە ارالاسپادىڭ،  پارتيا، قوزعالىس قۇرمادىڭ، ۇستەم بيلىككە وپپوزيتسيا بولمادىڭ دەپ جازعىرۋعا تاعى دا ەش قۇقىمىز جوق. ويتكەنى قاي كەزدە دە ۇركەردەي جارقىراپ كوسەم شىققان ازدىڭ ارتىنان قالىڭ توپتىڭ كوزسىز ەرۋى ءۇشىن، نۇسقاعانىن ورىنداۋى ءۇشىن سوعان لايىق حال-احۋال ءپىسىپ-جەتىلۋى قاجەتتىگىن ك.ماركس، ۆ.ي.لەنين سياقتى كوتەرىلىس تەورەتيكتەرى مەن پراكتيكتەرى تۇبىنە جەتكىزە ايتىپ جانە ايتقاندارىن ورىنداعاندارىنا دا زامانىمىز كۋا. مۇنى ەسكە الىپ جاتقانىمىز، وزىمەن قۇرداس «ايقاپ» جۋرنالىنا، ءسال كەيىندەۋ شىققان «قازاققا» قاراعاندا «قازاقستاننىڭ» شىعارماشىلىق تا، قارجىلىق تا مۇمكىندىگى مول-تۇعىن. ەڭ باستىسى - گازەتكە جازۋشىلاردىڭ، اۆتورلاردىڭ باسى بىرىگە الماعان سياقتى،  ايتپەسە  عۇمار قاراش، شاڭگەرەي اقىن، عابدولعازيز مۇساعاليەۆ (وتكەن عاسىرداعى ەڭ ءونىمدى جۋرناليست، مۇراسى بىرنەشە توم بولارىنا كۇمان جوق), ەلەۋسىز بۇيرين، احمەتقالي مامىتوۆ (مانشۇك باتىردىڭ اكەسى), يشانعالي بەيسەنۇلى جانە باسقالاردىڭ قالام-قۋاتى ءھام ۇلتشىلدىعى ءبىر باستارىنان ارتىلىپ، ارقايسىسى جەكە-جەكە باسىلىم شىعارۋعا جارارلىق تالانتتى تۇلعالار. باسىلىمنىڭ ۇرانى -  «گازەتانىڭ اسىل ماقسۇدى - كاسىپ ەتۋ، عىلىم ۇيرەنۋ تۋراسىندا» دەلىندى، ءسىرا، مۇنداي اعارتۋشىلىق باعىت قالىڭ وقىرماندى سەلت ەتكىزىپ، قالىڭ ۇيقىسىنان وياتۋعا شاراسىز بولدى ما ەكەن... ايتپەسە گازەتكە ءسۇيىنشى رەتىندە ازەربايجاندىق تاتار ميلليونەر گەنەرال ز.تاكيەۆ 1000 سوم، شاڭگەرەي اقىن 500 سوم بولگەنىن ەسكەرسەك، گازەتتىڭ دەمەۋشىلەردەن دە كەندە بولماعاندىعىن كورەمىز. كوپتەن قولداۋ تاپپاي، جازىلۋشىسى ماردىمسىز بولعاندىقتان جابىلدى دەلىنىپ كەلدى...گازەتتىڭ 1912 جىلعى سوڭعى ساندارى ءبىرشاما وتكىرلەنىپ، ساياسي سيپات الا باستاعانى كوزگە ۇرىپ تۇر. ورىسشاسى بارىنشا ازايىپ، قازاقشا بولىمىندە ەل تۇرمىسىنا قايشى كەلەتىن زاڭ-زاكوندار جوباسى تالدانىپ، ماحامبەتتىڭ ۇراندى ولەڭى، تىپتەن لەنا قىرعىنى، «تيتانيك» اپاتى سياقتى اقپاراتتار جاريالاندى. سوندىقتان پاتشالىق تەمىر تسەنزۋرانىڭ قىرىنا ىلىگىپ، قىسىم كورۋىن دە جوققا شىعارۋعا بولمايدى.

ال سول جىلدارعى تسەنزۋرا، كەيىن ءبىرىنشى جيھانگەرلىك سوعىس كەزىندە كۇشىنە مىنگەن «ۆوەننايا تسەنزۋرا»  تىپتەن سۇمدىق-تۇعىن. وعان مىسالدى الىستان ىزدەمەي-اق، ءميللاتشىل-ۇلتشىلدىعى مەن ازاتتىق اڭسارلارى كەمەرىنەن اسىپ-توگىلگەن نوعاي (تاتار) اعايىنداردىڭ ءبىر عاسىر بويى ءبىر باسىلىمعا زار بولعانىن ايتساق تا جەتكىلىكتى.

ۇلتتىق رۋحاني ەزگىنى ەرتە كورىپ، ەرتە ەسەيگەن نوعاي وقىعاندارى 1808 جىلدان باستاپ العاشقى گازەتالارى -  «كازانسكيە يزۆەستيانى»  ەكى تىلدە شىعارماقشى بولىپ سابىلدى، بىراق 1810 جىلدان ول تەك ورىس تىلىندە شىعىپ تۇردى. 1834 جىلى پروف. ا.ك.كازەم-بەك، اتاقتى م.ن.مۋسين-پۋشكيندەر قولداعان «باحرەل-احبار» («مول حابار») اتتى تاتار گازەتىن شىعارۋعا رۇقسات بەرىلمەگەنى ءوز الدىنا، ونىڭ باستاماشىلارى قۋعىنعا ۇشىرادى. 1863-1895 جىلدار ارالىعىندا نوعايدىڭ وقىعاندارى ونداعان گازەت-جۋرنال شىعارۋعا («پايدا»، «تاڭ جۇلدىزى»، «داپتەر مۋجداۆار» («جاڭالىقتار جيناعى»), «جارشى»، «قازان»، «اپتا»، «چيشميا» («باستاۋ»), «نۇر»، ت.ب. اتاۋلى) پارمەن سۇراپ، جوعارى جاقتىڭ ەسىگىن توزدىردى. كەيبىرىنە رۇقسات الىنسا دا، بىراق جەمە-جەمگە كەلگەندە باسپا ءىسى جونىندەگى باس باسقارما «مەملەكەتتىك تىلگە كەدەرگى كەلتىرەدى، ۇلتتىق سەپاراتيزمگە باستايدى» دەپ، تىپتەن كەيبىرىنە اشىقتان-اشىق «رازۆيتيە ناتسيونالنوگو دۋحا پۋتەم پەچاتنوگو سلوۆا ... نەلزيا پريزناۆات پولەزنىم ۆ گوسۋدارستۆەننوم وتنوشەني» دەپ ءبىر-اق كەسىپ، تىيىم سالدى. 1903-1904 جىلدارى «جۇلدىز» (ي.تەرەگۋلوۆ), «قازان»، «حۋرريات»، «تاڭ» گازەتتەرىن جانە «جۇلدىز» (ح.ماكسۋدوۆ), «ءال-عاسىر ءال-ءجاديت» («جاڭا عاسىر») جۋرنالدارىن شىعارۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلىق ءبىلدىرىلدى. تىپتەن ونە-بويى مونارحيالىق بيلىكتىڭ جارشىسى بولىپ كەلە جاتقان ورىس ءتىلدى «كازانسكي تەلەگراف» گازەتىنىڭ جانىنان نوعاي تىلىندە قوسىمشا اشۋعا دا رۇقسات بەرىلمەدى. كەرىسىنشە، قازان قالاسىندا جاندارمەريانىڭ اگەنتۋراسى كۇشەيتىلىپ، جاڭادان ەرەكشە تسەنزور ءبولىمى اشىلدى، ال ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ پوليتسيا دەپارتامەنتىنىڭ 1900 جىلعى 31 جەلتوقسانىنداعى تسيركۋليارى بويىنشا ءاربىر وقىعان نوعاي زيالىسىنا ارنايى ءىس-دوسە اشىلىپ، سوڭىنا استىرتىن تىڭشى قويىلدى. سول تۇستا قىر قازاعىنا دا تالاي قىر كورسەتكەن اتىشۋلى ن.ي.يلمينسكي پاتشا شەنەۋنىكتەرىنە اقىلى اقىل-كەڭەسىن بەرىپ، قۇلاقتارىنا سىبىرلاۋدان تانبادى: «...فاناتيك بەز رۋسسكوگو وبرازوۆانيا ي يازىكا سراۆنيتەلنو لۋچشە، چەم پو-رۋسسكي تسيۆيليزوۆاننىي تاتارين، ا ەششە حۋجە اريستوكرات، ا ەششە حۋجە چەلوۆەك ۋنيۆەرسيتەتسكوگو وبرازوۆانيا». تىپتەن شىعىستانۋشى-عالىمدار، نوعاي-دەپۋتاتتار تاتارشا بولماسا ورىسشا-تاتارشا گازەت-جۋرنال حالىق ءۇشىن ەمەس، وكىمەت پايداسىنا قىزمەت ەتەدى دەپ دالەلدەگەننىڭ وزىندە، جوعارى جاقپەن كەلىسكەن كەيبىر باسىلىمدارعا «گازەتا، نە ۆكليۋچايا ۆ سەبيا نيچەگو پروتيۆوپراۆيتەلستۆەننوگو، نەۆولنو موجەت پروبۋجدات ناتسيونالنوە ساموسوزنانيە، داجە پوليتيچەسكيە مەچتانيا» دەپ تىيىم سالىنىپ وتىردى.

تاريحي فاكت - تاعدىر جازمىشى. ءبىر عاسىر باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا ۇرعان نوعاي وقىعاندارى تۇڭعىش باسىلىمى، ءباسپاسوزىنىڭ ءتولباسى - «ءال-عاسىر ءال-ءجاديت» («جاڭا عاسىر») جۋرنالىن قازاقتىڭ ورال قالاسىندا جارىققا شىعاردى. نوعاي اعارتۋشىسى ك.مۋتىعي-تۋحفاتۋللين (1883-1941) پەتەربورداعى باسپا ىستەرى جونىندەگى باس باسقارماعا 1904 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ءوتىنىش تاپسىرىپ، 1905 جىلدىڭ ماۋسىمىندا ارەڭ-ارەڭ رۇقسات الادى، وندا جۋرنالدى 1906 جىلدىڭ باسىنان باستاپ شىعارۋ تالاپ ەتىلەدى. بىراق رەسەيدەگى تولقۋ-وزگەرىستەر وكىمەتكە 1905 جىلدىڭ 14 قاراشاسىندا مەرزىمدى باسىلىمداردى شىعارۋدىڭ ۋاقىتشا ەرەجەسىن قابىلداۋدى ءماجبۇر ەتكەن بولاتىن. ەندى الدىن الا تسەنزۋرادان رۇقسات الماۋعا، جەڭىلدىكپەن تىركەتۋگە جول اشىلدى. قالاي بولعاندا دا جۋرنالدىڭ كەمىندە 3 سانى ورال قالاسىندا جارىق كورگەنى انىق، تىپتەن ودان دا ءومىرى ۇزاقتاۋ بولسا عاجاپ ەمەس. كەيبىر تاريحشىلارىمىز وسى جۋرنال بەتىندە ورالداعى قازاق وقىعاندارىنىڭ باسقوسۋى جازىلعان دەپ، قاتىسۋشىلاردىڭ اتى-ءجونىن اتاپ جاتادى، بىراق دايەكتەلگەن تسيتاتا-ءماتىندى كورمەدىك. ىزدەنگەنگە ونى تابۋ كوپ كۇشكە تۇسەر شارۋا بولماسا كەرەك.

تاعى ءبىر ءتولباسى، تۇڭعىش گازەت - «نۇر» 1905 جىلى 2 قىركۇيەكتە پەتەربور قالاسىندا جارىق كورەدى. استانا گارنيزونىنىڭ اسكەري احۋنى شارشاپ-شالدىقپاي 15 جىل قۋىنىپ ءجۇرىپ، وسى باسىلىمدى ءوز تىلىندە شىعارۋعا قول جەتكىزدى. ودان سوڭ قازاندا وسى جىلدىڭ 29 قازانىندا «قازان ءمۋحبيرى» اۋەلى قوس تىلدە، كەشىكپەي تەك نوعاي تىلىندە شىعا باستادى. ال رەت سانى بويىنشا ءۇشىنشى گازەت - «فيكەر» («پىكىر-وي») تاعى دا ورال قالاسىندا 27 قاراشادا، ءتورتىنشىسى - «ءۇلفات» («دوستىق») پەتەربوردا جارىق كوردى. بۇل ءىزاشار نوعاي باسىلىمدارى بەتىندە قازاققا قاتىستى ماتەريالدار، «سەركە» گازەتى، دۋماداعى مۇسىلمان فراكتسياسى مەن قازاق دەپۋتاتسياسى، حالەل جانە جانشا دوسمۇحامەدۇلدارى سىندى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ جازبالارى بارشىلىق دەپ ەستيمىز، جاس مامانداردىڭ ءبىرى وسىلاردى ىندەتە زەرتتەسە، كوپ ءۇشىن دە، ءوزى ءۇشىن دە پايدالى ولجالارعا كەزىگەرى ءسوزسىز...

كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ نوعاي وقىعاندارى گازەت-جۋرنالعا ابدەن سۋساپ قالعاندارى سونشالىق، 1906 جىلى - 16, 1907 جىلى - 13 جاڭا باسىلىم اشىپ ۇيىمداستىردى. ودان سوڭعى جىلداردا پاتشا وكىمەتىنىڭ تىزگىندى قايتا تارتىپ، ازات ويدى تۇنشىقتىرۋعا كىرىسكەنى تاريحتان بەلگىلى. دەسەك تە جالپاق رەسەي يمپەرياسىنا جايىلا قونىستانعان نوعاي اعايىنداردىڭ 1917 جىلى 50 اتاۋلى گازەت-جۋرنالى تۇراقتى شىعىپ تۇردى. ولاردىڭ اراسىندا بالالار («ءتاربياي ءاتفال»، «اق جول»), قىز-كەلىنشەكتەر («سۇيىمبيكە») باسىلىمى، ءتۇرلى سالالىق گازەت-جۋرنالدار: ادەبي، قوعامدىق-ساياسي، ءدىني («ءال-عالامي ءال-يسلامي»، «ءدىن ۋا ماگيشات»), پەداگوگيكالىق («تاربيە»، «ماعاريف»), ەكونوميكالىق («يحتيساد»),  ساتيرالىق («شەگىرتكە»، «جاسىن») جانە ت.ب. تاقىرىپتىلارى بولدى. ەڭ باستىسى ولاردىڭ ءبارى ءتۇبى ءبىر تولايىم تۇركى جۇرتىنا ەشكىمدى الالاماي قىزمەت قىلدى

ال ولاردىڭ ساپاسىنا كەلسەك، تۇراقتى شىعىپ تۇرعان «جۇلدىز» (قازان), «ەدىل» (استراحان), «ۋاقىت» (ورىنبور) گازەتتەرى مەن «»شۋرا» («كەڭەس») جۋرنالى نوعاي جانە باسقا تۇركى جۇرتىنىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىرىندە، ۇلتتىق قايراتكەرلەردىڭ قالىپتاسۋىندا وشپەس ىزدەرىن قالدىردى. تاتار وقىعاندارى، ماسەلەن، «شۋرا» جۋرنالىن ءالى كۇنگە دەيىن وزدەرىنىڭ ءتول تاريحي ەنتسيكلوپەدياسى دەپ ەسەپتەيدى. عىلىمي كىتاپحانامىزدا تولىعىمەن ساقتالىپ تۇرعان ونىڭ تىگىندىلەرىن شولىپ شىققان جاننىڭ بۇل پىكىردى قۇپتارى ءسوزسىز. مارقۇم جازۋشى نۇرقاسىم اعا قازىبەك جۋرنال توپتاماسىنداعى التىن وردا حاندارىنا قاتىستى ماتەريالداردى ءبىر قوتارىپ شىعىپ، جاقسى جيناق قۇراستىرىپ ەدى. ودان وزگە ونى ىزدەپ جۇرگەن قالامگەر، وقىمىستىلارىمىزدى كورە قويعانىمىز جوق...

(جالعاسى بار)

ABAI.KZ