لاتىن ءالىپبيى: اباي رۋحىنا حات
(م.شاحانوۆ باستاعانداردىڭ «لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە قارسىمىز» اتتى حاتىن وقىعاننان كەيىن)
بيسميللا راحمان راحيم!
اباي اتا، جەر بەتىندە ىزگىلىكپەن ءومىر ءسۇرىپ، ىزگىلىكپەن قايتقان پەندەلەر شاھيت سانالاتىن بولسا، ءسىزدىڭ رۋحىڭىزدىڭ دا ادامدار اراسىندا جۇرگەنىندە كۇمان جوق. سوندىقتان رۋحىڭىز سەزسە ەكەن دەپ وسى ۇشبۋ حاتتى جازۋعا ءماجبۇر بولدىم. تىم قۇرىعاندا پەرىشتەلەردىڭ قۇلاعىنا ىلىكسە ەكەن.
اتا، حات دەمەكشى، ءبىز - تىرىلەر بۇل كۇندە حات جازۋدى داعدىعا اينالدىردىق. ەكىنىڭ ءبىرى ەل پرەزيدەنتىنە قۇلاش-قۇلاش حات جازامىز. قول قويۋعا دا شەبەرلەسىپ الدىق. ماتىنمەن تانىسپاي-اق، «سوتكا» دەيتىن «تاجالمەن» تاقىلداسامىز، باقىلداسامىز، كەرەك بولسا باقۇلداسامىز دا. ول حاتتىڭ قانشاسى ءتيدى، قانشاسى دالادا قالدى، ونى دا بىلەتىن ادام از. سونداي حاتتىڭ ءبىرى جاقىندا تاعى دا جارق ەتتى. بىزدەگى داۋ - كيريلل جازۋىنان لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ تالاس-تارتىسى. «كوشپەيمىز!» دەپ كەرى تارتقاننىڭ باسىندا مۇحتار شاحانوۆ دەگەن اقىن ۇلىڭىز ءجۇر. «لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە قارسىمىز» دەيدى باياعى. ءوزى ورىسشىل قوعامنىڭ شەكپەنىنەن شىققانىمەن ۇلت ءۇشىن كورىم-اق شىر-پىر بولىپ ءجۇر ەدى، بۇل جولى ول اداستى ما، ءبىز اداستىق پا، بىلمەيمىز، ايتەۋىر، اتتىڭ باسىن ارتقا بۇرعانى شىن. ءوزىنىڭ شۋى ازداي ەندى ەلدەگى ەستى-ەسسىز ءبىراز قالامگەردى سوڭىنا ەرتىپ الىپتى.
(م.شاحانوۆ باستاعانداردىڭ «لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە قارسىمىز» اتتى حاتىن وقىعاننان كەيىن)
بيسميللا راحمان راحيم!
اباي اتا، جەر بەتىندە ىزگىلىكپەن ءومىر ءسۇرىپ، ىزگىلىكپەن قايتقان پەندەلەر شاھيت سانالاتىن بولسا، ءسىزدىڭ رۋحىڭىزدىڭ دا ادامدار اراسىندا جۇرگەنىندە كۇمان جوق. سوندىقتان رۋحىڭىز سەزسە ەكەن دەپ وسى ۇشبۋ حاتتى جازۋعا ءماجبۇر بولدىم. تىم قۇرىعاندا پەرىشتەلەردىڭ قۇلاعىنا ىلىكسە ەكەن.
اتا، حات دەمەكشى، ءبىز - تىرىلەر بۇل كۇندە حات جازۋدى داعدىعا اينالدىردىق. ەكىنىڭ ءبىرى ەل پرەزيدەنتىنە قۇلاش-قۇلاش حات جازامىز. قول قويۋعا دا شەبەرلەسىپ الدىق. ماتىنمەن تانىسپاي-اق، «سوتكا» دەيتىن «تاجالمەن» تاقىلداسامىز، باقىلداسامىز، كەرەك بولسا باقۇلداسامىز دا. ول حاتتىڭ قانشاسى ءتيدى، قانشاسى دالادا قالدى، ونى دا بىلەتىن ادام از. سونداي حاتتىڭ ءبىرى جاقىندا تاعى دا جارق ەتتى. بىزدەگى داۋ - كيريلل جازۋىنان لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ تالاس-تارتىسى. «كوشپەيمىز!» دەپ كەرى تارتقاننىڭ باسىندا مۇحتار شاحانوۆ دەگەن اقىن ۇلىڭىز ءجۇر. «لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە قارسىمىز» دەيدى باياعى. ءوزى ورىسشىل قوعامنىڭ شەكپەنىنەن شىققانىمەن ۇلت ءۇشىن كورىم-اق شىر-پىر بولىپ ءجۇر ەدى، بۇل جولى ول اداستى ما، ءبىز اداستىق پا، بىلمەيمىز، ايتەۋىر، اتتىڭ باسىن ارتقا بۇرعانى شىن. ءوزىنىڭ شۋى ازداي ەندى ەلدەگى ەستى-ەسسىز ءبىراز قالامگەردى سوڭىنا ەرتىپ الىپتى.
توبىر دەيىن دەسەڭ - ازدى-كوپتى ەڭبەگى بار، ءومىرى ىزىڭە ءورت قويۋدان شارشامايتىن، حالىق دەيىن دەسەڭ، اللا مەن ادام الدىنداعى پارىزىن دۇرىس تانىمايتىن وسى ءدۇبارا توپتىڭ نە ايتىپ، نە قويعانىن وزدەرى بىلە مە، جوق پا، ول جاعى ازىرشە انىق ەمەس. ولاردىكى ءجون دەپ كوپ دۇرمەككە ىلەسە جونەلەيىن دەسەڭ، ءسىزدىڭ:
كوپتىڭ ءبارى وسىنداي، مىسال ەتسەڭ،
كوپ ايتتى دەپ الدانىپ، ۋاعدا كۇتسەڭ.
عاپىل بوپ، كوپ نارسەدەن بوس قالاسىڭ،
اڭداماي كەپ سوزىمەن ءجۇرىپ كەتسەڭ. - دەگەن ولەڭ جولدارىڭىز ويعا ورالادى. ءتىپتى ويدان وي قۋىپ، ەسكى كۇننىڭ ءىزىن شيىرلاساق:
...
قۋاتى كۇشتى نۇرلى ءسوز،
قۋاتىن بىلگەن ابايلار.
جالىن مەن وتتان جارالعان
ءسوزدى ۇعاتىن قايسىڭ بار؟
پارتيا جيىپ، پارا العان،
بەيىلدى كەدەي بايسىڭدار.
قۋلىق پەنەن قۇبىلدان
جالىقساڭ، جاقسى جانسىڭدار.
تۇزەلمەسە شۇعىلدان،
ارسىلدار دا قالشىلدار.
نەسى ءومىر،
نەسى جۇرت؟
وڭشەڭ قىرت،
باس قاڭعىرت! - دەپ ءوزىڭىز ايتقان «وڭشەڭ قىرت» وسىلار ەمەس پە ەكەن دەگەنگە دە باراسىز.
يبراھيم اتا، كەيدە «جارتاستارعا» ايعايلاعانشا «لاتىنى قۇرىسىن!» دەپ قولدى بىراق سىلتەگىمىز دە كەلەدى. بىراق لاتىن دا، لاتىندى تەرىستەگەن اقىندا حالىقتىكى. ەكەۋىن دە ەرتەڭگى ەل ۇرپاعىنىڭ كەرەگى رەتىندە سىزشە جاقسى كورىپ، سىزشە «سىناساق» دەيمىز. اقىننىڭ كوڭىلى دەگەنمەن لاتىننىڭ (جازۋدىڭ) ءومىرى ودان دا ۇزاق سەكىلدى. اعا مەن اقىن بىزگە ءتان بولعانمەن ءتىل حالىقتىكى. حالىقتىڭ تاعدىرى - ەل مەن جەردىڭ ەرتەڭىنە سايادى. ال ەل ەرتەڭىنە بىلگەن نەمەسە بىلمەگەن كۇيدە كولەڭكە ءتۇسىرۋ اداسقاندىققا جاتادى. «بىرەۋدى قۇداي قاڭعىرتادى، بىرەۋ قۇدايعا كونبەي ءوزى قاڭعىرادى». اداسۋشىنىڭ ءوز باسىنىڭ قاڭعىرعانى تۇك ەمەس، حالىقتى قاڭعىرتسا ونىڭ ەكى دۇنيەدە دە ازابى اۋىر، بەتى قاراڭعى. ونى اللا دا ادام دا كەشپەيدى.
اتا، كەشىرىڭىزشى، اتالعان حاتتا كەلتىرىلگەن زاتتىق شىعىندارعا كوز جىبەرسەڭىز كۇلكىلى تۇستاردى دا كوپ ەكەن. ساتىپ الۋعا بولمايتىن، تەڭدەسسىز بايلىق - ۇلتتىڭ رۋحاني قاجەتتىلىگن ساۋدامەن تەرىستەمەكشى بولعان «تيىن جيعىشتاردىڭ» تىراشى نەنى ۇقتىرماقشى؟ «قارجى» دەپ وتىرعانى شەتكە قاشقان ءبىر «قاشقىننىڭ» قالتاسىنا دا جەتپەيدى. باسپا ءسوزدى باۋىرىنا تارتىپ «گازەتتەردىڭ كۇنى نە بولادى» دەگەنىنىڭ ءوزى دە ءتۇبى تەسىك شەلەكتىڭ كۇيى. گازەتتىڭ ءبارىن قازىردە ينتەرنەت ارقىلى سايتتان وقيمىز. كەرەك دەسەڭىز كوبىنىڭ لاتىنشا ءتىپتى توتەشە نۇسقاسى دا دايىن ءجۇر.
باياعىدا ءسىز ەسكى شاعاتاي، اراب، توتە جازۋدىڭ احمەتتەن بۇرىنعى ۇلگىسىمەن دەگەندەي جازۋ ۇلگىلەرىن پايدالانىپ ەدىڭىز. ءتىپتى پارىسشا، ورىسشا ادەبيەتتەردى دە وقىعانسىز. بۇگىنگى ۇرپاق تاني بەرمەيتىن ءسىزدىڭ سول جازبالارىڭىز، ءالىپبي اۋىسۋىمەن بىزگە جەتپەي قالدى ما؟! ءسىزدى جازعان مۇحتاردىڭ، ونىڭ ماڭىنداعى احمەت، ءىلياس، ساكەن، ءسابيت، بەيىمبەت، عابيت، عابيدەن، ت.ب. ءبارىنىڭ دە شىعارمالارى «ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن» توتە جازۋ ۇلگىسىندە جازىلماپ پا ەدى. ءتىپتى باعزى تاسقا باسىلعان ورحون، ەنيسەي، كۇلتەگىن، تونىكوك جازۋلارىن دا وقىپ جاتقان جوقپىز با! ءبىزدىڭ زاماندا كومپيۋتەر ءتىلىن بىلەتىن كەز كەلگەن جان ءبىر تۇيمەشىكتى باسىپ-اق ءالىپبيى اۋىسقان ءبىر ءتىل تۇگىلى، وزگە ۇلت تىلىندە وپ-وڭاي وقي الادى عوي.
اباي اتا، ءسىز حاتتاعى: «قازاقتاردىڭ 60 پايىزى قازاقشا بىلمەيدى» دەگەنگە قاتتى تاڭىرقار ەدىڭىز. «ءوز شاڭىراعىندا وتىرىپ، قازاقشا وقىپ-جازىپ جۇرگەن جاننىڭ انا ءتىلىن بىلمەۋى نە سۇمدىق!» دەپ اسا تاياعىڭىزدى ۇيىرەتىن دە شىعارسىز. ءتىپتى، سول تاياقتىڭ ۇشىن ەڭ اۋەلى وسى مۇحتارلاردىڭ كوكەسى اۋەزوۆكە كەزەر مە ەدىڭىز كىم ءبىلسىن: «مەنى ورىسشىل ەتىپ كورسەتىپ، بۇكىل قازاق بالاسىنىڭ بەتىن تەرىس جولعا بۇرعان سەن!» دەپ. اتا، راس، بىزدەگى قازاق ءتىلىن بىلەتىندەر شىنىمەن دە ازايىپ كەتىپ ەدى، ەندى-ەندى بەتىمىز بەرى قاراپ كەلەدى. ال بەتى بەرى قاراعان حالىقتى قايتادان كەۋدەدەن يتەرگەندەي «قازاق ءتىلىن بىلمەي وتىرعاندا» دەپ قورلاعان مىنالاردىڭ «يتتىگى» ءسىزدىڭ دە زىعىردانىڭىزدى قايناتپاي ما! ال وسى «60 پايىزدىڭ» ءوزى كادىكتى. قازىر وڭتۇستىك جانە باتىس - الماتى، تاراز، شىمكەنت، تۇركىستان، قىزىلوردا، ماڭعىستاۋ دەگەندەي نەگىزىنەن قازاق ءتىلدى. وعان وتانعا ورالعان ءبىر ميلليون قانداسىمىزدى قوسىڭىز. شەتتەگى 5 ميلليون قازاقتىڭ جارىمىنان استامى تازا قازاق قالپىندا. ولاي بولاتىن بولسا 60 پايىز قازاق بارلىق قازاق ءتىلدى مۇددەمىزگە دايىن وتىر. ال قىرىق پايىزدى قىجىرتقانشا ولاردى قاتارىمىزعا قوسىپ الساق بولماي ما؟!
اتا، ءسىز تاعى ءبىر سوزىڭىزدە: «ادام بالاسىن زامانا وسىرەدى، كىم دە كىم جامان بولسا، زامانداسىنىڭ ءبارى كىنالى» - دەپ ەدىڭىز، مەنىڭ ساقالدى-ساقالسىز زامانداستارىمنىڭ ءبىرى «لاتىنعا كوشەمىز»، ءبىرى «كوشپەيمىز» دەپ تايتالاسقان مىنا كۇندە «ارامىزداعى جاماندار» تەزىرەك جاقسىلار قاتارىنا قوسىلسا ەكەن دەگەندى دە تىلەيمىز. ويتكەنى زامانىمىز جامان بولسا، ول زامانداستارىمىزدىڭ كىناسى - ءبىزدىڭ كىنامىز. اۋەل دەسەڭىز، ءسىزدىڭ:
كوپتىڭ ءبارىن كوپ دەمە، كوپ تە بولەك،
كوپ يت جەڭىپ كوك ءيتتى، كۇندە جەمەك.
عادىلەت پەن مارحامات - كوپ ازىعى،
قايدا بارساڭ، بولىپ باك سوعان كومەك. - دەگەن ولەڭىڭىزدەگى «كوپ يت» كىم، «كوك يت» كىم؟ - دەگەن دە ءار ءتۇرلى ويعا جەتەلەيدى. دەگەنمەندە كوپ ازىعى - عادىلەت پەن مارحامات ءۇشىن كۇرەسۋ ناعىز ەرلەردىڭ ءىسى ەمەس پە. «لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە قارسىمىز» اتتى حاتقا قول قويعان «كوپتىڭ» ىشىندە دە ءوزىن «قوشقار» سانايتىندار جەتىپ ارتىلادى ەكەن. دەگەنمەندە اتا، بارىمىزدە پەندەمىز عوي، قايسىمىزدان ءبىر اعاتتىق كەتىپ جاتىر، ول جاعى اللاعا عانا ايان. پەندە رەتىندە ادامزاتتىڭ العا باسىۋى مەن ءوسىپ-وركەندەۋىنە قاجەتتى قانداي بوداۋ بەرسەكتە ودان باس تارتۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ قارايمىن. ءوز تاريحىن قانمەن جازىپ، ەركىندىككە قول جەتكىزگەن قازاق حالقى دا ەشكىمگە جالتاقتاۋعا مۇۇدەلى ەمەس. مىڭداعان، ميليونداعان قازاق ءوزىنىڭ ارىن ەمەس، جانىن بەرىپ ۇرپاعىنىڭ ماڭگى ازاتتىعى - كوك بايراقتىڭ جەلبىرەۋى ءۇشىن كۇرەسىپ كەلدى. ەندەشە، ءبىز نەدەن تايىنامىز. شەگىنەرگە جولىمىز جوق. شىعىنسىز، كۇرەسسىز قولعا كەلگەن جەڭىس - قۇلدىققا تەز بەيىمدەيدى. جاس ۇرپاق، جاڭا بۋىن بىزدەن لاتىندى كۇتىپ وتىر. ەندەشە، اتا، اللانىڭ كارى ءسىزدىڭ اسا تاياعىڭىزعا اينالىپ ارقامىزدا ويناماسا ەكەن. قۇدىرەتى كۇشتى حاق ءبىر ءوزى تۋرا جولعا باستاسا ەكەن!
حاتتاردان شارشاعان «بيلىك» پەن «حالىقتى» تاعى دا قۇلاعىن جاۋىر قىلىپ قاجىتپايىن دەپ، بۇل جولعى حاتتى وزگەشە - اباي اتا، ءسىزدىڭ رۋحىڭىزعا ارناپ ادەيى جازىپ وتىرمىن. جانە دە شاحانوۆ اعامداي جاقتاس جيىپ شارشامادىم. «تىرىسىندە كۇن بەرمەگەن قازاق ولگەسىندە مازالاي بەردى-اۋ» دەپ، ايىپقا بۇيىرا كورمەڭىزشى. ءسىز ءبىر-اق رەت تۋىلىپ، كوپ رەت مازالانۋ ءۇشىن جارالعان سياقتىسىز. مارقاسقاسى جوق مارعاۋ قازاق وزىڭىزدەي دانانىڭ ۇلىعىن اڭسايدى.
ءجادي شاكەنۇلى, جازۋشى
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ،
ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.
2013 جىل 14 اقپان. استانا
Abai.kz
