مەملەكەتتتىك شەكارانى شەگەندەۋدە تاريحي كارتوگرافيا عىلىمىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە. عىلىمدا قۇندى دەرەككوز سانالاتىن تاريحي كارتالاردا ءتۇرلى وقيعالار، ەلدى مەكەندەر، جەر كولەمى سىندى ماڭىزدى مالىمەتتەر قامتىلعان. كارتوگرافيا عىلىمىن جەتىك بىلەتىن سيرەك ماماننىڭ ءبىرى – تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى نۇرلان كەنجەاحمەت. گەرمانيانىڭ «بونن» ۋنيۆەرسيتەتىندە، جاپونيادا زەرتتەۋلەرمەن اينالىسقان نۇرلان كەنجەاحمەت قازىرگى تاڭدا حارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فەيربانك قىتايتانۋ ورتالىعىندا قىزمەت اتقارادى. تاريحشىنىڭ جۋىردا شىققان، دۇنيە ءجۇزى ءۇشىن تىڭ جاڭالىق بولىپ ەسەپتەلەتىن ىرگەلى زەرتتەۋىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قازىرگى شەكاراسى قازاق حاندىعىن ابىلاي حان بيلەگەن تۇستا ناقتى بەكىتىلگەنى تاريحي دەرەكتەر نەگىزىندە دالەلدەنگەن. ەلىمىزگە جۇمىس ساپارىمەن كەلگەن نۇرلان كەنجەاحمەت مىرزامەن امەريكاعا اتتانار الدىندا ارنايى جولىعىپ، سۇحباتتاسقان ەدىك.

– نۇرلان كەنجەاحمەتۇلى، العاشقى تاريحي-گەوگرافيالىق دەرەكتەر قاشان پايدا بولدى جانە كونە كارتالاردىڭ تۇپنۇسقاسى ساقتالدى ما؟

– ەڭ كونە كارتا ارحەولوگيالىق قازبالار كەزىندە تابىلعان جانە سۋرەت تۇرىندە بولعان. ەجەلگى گرەك عالىمى پتولومەي ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 150-جىلى الەم كارتاسىن سىزعان، بىراق ونىڭ تۇپنۇسقاسى بىزگە جەتپەدى. پتولومەي كارتاسى كەيىن ەۋروپالىقتارعا نەگىزگى دەرەككوز بولدى. ءىح – ح عاسىرلاردا ارابتار پتو­لومەيدىڭ كارتاسىن جەتىلدىرىپ، ءوز كارتالارىن سىزدى. ماسەلەن، ولار جەردى دوڭگەلەكتەپ سىزىپ، 7 ىقىلىمعا بولگەن. گرەكتەر دە، ارابتار دا كارتوگرافياعا كوپ جاڭالىق ەنگىزدى. 1154 جىلى اراب گەوگرافى ءال-يدريسي «سۋرات ءال-ارد» اتتى دۇنيە ءجۇزىنىڭ العاشقى اتلاسىن سىزدى. بۇل مۇسىلمان وركەنيەتى گۇلدەنگەن داۋىردەگى ەڭ اتاقتى كارتا. ودان باسقا يبن-حاۋكال سىندى اراب عالىمدارىنىڭ كارتالارى بەلگىلى.

– ءال-ءيدريسيدىڭ كارتاسى قانداي مەملەكەتتەردى قامتىعان؟ ول كەزەڭ قازىرگى قازاق جەرىندەگى قاي داۋىرگە سايكەس كەلەدى جانە بىزگە بەلگىلى قانداي قالالار بار؟

– ءيدريسيدىڭ اتلاسى الەمدىك كارتوگرافيادا جوعارى باعالانادى. ول يسپانيادان تارتىپ قىتايعا دەيىنگى اۋماقتى تۇتاس قامتىعان. ونىڭ ىشىندە ورتا ازيا، دەشتى قىپشاق، كاسپي تەڭىزى بار. كارتادا ءحى – ءحىى عاسىرلاردا قازىرگى قازاقستاندى مەكەندەگەن قىپشاق، قارلۇق، وعىز، قيماق جانە باسقا حالىقتاردىڭ ورنالاسۋى تۋرالى قۇندى دەرەكتەر بار.

بۇل قاراحانيدتەر ءداۋىرى، وعىزدار مەن قيماق حاندىعىنىڭ تۇسى. ارال تەڭىزى ماڭىنداعى وعىزدىڭ جانكەنت، بارشىنكەنت، جەنت دەيتىن قالالارى، تاراز، يسپيدجاب كىرگەن. بۇل شاھارلار يبن-حاۋكالدىڭ كارتاسىندا دا (ح عاسىر) كەزدەسەدى. يدريسي سىزعان سىر بويىنداعى جانە باسقا قالالاردى ءبىزدىڭ ارحەولوگتەرىمىز تاۋىپ، زەرتتەدى. تارازدىڭ شىعىسىندا دا كوپ قالالار بولعان. ال مىنا قيماق قالالارى ءالى كۇنگە جۇمباق، ەرتىس وزەنى بويىنداعى قالالاردىڭ دا سىرى اشىلعان جوق.

– بۇل عالىمدار كارتا سىزۋ كەزىندە قانداي دەرەكتەرگە سۇيەنگەن؟

– ول داۋىردە ازياعا، افريكاعا، ءۇندى مۇحيتىنا ساپار شەككەن اراب جيھانكەزدەرى كوپ بولعان. سول ساياحات­شىلاردىڭ مالىمەتى مەن ەلشىلەردىڭ دەرەكتەرى نەگىزىندە سىزعان. مىسالى، اراب جيھانكەزدەرىنىڭ دەشتى قىپ­شاققا كەلگەنى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر بار.

– كونە كارتالاردا قازىرگى قازاق جەرىندەگى توپونيمدەر ءدال بەرىلگەن بە الدە ءوز تىلدەرىنە ىڭعايلاپ بۇرمالاعان با؟

– جوق، بۇرمالاماعان. مىسالى، قارلۇق – قارلۇق دەسە، قيماق­تار جەرى ءال-كيمەكيا دەلىنگەن. ارينە، قاتەلىكتەر دە بار، ماسەلەن، قيماق­تاردىڭ ءبىر قالاسىن شىعىسقا اپارىپ قويعان. يدريسي كارتاسىندا بىزگە بەيمالىم كوپتەگەن قالا بار. ءبىر قىزىعى، XIV – XV عاسىرلاردا ەۋروپا­لىقتار دۇنيە ءجۇزى كارتاسىن سىزعاندا (كولۋمبتان بۇرىن) ورتا ازياداعى، قارا تەڭىزدىڭ جاعاسىنداعى قالالاردى ءال-يدريسيدەن كوشىرگەن. ەۋروپالىق كارتالاردا «كايماكيتي» دەگەن بار، ال يدريسي كارتاسىندا كايماكيتي – قيماقيا. قارلۇقتى بۇلار قاشقاريا دەگەن. جالپى يدريسي كارتاسىن بىلمەي تۇرىپ، XV عاسىرداعى ەۋروپا كارتاسىن ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس.

– ءسىز جۋىردا ەۋرازيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا وقىعان دارىسىڭىزدە ءبىر كەزدە پاتشالىق رەسەيدىڭ بەكىنىسى بولعان سەمەيدىڭ، وسكەمەننىڭ ورنىندا قازاق قالالارى بولعان دەدىڭىز. ولار ءدال وسى اۋماقتا ورنالاسقان با؟

– پاتشالىق رەسەي قازاق جەرىن وتارلاۋ بارىسىندا شىعىستا ەرتىس، باتىستا جايىق، سولتۇستىكتە توبىل-ەسىل لينياسى دەگەن بەكىنىستەر سالدى. يامىشەۆو جانىندا دا بىرنەشە بەكىنىس بولعان. ساياسي-الەۋمەتتىك گەوگرافيادا كوپكە دەيىن ولاردىڭ ورىسشا اتى عانا ءمالىم، قازاقشا اتى بەلگىسىز بولىپ كەلدى. الايدا وسى ايماقتى ارالاعان باردانەتس دەيتىن عالىم 1770 جىلى وسكەمەن – دومقالا، جەلەزينسك – تەمىرقالا، يامىشەۆو – تۇزكول دەپ جازىپ كەتكەن. بۇل دەرەك ورىس بەكىنىستەرىنىڭ قازاقشا اتى بار ەكەنىن دالەلدەيدى. ويتكەنى پاتشالىق رەسەي ايدالاعا قالا سالماعان، ول جەر بۇرىننان قازاقتاردىڭ وتكەلدەرى، ساۋدا جاسايتىن ورىندارى. ورىستار سالعان ۋست-كامەنوگورسك بەكىنىسىنىڭ كارتادا كەڭگىر-تۇرا جانە دومقالا دەگەن ەكى ءتۇرلى اتاۋى بار. بۇل تاريحي دالەلدى دەرەك.

– ءسىزدىڭ ءحىىى – XVءىى عاسىرلارداعى ەۋرازيا كارتاسى مەن گەوگرافيالىق دەرەكتەردى قامتىعان ءبىرىنشى مونو­گرافياڭىزدا قاراحان – قىپشاق ءداۋىرى زەرتتەلسە، ەكىنشى كىتابىڭىزعا قازاق حان­­دىعى داۋىرىنە قاتىستى زەرتتەۋلەر كىرىپتى. ابىلاي حان تۇسىندا قازاق حاندى­­عىنىڭ شەكاراسىن بەكىتۋ ءىسى قالاي جۇرگىزىلدى؟

– مانچجۋر يمپەرياسى جوڭعار­لاردىڭ شىعىس بولىگىن، ابىلاي حان باستاعان قازاق باتىرلارى جوڭ­عارلاردىڭ باتىس بولىگىن جويدى. سودان ەكى مەملەكەتتىڭ جەرى زايساندا، ەرتىس بويىندا ءبىر-بىرىمەن ءتۇيىستى. وسىدان باستاپ ابىلاي حان قازاق حاندىعىنىڭ شەكاراسىن بەكەمدەۋگە كىرىستى.

1864 جىلى پاتشالىق رەسەي مەن تسين يمپەرياسى اراسىندا اتاقتى شاۋەشەك كەلىسىمى قابىلدانعانى بەلگىلى. ول قىتاي مەن رەسەيدىڭ سولتۇستىك-باتىس شەكاراسىن بەكىتكەن بولاتىن. ەرتىس وزەنىنەن پاميرگە دەيىن تارتىلعان بۇل شەكارا سىزىعى قازاق جەرىمەن دە ءوتتى. كەلىسىم بويىنشا جەر قاي مەملەكەتكە بولىنسە، وندا وتىرعان ەل دە سول مەملەكەتتىڭ باسقارۋىنا بەرىلدى.

ابىلاي حان تۇسىندا قازاق حان­دىعىنىڭ شەكاراسى شىعىستا ءدال وسى ەرتىس ماڭىنان باستالىپ، وڭتۇستىك-شىعىستا قازىرگى الماتى وبلىسىنداعى قارقاراعا دەيىن جەتكەن. بۇل قازاق حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىك شەكاراسى.1864 جىلعى رەسەي مەن تسين يمپەرياسى اراسىنداعى شاۋەشەك كەلىسىمى ابىلاي حان مەن مانچجۋر بيلىگى اراسىندا بەلگىلەنگەن شەكارامەن بىردەي. سوندىقتان قازاقستاننىڭ شىعىس شەكاراسى ابىلاي تۇسىندا ناقتىلانعانى – دالەلدى دەرەك. بۇل اۋماق تسين يمپەراتورى تسيانلۋن سىزعىزعان كارتادا انىق بەرىلگەن. يمپەراتوردىڭ تاپسىرماسىمەن فرانتسۋز عالىمدارى تۇسىرگەن بۇل كارتادا ەرتىس بويىنداعى، شاۋەشەك، ىلە جەرىندەگى ەلدى مەكەندەر بۇرىنعى اتاۋىمەن، كەڭگىر-تۇرا، سەمەيقالا، تۇزكول دەپ تۇركىشە-قازاقشا جازىلعان. سەمەي – ورىستىڭ ءسوزى ەمەس، سۇمە – ويراتشا حرام دەگەن ءسوز، ورىستار سوعان «پالاتا» دەگەندى قوسقان. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، سەمەيدىڭ جانىندا دولانقاراعاي دەگەن جەر بار، «جەتى قاراعاي» دەگەندى سودان العان بولۋى مۇمكىن. ال سەمەي تاۋى قازاقتا بۇرىننان بار.

– شىعىس تۇركىستان ابىلاي حان تۇسىندا قالاي بەلگىلەنگەن؟

– شىعىس تۇركىستان – 1757 جىلى تسين يمپەرياسى جوڭعارلاردى جويىپ، وزىنە قاراتىپ العان جەر. بۇل جەردە اتاپ ايتاتىن ءبىر ماسەلە بار. 1766 جىلعى كارتادا ابىلاي حان مەن تسين يمپەرياسىنىڭ شەكاراسى انىق سىزىلعان. ايتسە دە قازاقتار التاي مەن شاۋەشەكتە تۇراقتاپ قالا بەرگەن. بىراق تسين يمپەرياسى ولارعا شارت قويىپ، سالىق تولەتكەن. سالىق تولەۋ سول ەلگە باعىنىشتى دەگەندى بىلدىرەدى. ال زاڭدى شەكاراداعى قازاق حاندىعىنىڭ جەرىنە تسين يمپەرياسىنىڭ بۇل شارتى جۇرمەگەن. بالقاشتىڭ شىعىسى مەن وڭتۇستىگى تۇگەلدەي قازاق حاندىعىنا قاراعان.

– شەكارانى شەگەندەۋدە باتىرلا­رىمىزدىڭ ءرولى قانداي؟

– قازاق حاندىعىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس شەكاراسىن رايىمبەك باتىر، ەرتىس بويىن قابانباي باتىر قورعاپ قالدى. جالپى قازاقستان تاريحى تۋرالى كىتاپتاردا حاندىق داۋىردەگى سوعىستار كىشىگىرىم شايقاس سەكىلدى سيپاتتالىپ كەلەدى مۇنى كوپشىلىك ۇساق-تۇيەك دەپ ويلايدى. شىن مانىندە بۇل ەل مەن جەر ءۇشىن، شەكارا ءۇشىن بولعان قيان-كەسكى الاپات سوعىستار. قازاق جىراۋلارىنىڭ داستاندارىندا سيپاتتالعان شايقاستىڭ ءبارى مەملەكەتتىك، حالىقارالىق دارەجەدە بولعان. ابىلاي حاننىڭ تۇسىندا شەكارانىڭ ناقتىلانۋى رايىمبەك، قابانباي، بوگەنباي سىندى باتىرلاردىڭ جەڭىسىنىڭ ناتيجەسى.

– ولاردى تەك باتىر دەۋ ەرلىگى مەن ەڭبەگىن كەمسىتۋ مە؟

– باتىرلارىمىز ەكىنشى دۇنيە­جۇزىلىك سوعىس كەزىندەگى اتاقتى قولباسشى، گەنەرالداردان ارتىق بولماسا كەم ەمەس. اتتەگەن-ايى، بۇل باتىرلارىمىزدى رۋلىق-تايپالىق دەڭگەيگە ءتۇسىرىپ، ەسىمىنىڭ الدىنا رۋىن قوساقتاپ، ءبىر رۋدىڭ باتىرى قىلدى. ولار رۋدى ەمەس، مەملەكەتتى قورعادى.

– قازىرگى زاماندا شەكارادا اسكەري زاستاۆا تۇرادى. ول زاماندا قانداي بەلگى بولعان؟

– قىتاي وسكەمەننىڭ تۇسىنا وزىنە باعىنىشتى تورعاۋىتتى، شاۋەشەك جاعىنا سولاڭ دەگەن حالىقتى ورنالاستىرعان. ىلە جاققا سەگىز تۇمەن سىبەنى قويعان. قازاقتار شەكارادان وتپەسىن دەگەن توسقاۋىل عوي. سايرام كولىنىڭ جان-جاعىندا مانچجۋرلاردىڭ 40-تان استام قوسىنى بولعان.

– قازاقتار شە؟

– قازاقتار ەڭ ماڭىزدى جەرلەرگە باس قاراۋىل، ورتا قاراۋىل، اياق قاراۋىل قويىپ وتىرعان.

– وسىنداي شەكارا بەلگىلەرى ساقتالعان با؟

– تەك باس قاراۋىل، ورتا قاراۋىل سەكىلدى جەر اتى ساقتالعان. ونداي اتاۋلار وتە كوپ.

– قىتاي جاعى تورعاۋىت، سىبە-سولاڭ حالىقتارىن ورنالاستىردى دەدىڭىز. دەمەك، سول زاماندا-اق شەكارانى جالاڭاش قالدىرماپتى. سوڭعى جىلدارى قازاقستاننىڭ كەيبىر شەكارالىق اۋداندارىندا تۇرعىندار سيرەدى. بۇل جونىندە نە ايتار ەدىڭىز؟

– قىتايلار ول زاماندا قازاقتان ساقتانىپ ەل تولتىرسا، قازىر شەكارا ماڭىندا ميلليونداعان ادام تۇراتىن 20-30 قالا سالىپ تاستادى. قازاقستان دا شەكارا ايماعىن ەلگە تولتىرىپ، دامىتۋى كەرەك. بۇل ستراتەگيالىق ماسەلە.

– كونە كارتالارداعى جەر-سۋ اتاۋلارىن ساقتاۋ ماڭىزدى ەكەنى بەلگىلى. تاريحي اتاۋلاردى وزگەرتۋ تاريحقا قيانات قوي. ءسىز ءبىر سوزىڭىزدە قاپشاعاي جونىندە ايتتىڭىز، بۇل قاي تىلدەگى اتاۋ؟

– تۇركى-موڭعول تىلىندەگى ءسوز. قىزداردى قىپشا بەل دەيدى عوي، قاپشاعاي – وزەننىڭ تار قىلتاسى، ەكى جاعى جارتاس. قالانىڭ اتى وزگەردى، ەڭ بولماسا جەر اتى قالۋى كەرەك. اسىرەسە شەكارا ماڭىنداعى اتاۋلاردى ساقتاپ قالماسا بولمايدى. ماسەلەن، قىتايمەن شەكاراداعى دوستىق ستانتسياسىنىڭ بۇرىنعى اتى – قاپتاعاي، سونى قايتا قالپىنا كەلتىرگەن دۇرىس. بۇل دا كونە تۇركى-موڭعول تىلىندەگى ءسوز. ول كەزدە مۇندا شەكارا سىزىعى وتكەن.

– زەرتتەۋ جۇمىسىنا كارتالاردىڭ قانداي نۇسقاسى پايدالانىلدى؟ قانداي ارحيۆ، كىتاپحانالاردا جۇمىس ىستەدىڭىز؟

– يدريسي كارتاسىنىڭ كوشىرمەسى كايردەگى، ستامبۋلداعى ارحيۆتە بار. مەن ارابشا تۇپنۇسقاسىنىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسىمەن جۇمىس ىستەدىم. تايۆاننىڭ ۇلتتىق مۋزەيىندە، فرانتسيانىڭ تاريحي مۋزەيىندە، ۇلىبريتانيادا بىرنەشە ايلاپ زەرتتەۋ جۇرگىزدىم. اقش-تاعى حارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىندە 74 كىتاپحانا بار. ۆاشينگتوندا كونگرەسس كىتاپحاناسىندا بولدىم. بۇل كىتاپحانا، مۋزەيدىڭ بارىنە الدىن الا دايىندىقپەن بارۋ قاجەت.

– كونە كارتالاردى ءتۇسىنىپ، زەرتتەۋ ءۇشىن عالىمدىقپەن قاتار، كوپ ءتىل ءبىلۋ مىندەت. بۇل نەگىزىنەن قانداي تىلدەر؟

– توپونيمدەردى ءتۇسىنۋ ءۇشىن كونە قىتاي، مانچجۋر، شاعاتاي، اراب ءتىلىن ءبىلۋ كەرەك. مەن ءوزىم كونە قىتاي، شاعاتاي، كونە تۇركى، كونە ۇيعىر ءتىلى مەن جازۋىن، بارلىعى 8 ءتىل بىلەمىن.

– ەۋروپا جانە ورىس كارتالارىنان قايسىسىن زەرتتەدىڭىز؟

– قازىر زەرتتەپ جاتقانىم نەگىزىنەن ەۋروپالىق كارتالار. ابىلاي حان تۇسىنداعى فرەدەريك ۆيتسەن، يوگانن حومان (1725 ج.) سىندى ەۋروپالىقتار، ورىستىڭ العاشقى كارتاسىن سىزعان ف.گودۋنوۆ، س.رەميزوۆتىڭ ءسىبىر كارتاسى، ت.ب. باتىس ەۋروپا عالىمدارى ورتا ازياعا قاتىستى دەرەكتەردى باستاپقىدا ورىس كارتوگرافتارىنان السا، كەيىن وزدەرى جەتىلدىرگەن. قىتايعا ساپار شەككەن ەۋروپا جيھانكەزدەرى جولداعى جەر اتتارىن كارتاعا تۇسىرگەن. حوماننىڭ «سيبەريا كارتاسىنان» كوشىرگەندەر دە بار. ورىس كارتوگرافياسى نەگىزىنەن ءXVىى عاسىردان باستالادى. ولار الدىمەن ءسىبىر جەرىن كارتاعا ءتۇسىردى. قازاق جەرىن وتارلاۋ باستالعاندا كارتوگرافيالىق جۇمىستار قاتار جۇرگىزىلدى.

– دۇنيە ءجۇزى كارتوگرافياسىندا قازىرگى قازاقستان تەرريتورياسى قالاي كورىنىس تاپقان؟

– كونە كارتالاردا المالىق قالاسى، نايمان حاندىعى، توعىز-وعىزدار، تاعى باسقا اتاۋلار بار. «تارتاريا» دەگەن جالپى اتاۋ ءجيى كەزدەسەدى. تسيانلۋن سىزعىزعان كارتادا قازاق حاندىعى انىق كورسەتىلگەن. ابىلاي قازاقتارى، قايىپ حانعا قاراعان جەردەگى كىشى ءجۇز، ۇرگەنىش قازاقتارى ء(بىر مەزەت ۇرگەنىش قازاققا قاراعان) كەلتىرىلگەن. كاسپيدىڭ قازاقشا اتاۋى – تەڭىز، بالقاش كولىن دە تەڭىز دەپ اتاعان. ورتالىق قازاقستانداعى قورعالجىن، نۇرا، اقساقال-باربى دەگەن وزەن-كولدەر بار. ودان باسقا شۋ، ىلە، تالاس وزەنى كارتاعا تۇسكەن. كونە تۇركى تىلىندە اتالعان ىلە وزەنى ءبىزدىڭ داۋىرگە دەيىنگى ءىى عاسىرداعى قىتاي دەرەكتەرىندە بار.

– تاۋ اتتارى قازىرگىشە اتالعان با؟

– تيان-ءشاندى ءتاڭىرتاۋ دەگەن. ەرەنقابىرعا، قاراتاۋ، باتىس جاقتاعى ورال تاۋى قازاقشا جازىلعان. بۇنىڭ بارلىعى ارحيۆ دەرەكتەرىندە تۇر.

– قازاق ەلىنىڭ تاريحى تۋرالى تەرىس پىكىرلەرگە تويتارىس بەرۋدە كونە كارتالاردىڭ ماڭىزى زور. ءسىزدىڭ قازاق حاندىعىنىڭ تاريحي گەوگرافياسى تۋرالى جاڭا ەڭبەگىڭىز دە گەرمانيادا شىققالى جاتىر ەكەن. جالپى ەۋروپا ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە عىلىمي ەڭبەك شىعارۋ ءۇشىن قانداي تالاپ قويىلادى؟

– ساياساتكەرلەردىڭ تاريحتى بىلمەۋى – ناداندىق. ەكىنشى مونوگرافيانى دا فرانكفۋرتتا ورتا ازيا باسپاسى شىعارىپ جاتىر. جالپى نەمىستەر تەرەڭ سۇزگىدەن وتكىزبەي كىتاپ شىعارمايدى. ەڭ باستى تالاپ – كاسىبي مامان بولۋىڭ كەرەك. جازعان ەڭبەگىڭ تىڭ دەرەك، بۇرىن ەشكىم اشپاعان جاڭالىق بولسىن. نەمىس تاريحشىلارى ارىپتەسىنىڭ كىتابىنا رەتسەنزيا بەرۋ ءۇشىن ونى ابدەن وقىپ، جان-جاقتى تەكسەرىپ الادى.

كونە كارتاداعى قازىرگى وسكەمەن

– مونوگرافياڭىز اعىلشىن تىلىندە شىقتى، قازاق تىلىنە اۋدارىلا ما؟

– ونى قازاقستان ءوزى بىلەدى، اۋدارعىسى كەلسە رۇقسات. ايتسە دە سىزدەردە ىستەن گورى ءسوز كوپ قوي.

– نۇرلان كەنجەاحمەتۇلى، ءسىز ەۋروپانىڭ، امەريكانىڭ ەڭ ۇزدىك ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە جۇمىس ىستەيسىز. قازاقستان تاريحىنىڭ 7 تومدىعى ىسپەتتى ماڭىزدى ەڭبەكتى ساپالى شىعارۋ ءۇشىن، شەتەلدىك عالىمداردان نەنى ۇيرەنۋىمىز كەرەك؟

– جەتى تومدىققا ەڭ الدىمەن تاريحشى مامانداردى تارتۋ كەرەك. بىراق قازاقستاننىڭ تاريح عىلىمى قاراما-قارسى ەكى لاگەرگە ءبولىنىپ العان، ءبىر-ءبىرىنىڭ پىكىرىن، ەڭبەگىن ەسكەرمەيدى. ودان تەك عىلىم جاپا شەگەدى. قازاقستاندا عىلىمدى جەتىلدىرۋ ءۇشىن ۇلكەن عالىمدار كىشى عالىمدارعا جول كورسەتۋى، كىشىلەر ۇلكەننەن ونەگە الۋى كەرەك. جىك-جىككە بولىنبەي، جەتى تومدىقتى دۇرىس جازىپ شىعۋدى ماقسات تۇتۋى قاجەت.

گەرمانيادا عالىمدارعا بارلىق جاعداي جاسالعان. ەمىن-ەركىن جۇمىس ىستەيسىز. قازاقتار از اقشا بەرىپ، ۇزىن-سونار ەسەپ سۇرايدى، ءتىپتى عىلىمعا ەش قاتىسى جوق تالاپ قويادى. سوندا عالىم قاي ۋاقىتتا زەرتتەۋمەن اينالىسادى، تۇسىنىكسىز.

– شەتەلدە عالىمدار جۇمىسىنىڭ ەسەبىن بەرمەي مە؟

– گەرمانيادا، امەريكادا ادام ادامعا سەنەدى. قاعازباستىلىق جوق. ەگەر سەنىمنەن شىقپاساڭ، كەلەسى جولى ساعان جۇمىس تاپسىرمايدى. مۇندا رەپۋتاتسيا ينستيتۋتى قالىپتاسقان.

– ءيا، ۇيرەنەتىن دۇنيەمىز كوپ ەكەن. نۇرلان مىرزا، ءسىز ءبىر ايدان استام ۋاقىت شىعىس قازاقستان ءوڭىرىن ارالاپ كەلدىڭىز، وسى ساپار جونىندە ايتساڭىز.

– بۇل جولى مەن ۇلان، اياگوز اۋداندارىندا، وسكەمەندە بولدىم. مونوگرافياما قاتىستى جەر-سۋ اتتارىن كورىپ قايتتىم. مىسالى، شىعىس قازاقستاندا تسيانلۋن كارتاسىندا كەزدەسەتىن جەرلەر بار. ۇلان، شار وزەنى، اياگوزدىڭ جانىنداعى اقتوعاي، بىراق تسيانلۋن كارتاسىندا ولار قالماقشا اتالعان. بۇل بۇرىندا جەر اتاۋى ەكى تىلدە قاتار ءومىر سۇرگەنىن بىلدىرەدى. مىسالى، اقتوعايدى جوڭعارلار شاعانتوعاي دەگەن، ايتانسۋ – تاڭسىق. جالپى قازاقستان عىلىمىندا كارتوگرافيا كەنجەلەپ قالعان، بولات كومەكوۆ اعامىزدان باسقا ەشكىمدى بىلمەيمىن. سوندىقتان زەرتتەيتىن دۇنيە كوپ.

– كەزىندە قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنا قاراستى ورتالىق عىلىمي كىتاپحانادا (قازىر «عىلىم ورداسى» مقك-نە قاراستى بولىمشە) اكادەميك قانىش ساتباەۆ قۇرعان «كونە قولجازبالار مەن سيرەك كىتاپتار قورى» بار، ءسىز بۇل قورمەن تانىسسىز با؟

– ءيا، مەن ارنايى بارىپ كوردىم. ول قوردا شاعاتاي، مانچجۋر، قىتاي، ءتىپتى موڭعول تىلىندەگى كونە ەڭبەكتەر بار ەكەن. ايتكەنمەن، بارلىعى ءشىرىپ، جويىلۋعا جاقىن. وقيتىن، زەرتتەيتىن مامان از.

– بۇل قوردى ساقتاۋ، قۇتقارۋ ءۇشىن تسيفرلاندىرۋدى جەدەلدەتۋ كەرەك. تاعى نە ىستەۋگە بولادى؟

– مەن حارۆارد ۋنيۆەرسيتەتى مەن وسى عىلىمي كىتاپحانا اراسىندا دانەكەر بولعىم كەلەدى. كىتاپحانالاردىڭ قور الماسۋى جونىندە قازاقستان مەن اقش-تاعى جاۋاپتى ادامدارعا ۇسىنىس جاسادىم. ەگەر ول جۇزەگە اسسا، قازاقستاندىق عالىمدار حارۆارد كىتاپحانالارىنىڭ ەلەكتروندى بازاسىنا كىرۋگە مۇمكىندىك الادى جانە ولار ءبىزدىڭ قورمەن تانىسادى.

– ءبىزدىڭ كونە قولجازبالار مەن سيرەك كىتاپتار قورىنداعى دۇنيەلەر قانشا­لىقتى قۇندى، تۇپنۇسقالار بار ما؟

– بۇل قورداعى كەيبىر قۇجاتتار باسقا ەشبىر مەملەكەتتە جوق. وتە قۇندى تۇپنۇسقالار بار. بۇلار جويىلىپ كەتپەۋ ءۇشىن وكىمەت نازارىنا الىپ، ءتيىستى قاراجات ءبولۋى كەرەك. جالپى ءار سالانى ءوز مامانى باسقارعانى ءجون.

– قازىرگى گەوساياسي جاعدايلاردى كورىپ-ءبىلىپ وتىرسىز. تاريحشى رەتىندە پىكىرىڭىزدى بىلسەك.

– وزگە ەلدەرگە ەكونوميكالىق كىرىپتارلىقتان قۇتىلۋعا ارەكەتتەنۋ كەرەك. قازىرگى دۇنيە جۇزىلىك ساياسي-گەوگرافيالىق كارتاداعى كورشى مەملەكەتتەردىڭ وسى قالپىندا ساقتالۋى بىزگە ءتيىمدى.

– ال قازاق ءتىلى شە؟

– انا ءتىلىن، مەملەكەتتىك ءتىلدى ساقتاۋ، دامىتۋ قازاقتىڭ وزىنە بايلانىستى.

– شەكارا تۋرالى اڭگىمەنى تۇيىندەسەك.

– قازاقستاننىڭ قازىرگى شەكاراسى التىن وردا كەزەڭىندە قالىپتاسىپ، ابىلاي حان تۇسىندا ناقتى بەكىتىلگەن جانە تسين يمپەرياسى تاراپىنان مويىندالعان. قازاققا بۇل جەردى ەشكىم الىپ بەرگەن دە، سىيلاعان دا جوق. اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن، اق نايزانىڭ ۇشىمەن قازاقتار ءوزى قورعاپ، بەكىتكەن. بۇعان ەشكىمنىڭ داۋى بولماۋى ءتيىس.

– نۇرلان كەنجەاحمەتۇلى، ەۋرو­پاداعى، امەريكاداعى عىلىمي ورتانىڭ قازاق عالىمىنا كوزقاراسى قانداي، ولار تاريحىمىزدان حاباردار ما؟

– ارينە. ابىلايحان ءداۋرىن زەرتەپ جۇرگەن شەتەلدىك تاريحشىلار بار.قازاقپىن دەسەڭ، «ابىلايدىڭ ەلىنەن كەلگەن عالىم» دەپ جالت قارايدى. ارحيۆتەگى دەرەكتەردى كورىپ وتىر عوي. قازاقتار ابىلاي حاننىڭ ەڭبەگىن لايىقتى تۇسىنگەن دە، باعالاعان دا جوق. ونىڭ تۇسىندا قازىرگى شەكارامىز بەكىتىلگەنىن كوپشىلىك ءالى بىلمەيدى. وسى ولقىلىقتى تۇزەتۋ كەرەك.

سۇحباتتاسقان

دينا يمامباي

Abai.kz