تۇرسىن جۇرتباي. اۋەزوۆتى «ايىپتاۋ» ىسىنە قول قويعان پروكۋرور - قازاق (جالعاسى)
4.

تۇرسىن جۇرتباي. اۋەزوۆتى «ايىپتاۋ» ىسىنە قول قويعان پروكۋرور - قازاق (جالعاسى)
4.

اراعا ءبىر اي وتكەن سوڭ، ياعني، 29 قازان كۇنى ەرەكشە مەملەكەتتiك ساياسي باسقارمانىڭ تەرگەۋشiسi, سول باياعى ەرەكشە وكiلەتتi وكiل ۆ.پوپوۆ مۇلدەم باسقا ماعىناداعى جاڭا ايىپتاۋ قورىتىندىسىن مۇحتار اۋەزوۆكە تانىستىردى. مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، حالەل جانە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەر باستاتقان، مۇحتار اۋەزوۆ، قوشكە كەمەڭگەروۆ قوستاتقان 20 ادامنىڭ اسكەري ونەردەن اۋلاق، ولارعا مۇنداي جالانى جابۋ مۇمكiن ەمەس ەكەنiنە كوزi جەتكەن «ەرەكشە وكiلدەر» تەرگەۋ ساياساتىن وزگەرتكەنى بايقالدى. ءسويتiپ، جازالاۋ يدەولوگياسىنىڭ تۇپكi پيعىلىن اشاتىن، تۇلعانى قۇرتۋعا ارنالعان ايىپ تاعىلىپتى. ۇلتشىل - قىلمىسكەر، حالىق جاۋى رەتىندە ىستەرى قايتا قارالىپ، باپتارى وزگەرتىلىپتى. ەندى بۇل ءىس - «الاشوردا» مەن ۇلتشىل-كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمنىڭ قۇرامىندا بولعان جانە سوعان قاتىسقان قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ iسi» دەپ اتالىپى. تiزiمنiڭ ون ەكiنشi كەزەگiندە تۇرعان مۇحتار اۋەزوۆكە:
«34 جاستا، قازاق، پارتيادا جوق، استىرتىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمنىڭ تاپسىرماسىمەن 1922 جىلعا دەيiن بك(ب)پ-نىڭ مۇشەسi بولعان، جوعارى بiلiمi بار، ۇستاز - جۋرناليست، ۇيلەنگەن، سەمياسىندا ءۇش ادام بار. ول:
1) كونتررەۆوليۋتسيالىق استىرتىن ۇيىمعا قاتىسىپ، ونىڭ مۇشەسi بولا ءجۇرiپ ۇيىمنىڭ تاپسىرماسىمەن بك(ب)پ-نىڭ مۇشەلiگiنە وتكەندiگi ءۇشiن; بوكەيحانوۆتىڭ، وماروۆتىڭ، ءاشiمنiڭ (؟), سادۋاقاسوۆ پەن دوسوۆتىڭ دايىنداعان باعدارلاماسىنىڭ (پلاتفورماسىنىڭ) نەگiزiندە 12 پارتسەزدiڭ ۇلت ماسەلەسi جونiندەگi قارارلارىن وتارشىلدىقپەن كۇرەسۋ دەگەن جەلەۋمەن ۇلتشىلدىق باعىتىن جۇرگiزگەنi جانە ونى زاڭداستىرۋ ءۇشiن ورىنبوردا وتكەن بۇكiلقازاقستاندىق 2 سەزiندە تەك قانا قازاق دەلەگاتتارىن جيىپ الىپ، ءماجiلiس وتكiزگەنi ءۇشiن; «القا» اتتى استىرتىن ۇلتتىق - ادەبي ۇيiرمەنiڭ باعىت-باعدارىن جاساۋعا بەلسەنە ارالاسقانى ءۇشiن;
2) (استىرتىن) ۇيىمنىڭ مۇشەلiگiندە بولا تۇرىپ، كەڭەستiك مەملەكەت مەكەمەلەرiنە سول ۇيىمنىڭ مۇشەلەرiن تىقپالاعانى ءۇشiن جانە سولاردىڭ ىقپالىنداعى قىزمەتكەرلەردi پايدالانۋ ارقىلى كەڭەس اپپاراتىنىڭ باعىتىن وزگەرتiپ، كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمنىڭ تالاپ-تiلەگiن قاناعاتتاندىرۋ ماقساتىن كوزدەگەنi ءۇشiن;
№ 2370 iستiڭ - 140, 311, 28, 146, 159, 206 جانە 378; № 5411784 iستiڭ (ا.بايتۇرسىنوۆتاردىڭ تەرگەۋi - ت.ج.) 4 تومىنداعى - 28, 106 جانە 134; I «ا» تومىنداعى - 112 جانە 366; I تومداعى - 29, 93, 94, 189, 251, 255, 350, 352, 400, 401, 404 بەتتەردەگi كۋالiك بويىنشا - قىلمىستى iستەر كودەكسiنiڭ 58-7-10-11 باپتارىمەن ايىپتالدى.
وگپۋ-دiڭ 1924 جىلى № 172 بۇيرىعى بويىنشا بۇل iس سوتتان تىس قارالۋى ءۇشiن وگپۋ-دiڭ كوللەگياسىنىڭ جانىنداعى ەرەكشە كەڭەستiڭ قاراماعىنا جiبەرiلۋگە ءتيىس.
ەسكەرتۋ: وسى iس بويىنشا تۇتقىندالعانداردىڭ بارلىعى دا الماتى قالاسىندا قاماۋدا وتىر جانە وگپۋ-دiڭ كوللەگياسىنىڭ قاراماعىنا تابىس ەتiلدi»،- دەگەن ايىپ تاعىلىپتى.
ارينە، مۇندا ايتىلعان «قىلمىستاردى» مۇحتار اۋەزوۆ مويىندامادى. دەگەنمەن دە، بۇل ايىپتاۋ - مۇحتار اۋەزوۆتiڭ قايراتكەرلiك iس-ارەكەتiنە، اتقارعان قىزمەتi مەن جازعان شىعارمالارىنىڭ نىساناسىنا قابىساتىن. رەسپۋبليكالىق وگپۋ-دiڭ ەرەكشە ءبولiمiنiڭ باستىعى حۆوروستيان مەن تەرگەۋ بارىسىندا جاي وكiلدiكتەن وكiلەتتi وكiلدiككە كوتەرiلگەن تەرگەۋشi ۆ.پوپوۆ بۇل iسكە ەرەكشە ساياسي ءمان بەرiپ، ونى ەرەكشە كەڭەستiڭ قاراۋىنا جiبەردi. بۇل - ايگiلi اتى شىقپاعىر «ۇشتiكتiڭ» ءوزi بولاتىن. ولاردىڭ ۇكiمiن سوت تا بۇزا المايتىن. تەك قانا قارالاۋ مەن اتۋ ءۇشiن عانا قۇرىلعان مۇنداي جازالاۋ «كەڭەسi» كەڭەس وكiمەتiندە عانا بولدى. ول، سوعىس جاعدايىندا قولدانىلاتىن اسكەري سوتتىڭ ازاماتتىق مەكەمەلەردەگi كوشiرمەسi ەدi. «ايىپتاۋعا» قول قويعان پروكۋرور - قازاق. بiراق ونىڭ قولىن اجىراتۋدىڭ ءساتi تۇسپەدi. ءسويتiپ، جازۋشى، عالىم مۇحتار اۋەزوۆ مەملەكەتكە اسا قاۋiپ توندiرگەن ساياسي قىلمىسكەر بولىپ شىعا كەلدi.
تەرگەۋشىلەردىڭ جيناقتاعان ايعاقتارى نەگىزىنەن، ءبىرىنشى كىتاپتا كورسەتىلگەنىندەي:
«ۇلتشىل كوممۋنيستەر مەن پارتيادا جوق ۇلتشىلداردىڭ:
اقگۆاردياشىل كازاكتارمەن، كونتررەۆوليۋتسياشىل گەنەرال كولچاكتىڭ ارمياسىمەن بىرىگىپ كەڭەس وكiمەتiنە قارسى اشىق كۇرەسكەن تۇسىنداعى مالىمەتتەر;
كەيiننەن كونتررەۆوليۋتسيالىق ارميا مەن ۇكiمەتكە كەشiرiم جاسالعاننان سوڭ دا كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمنىڭ ۇيىتقىسى بولعان كەزىندەگى ماعلۇماتتار;
1921-1922 جىلدارى ورىنبور مەن تاشكەنتتە كەڭەس وكiمەتiن قۇلاتۋ ءۇشiن قۇرىلعان استىرتىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمنىڭ حاتتامالارى;
قازاقستان كەڭەس قىزمەتكەرلەرiنiڭ ورىنبور قالاسىندا وتكەن ءىى - سەزiندە جەكە وتكىزگەن «وتارلاۋشىلاردىڭ شابۋىلى جانە ونىمەن كۇرەسۋدiڭ ءادiس-تاسiلدەرi» تۋرالى ءماجiلiسىنىڭ ءماجىلىس حاتى;
پارتيانىڭ 12 - سەزiن ءوز مۇددەلەرiن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشiن بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ، سادۋاقاسوۆ سماعۇل، دوسوۆ قول قويعان «ۇلتتىق-مادەني اۆتونوميانى» تالاپ ەتكەن ۇندەۋدىڭ ماتىندەرى;
ايىپتالۋشى اۋەزوۆ مۇحتاردىڭ وسى ۇندەۋدەگi باعىت-باعداردى قولداي وتىرىپ، قازاقستاننىڭ پارتيا جانە كەڭەس مەكەمەلەرiندەگi وتارلاۋشىلىق پيعىلدارمەن كۇرەسكە شاقىرعان ءسوزىنىڭ مازمۇنى;
استىرتىن ۇيىمنىڭ مۇشەسi سادۋاقاسوۆقا ايىپتالۋشى اۋەزوۆتىڭ وعان تاشكەنتكە بارىپ، سودان ءارi قاراي فەرعاناداعى باسماشىلارعا ءوتىپ كەتۋدى ۇسىنۋىنىڭ جاي-جاپسارى تۋرالى تىڭشىلىق اقپاراتتار;
استىرتىن ۇيىمنىڭ مۇشەلەرىنىڭ كەڭەس اپپاراتىنىڭ باعىتىن وزگەرتiپ، كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمنىڭ تالاپ-تiلەگiن قاناعاتتاندىرۋ ماقساتىن كوزدەگەن قۇجاتتار» - ەدى.
مۇحتار بۇل «سۇرقىلتايلارمەن» ءبىر جىل تۇرمەنiڭ ءدامىن تاتىپ، تۇتقىن ەسەبiندە تاجiريبە جيناقتاپ، وزiنە تاعىلاتىن ايىپتار انىقتالىپ، تەرگەۋشiلەرگە جونىن الدىرمايتىنداي دارەجەگە جەتiپ، ىسىلعان كەزiندە تانىسىپ وتىر. قايتالاۋلارعا ۇرىناتىنىمىزعا قاراماستان، ءبىز مۇحتاردىڭ جەكە باسىنا قاتىستى تاعىلعان ايىپ پەن ونىڭ كوزقاراس ارناسىنان حاباردار ەتەتىن كورسەتىندىلەردى ىرىكتەي ىقشامداپ ۇسىنامىز.
«وگپۋ-دiڭ كوللەگياسىنا قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ قىلمىستى iسi بويىنشا تۇتقىنعا الىنعان مۇحتار اۋەزوۆتiڭ مالىمدەمەسى.
ايىپتاۋ ستاتيالارى قايتادان وزگەرتiلiپ (پەرەكۆاليفيكاتسيا ستاتەي) كورسەتiلگەن سوڭعى جولعى ماعان تاعىلعان كiنا بويىنشا، مەن: 1) ۇلتشىل بايتۇرسىنوۆ پەن بوكەيحانوۆتىڭ تiكەلەي نۇسقاۋىمەن كەڭەس مەكەمەلەرi ارقىلى اتى اتالعان ادامدار جەتەكشiلiك ەتەتiن كونتررەۆوليۋتسيالىق استىرتىن ۇيىمنىڭ تاپسىرماسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشiن قاسكۇنەمدiك ماقساتپەن بك(ب)پ-نىڭ قاتارىنا ءوتiپپiن».
الكەي مارعۇلان: «مۇحتار «الاش» پارتياسىنىڭ ەشقانداي قىزمەتىنە سايلانباعان. بۇرىن-سوڭدى باسىنان كەشكەن كوپ تەكسەرىستە سونىڭ ءبىرى دالەلدەنبەدى، ايعاق تابىلمادى. ونىڭ بارلىعى جاي دولبار، توپشىلاۋ. ستۋدەنت كەزىمىزدە ءار ءتۇرلى جينالىسقا قاتىستىق. بىراق، شىعىپ ءسوز سويلەگەمىز جوق. كەڭەس وكىمەتى ورناسىمەن مۇحتار توڭكەرىس جولىنا قىزمەت ەتتى. دۋتوۆ پەن اننەنكوۆتىڭ باندالارىنىڭ بۇلىگىن باسۋعا جەتەكشىلىك ەتتى. 1921-22 جىلى قارقارالىدا باس كوتەرىپ جەتپىس سەگىز ادامدى ازاپتاپ ولتىرگەن پولكوۆنيك توكارەۆتىڭ قانقۇيلى ارەكەتىنە تويتارىس بەرگەن وتريادتى الىپ بارعان مۇحتار بولاتىن. ول، انشەيىن، مۇحتاردىڭ تۆورچەستۆوسىن تۇسىنبەگەن، كوزقاراسىن تەرىسكە جاتقىزعان، «كەڭەس ءىسىن - كەڭەس تۇسىندا وقىعاندار عانا شەشسىن، بۇرىنعى وقىعاندارعا سەنىم جوق. سالت-ساناسى ۋلانعان»،- دەگەن داۋرىقپالاردىڭ قاۋەسەتى».
وزگە-وزگە، الكەي مارعۇلاننىڭ بۇل سوزىنە سەنبەۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دا، «باسقارما» اتىنان بەرىلگەن ءار ءتۇرلى «اتاقتار» ۋاقىتتىڭ ءوزى كورسەتكەنىندەي، تاريحتىڭ ءادىل باعالاعانىنداي نەگىزسىز بايبالام بولىپ قالا بەردى.
وسى رەتتە ءا.مارعۇلاننىڭ جاۋابىنىنا سوڭعى پىكىرىنە ايعاق رەتىندە جينالعان قوسىمشا مالىمەتتەردى قىستىرا كەتۋدى ءجون كوردىك. ويتكەنى م.اۋەزوۆ: پارتيا قاتارىنا گۋبكومنىڭ ۇسىنىسى ارقىلى وتكەندىگىنە قانشا سەندىرسە دە، ونىڭ بۇل ءۋاجى جاي سىلتاۋ ەسەبىندە قابىلداندى. ءومىر بويى بەتىنە شىركەۋ رەتىندە باسىلعان وسى ماسەلە قاشان كوز جۇمعانشا جانىن جەگىدەي جەپ، ءار كەز الدىنان شىعىپ وتىردى. ارادا جەتى جىل وتكەن سوڭ ءوزىنىڭ سەنىمدى دوسىنىڭ ءبىرى وراز جاندوسوۆ 1937 جىلى 20-قىركۇيەكتە قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ تەرگەۋشىلەرى لەيتەنانت بەرنەر مەن سەرجانت (!) كالينينگە بەرگەن جاۋابىندا:
«مەن مۇشە بولىپ كىرگەن كەڭەس وكىمەتىنە قارسى قۇرىلعان قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ ۇيىمى ءوزىنىڭ الدىنا: قازاقستانداعى كەڭەس وكىمەتىن قارۋلى كوتەرىلىس ارقىلى قۇلاتۋدى; قازاقستاننىڭ سسسر-دەن ءبولىنىپ كەتۋىنە قول جەتكىزۋدى; ءسويتىپ كاپيتاليزمدى قايتادان ورناتۋدى; تاۋەلسىز قازاق بۋرجۋازيالىق مەملەكەتىن قۇرۋدى ماقسات ەتىپ قويدى... ءاليحان بوكەيحانوۆ كەڭەس وكىمەتىنە بەيىمدەلۋ باعدارلاماسىن ۇسىندى. كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ۇلتتىق مامانداردىڭ بيلىك باسىندا قالىپ، قاستاندىق ارەكەتتەرىن ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ پىكىرلەستەرىنە: پارتيا مەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ مەكەمەلەرىنە ءسىڭىپ كەتۋ تۋرالى تىكەلەي نۇسقاۋ بەردى. ءا.بوكەيحانوۆتىڭ تىكەلەي نۇسقاۋىمەن م.اۋەزوۆتىڭ، ءا.لەكەروۆتىڭ، س.سادۋاقاسوۆتىڭ، جامانمۇرىنوۆتىڭ جانە باسقالاردىڭ پارتياعا كىرگەنى ماعان بەلگىلى. سونىمەن قاتار، ءا.بوكەيحانوۆتىڭ: قازاقستاندا سوتسياليزم قۇرىلىمىن ورناتۋ مۇمكىن ەمەس، - دەگەن تەورياسىن ۇلتشىل توپتاردىڭ بارلىق مۇشەلەرى مويىندايتىن»،- دەپ تاعى دا ءبىر اتاپ ءوتتى.
دەمەك، بۇل قاۋەسەتتى كەڭەس سۇرقىلتايلارى «سوتسياليزم جەڭىسكە جەتكەن داۋىردە» دە ۇمىتپاعان.
جاۋاپ بەرۋدىڭ كەزەگى تاعى دا ءا.بايدىلدينگە كەلگەن. كەلەسى ايىپتاۋعا «قالامنىڭ» مىنا سۇيكەتپەسى سەبەپ بولعان.
ءا.ءبايدىلدين (جالعاسى): «بۇدان كەيىن ءبارىمىزدى سىناقتان وتكىزگەن وتە قيىن جاعدايعا تاپ بولدىق. قازاقستاننىڭ ءبىراز گۋبەرنيالارىندا (ورال، تورعاي، قوستاناي، اقمولا ت.ب.) اشارشىلىق باستالدى. پارتيا مەن ۇكىمەت مەكەمەلەرى بۇل ماسەلەگە ءتيىستى كوڭىل ءبولدى. بىراق تا بۇل ماسەلەگە «الاشورداشىلار» مەن ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيا قاتتى نازار اۋداردى. بارلىق جەردە اشتارعا كومەك ۇيىمىن قۇرۋ تۋرالى ءسوز قوزعالا باستادى. سەمەيدەگى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ باسقاراتىن «قازاق ءتىلى» بۇل ماسەلەنى ءبىرىنشى بولىپ كوتەردى. سونىمەن قاتارلاسا تاشكەنتتەگى قوجانوۆ پەن ءبىرىمجانوۆ باسقارىپ وتىرعان «اق جول» گازەتى دە داۋرىعا ايعايلاپ، ونى ناۋقانعا اينالدىرىپ جىبەردى. تاشكەنتتە وقىپ جۇرگەن ك.جالەنوۆ، ع.توعجانوۆ، س.كاپين، ۋ.وماروۆ، د.ادىلەۆ ت.ب. باستاتقان قازاقستاندىق ستۋدەنتتەر ۇلكەن شۋ كوتەردى. ورىنبوردا دا بۇل ماسەلە جونىندە ءسوز شىعا باستادى.
بۇل iستiڭ دە باستاماشىسى اۋەزوۆ بولعانى تەگiن ەمەس. ول (1921 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا عوي دەيمiن) قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ اتىنان قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ (پارتيا مۇشەلەرiن دە، پارتيادا جوقتارىن دا) ۇلكەن ءماجiلiسiن شاقىردى، وعان ۇكiمەت مۇشەلەرiمەن قوسا جەكەلەگەن ەۋروپالىق جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر دە قاتىستى، اشارشىلىق تۋرالى ماسەلەنi تالقىلاۋدى كۇن تارتiبiنە قويدى. ماسەلەنi تالقىلاۋ بارىسىندا بۇل ءماجiلiس: اشتارعا كومەك كورسەتۋدi دەرەۋ قولعا الۋ كەرەك، ول ءۇشiن قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ جانىنان اشتارعا كومەك كورسەتۋ كوميسسياسى قۇرىلسىن - دەگەن شەشiم قابىلدادى. بۇل كوميسسيانىڭ قۇرامىن بەكiتۋ كەزiندە ادەتتەگiدەي جiكشiلدiك ۇسىنىستار جاسالدى. ءار توپ (مەڭدەشەۆشiلەر، سادۋاقاسوۆشىلار، اسىلبەكوۆتiڭ وكiلدiگiمەن ايقىندالاتىن سەيفۋللينشiلەر، الاشورداشىلار) ءوز ادامدارىن كiرگiزۋگە ۇمتىلدى. سونىڭ iشiندە وتە توسىن: كوميسسيانىڭ توراعالىعىنا احمەت بايتۇرسىنوۆ سايلانىپ، پارتيادا جوق كورنەكتi ادامدار ونىڭ قۇرامىنا مۇشە بوپ كىرسىن - دەگەن ۇسىنىس (ۇمىتپاسام اۋەزوۆ) ءتۇسiردi. ول بۇل پiكiرiن: كوممۋنيستەرگە قاراعاندا ولاردىڭ (الاشورداشىلاردىڭ) قازاق تۇرعىندارى اراسىنداعى بەدەلi زور، سوندىقتان دا كوميسسيانىڭ جۇمىسى جەمiستi بولادى - دەپ دالەلدەمەك بولدى. بۇل ۇسىنىس iشiنارا عانا قابىلداندى. مەڭدەشەۆ توراعا، بايتۇرسىنوۆ پەن اۋەزوۆ توراعانىڭ ورىنباسارى بولىپ سايلانعان بۇل كوميسسيانىڭ مۇشەلiگiنە سول كەزدەگi جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردiڭ كوپشiلiگi سايلاندى. سونىمەن ءماجىلىس اياقتالدى».
حالىقتىڭ باسىنداعى قاسىرەتتى سەيىلتۋگە جانتالاسا ۇمتىلۋ دا قىلمىس بولىپ پا؟ ەگەر احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ۇندەۋى مىڭ ادامدى ەمەس، ءبىر ءسابيدى اشتان قۇتقارۋعا سەپتىگىن تيگىزسە، سونىڭ ءوزى كەڭەس وكىمەتىنە ساۋاپ ەمەس پە؟ «قازاق تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا كوممۋنيستەرگە قاراعاندا الاشورداشىلاردىڭ بەدەلi زور، سوندىقتان دا كوميسسيانىڭ جۇمىسى جەمiستi بولۋى ءۇشىن» ولاردى قىزمەتكە تارتۋى دا قىلمىس پا؟ وكىنىشكە وراي، قىلمىس ەكەن.
س.مەڭدەشەۆ: «اشتارعا كومەك كوميسسياسىنىڭ» جۇمىسىن كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋعا پايدالانۋ ءۇشىن جانە اشتىققا ۇشىراعان تۇرعىنداردى استىرتىن ۇيىمعا تارتۋ ءۇشىن اۋەزوۆ مۇحتار مەن احمەت بايتۇرسىنوۆ قازاقستاننىڭ تۇكپiر-تۇكپiرiنە ۇندەۋ جولدادى. ال ج.ايماۋىتوۆ «الاشورداشىلاردىڭ» تۋىستارىنا مال تاراتىپ بەرۋ ءۇشىن «اشتارعا كومەك كورسەتەتىن» كوميسسيانىڭ مۇشەلiگiنە قاساقانا كىرگەن».
قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا ءتيىستى شەشۋشى ساتتە ولكەلىك پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى مەڭدەشەۆ ىمىراشىلدىق تانىتتى. بۇدان كەيىنگى ورال، تورعاي وبلىسىنىڭ قازاقتارى اشتان قىرىلىپ جاتقاندىعى تۋرالى ماجىلىستە دە شارا قولدانۋدىڭ ورنىنا «الاشوردانى» اشكەرەلەپ، وعان سماعۇل سادۋاقاسوۆتى تەلىپ، بايتۇرسىنوۆتى بيلىكتەن شەتتەتۋدى تالاپ ەتۋمەن شەكتەلگەن. ەكى جينالىستا دا مەڭدەشەۆ قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك كۇرەسىن «كوممۋنيست-كولونيزاتورلارمەن» ىمىرالاستىرۋعا تىرىسقان. سوڭعى جولى، اشارشىلىققا قارسى كوميسسيا قۇرۋعا قارسى بولعان. بايتۇرسىنوۆ تابانداپ تۇرىپ العان سوڭ ونىڭ قازاق حالقىنا ارناپ جازعان ۇندەۋىن شىعارتپاي، كوميسسياعا ءوزى توراعالىق ەتۋگە ءماجبۇر بولعان. ەل-ەلدى ارالاعان ادامداردىڭ سوڭىنا تىڭشىنى قوسىپ جىبەرگەن.
س.مەڭدەشەۆ پەن ءا.ءبايدىلديننىڭ پايىمداۋىنشا:
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «سول ماقساتپەن وتارلاۋشىلارعا قارسى كۇرەستi جەلەۋ ەتiپ وزiنە پايدالى ادامداردى كەڭەس مەكەمەلەرiنە قىزمەتكە ورنالاستىرعان»،- بولىپ شىقتى.
سوندا، ولار قازاق مەملەكەتىندە تۇرىپ قازاق مەكەمەسىندە ىستەمەگەندە قايدا ىستەيدى، قالاي جان باعىپ، قايتىپ كۇن كورەدى؟ ەكىنشىدەن، «وقۋ-اعارتۋ مەن عىلىم سالاسىنا ەڭبەك سىڭىرمەسە» ء(ا.بوكەيحانوۆ) «وزگە جول جابىق بولاتىن». سونداي-اق بۇل تۇستا «جەرگىلىكتى ماماندى تارتۋ» (كورەنيزاتسيا) ناۋقانى ءجۇرىپ جاتقان. كىلتيپاننىڭ باسى وسىندا جانە...
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «سونداي-اق - بايتۇرسىنوۆ، سادۋاقاسوۆ، دوسوۆ جانە تاعى باسقالار دايىنداعان باعدارلامانى 12 پارتسەزدە وتكiزiپ جiبەرۋ ءۇشiن مەن بۇكiلقازاقستاندىق ءىى كەڭەس قۇرىلتايىنا جينالعان بارلىق قازاق وكiلدەرiنiڭ باسىن قوسىپ، ءماجiلiس وتكiزiپپiن».
بۇل وزگە ەمەس ف.ي.گولوششەكيننىڭ ءوزىنىڭ:
«پارتيانىڭ 12-سەزiن ءوز مۇددەلەرiن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشiن بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ، سادۋاقاسوۆ سماعۇل، دوسوۆ قول قويعان «ۇلتتىق-مادەني اۆتونوميانى» تالاپ ەتكەن ۇندەۋ تاراتتى»،- دەگەن كوپىرمە ءسوزىنىڭ نەگىزىندە تاعىلعان ايىپ بولاتىن.
سوندىقتان دا ونى وزگەرتۋ ەشكىمنىڭ قولىنان كەلمەيتىن.
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «بۇل سۇراقتاردىڭ بارلىعىنا وراي مىنانى مالiمدەيمiن: بۇرىنعى تۇسiنiكتەرiمدە iشiنارا اتاپ وتكەنiمدەي، مەنiڭ پارتيا قاتارىنا كiرۋiم تۋرالى جوعارىداعى تاعىلعان ايىپ ەشقانداي شىندىققا ساي كەلمەيدi, ويتكەنi مەنiڭ قوعامدىق قىزمەتiمنiڭ ءوزi پارتيا قاتارىنا وتكەننەن كەيiن باستالدى دەپ ەسەپتەيمiن. وتكەن ومiرiمدە iس جۇزiندە دە، يدەيا جۇزiندە دە «الاشوردامەن» بايلانىس جاساعانىم جوق، ونىڭ ەشقانداي مەكەمەسiندە قىزمەت تە iستەگەمiن جوق. جاس بولدىم، بiلiم الدىم. كەرiسiنشە، 1919 جىلدىڭ قاراشا ايىنان باستاپ قانا كولچاكقا قارسى استىرتىن ۇيىمنىڭ جۇمىسىنا ارالاستىم. سەمەي قالاسىنداعى كەڭەستiك توڭكەرiس جۇزەگە اسقان العاشقى كۇننەن باستاپ مەكەمە جۇمىسىن جونگە قويۋعا، كەڭەس وكiمەتiنiڭ مۇددەسi ءۇشiن سەمەي قالاسىنىڭ وقۋشى قازاق جاستارى مەن جۇمىسشىلارىن توڭكەرiس iسiنە تارتۋعا قۇلشىنا كiرiستiم».
1917 جىلدىڭ 5-13 جەلتوقسانىنان باستاپ 1920 جىلدىڭ 9-ناۋرىزىنا دەيىن تاۋەلسىز ءومىر سۇرگەن «الاشوردا» ۇكىمەتى تاراتىلعاننان كەيىن ءا.ەرمەكوۆ، د.تولەنوۆ سەمەي گۋبرەۆكومنىڭ قۇرامىنا كىردى. ال ج.ايماۋىتوۆ، م.تۇرعانباەۆ، ا.شيكىباەۆ، م.اۋەزوۆ گۋبكومنىڭ بۇراتانا حالىقتار بولىمىنە قىزمەتكە بەكىتىلگەن بولاتىن. شىندىعىندا دا، مۇحتار اۋەزوۆ 1919 جىلى 1-جەلتوقساندا سەمەيدە كەڭەس وكىمەتى ورناعان كۇننەن باستاپ گۋبەرنيالىق كوميتەتتىڭ جەرگىلىكتى ۇلت جونىندەگى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، كەيىن گۋبەرنيالىق كوميتەتتىڭ مەڭگەرۋشىسى، توراعاسى، قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولعان مۇحتار اۋەزوۆ ەشقاشان دا توڭكەرىس جولىنا قارۋمەن قارسى شىققان ەمەس. كەرىسىنشە، قارقارالىداعى اقگۆاردياشىلاردىڭ بۇلىگىن باسۋعا توتەنشە كوميسسيانىڭ مۇشەسى رەتىندە اتتاندى. وعان سەمەي گۋبرەۆكومىنىڭ 1920-جىلعى 24-قاڭتار كۇنى بەرىلگەن:
«بۇل مانداتتىڭ يەسى مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆ جولداس، گۋبرەۆكومنىڭ شەشىمىمەن كونتررەۆوليۋتسياعا، الىپساتارلىققا، تاعى باسقا دا قىلمىستى ارەكەتتەرگە قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن قۇرىلعان سەمەيدەگى توتەنشە كوميسسيانىڭ (چك-نىڭ -ت. ج) مۇشەلىگىنە تاعايىندالدى، سول ءۇشىن كۋالىكتى راستاپ قول، قويىپ، ءمور باسىلدى. گۋبرەۆكومنىڭ پرەدسەداتەلى - قولى. سەكرەتار - قولى»،- دەگەن ماندات دالەل.
قارقارالى ماڭىنداعى وتىرىقشىلانىپ قالعان مۇجىقتاردىڭ اراسىنا ءسىڭىپ، قىتاي شەكاراسىنا جوڭكىگەن اننەنكوۆتىڭ اسكەرىنەن ءبولىنىپ قالعان اقگۆاردياشىلاردىڭ پولكوۆنيگى توكارەۆ ءبىر-اق تۇندە رەۆكومدى باسىپ الىپ، 78 ادامدى ازاپتاپ ءولتىرىپ، حالىقتى توناپ، قىرىپ-جويىپ، قان قاقساتتى. سوندا، ونىڭ سوڭىنا ەرگەندەردىڭ دەنى جاڭاعى قازا تاپقان بولشەۆيكتەردىڭ اعايىن-تۋعاندارى، زايمكەلەستەرى، كەيبىرى قىزىل اسكەر قاتارىنان بوسانىپ شىققاندار ەدى. گۋبەرنيالىق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ توتەنشە كوميسسياسى مۇحتار اۋەزوۆكە سول بۇلىنشىلىكتى باسىپ، سەبەبى مەن زاردابىن انىقتاپ، سول جىلعى قوياندى جارمەڭكەسىندە وتۋگە ءتيىستى قازاق اۆتونومياسىنىڭ ءبىر جىلدىق تويىن ۇيىمداستىرىپ قايتۋدى تاپسىردى. سوندا بۇلىنشىلىكتى تەكسەرۋ بارىسىندا بۇل قاراما-قايشىلىقتىڭ تامىرى تىم تەرەڭدە، ۇلت ارازدىعىن قوزدىرعان پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ سۇرقيا زىمياندىعىندا جاتقانىنا كوزى جەتكەن. قىزىل اسكەردىڭ اراسىنان بۇلىكتىڭ شىعۋى تەك ۇلت ايماقتارىندا عانا كەزدەسۋى دە كەزدەيسوق ەمەس. مۇحتار وسى ۇلت ماسەلەسىنەن قاقپاقىل كورسە دە تاۋەكەلگە بەل بۋىپ، رەۆوليۋتسيا تاريحىنداعى، ونىڭ ىشىندەگى قازاقستانداعى ەڭ كۇردەلى، كوكەيكەستى ماسەلەنى كوتەرىپ، ۇلتارالىق قارىم-قاتىناستاعى پسيحولوگيالىق قايشىلىقتىڭ تەگىن اشۋعا تۇسىندىرۋگە تىرىسىپ، وسى توتەنشە ساپارداعى قازاق دالاسىنداعى «اق پەن قىزىل قىرعىنىن» اشىنا بايانداپ، ناقتى قۇجاتتارمەن دالەلدەپ ۇلكەن ەسەپ جازعان. سول دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ:
«جەرگىلىكتى جەردەن دۋتوۆتىڭ شەگىنىپ بارا جاتقان ارمياسى ءوز جولىنداعى قىستاقتاردى، مال قورالارىن، ءشوپ مايالارىن ورتەپ، دۇنيە-مۇلكىن توناپ، مالدارىن تارتىپ الىپ، ونداعان مىڭ شارۋاشىلىقتى ء(تۇتىن يەلەرىن) باسپاناسىز، ازىق-تۇلىكسىز قالدىردى... جوعارىداعى باياندالعان ەرەكشە جاعدايعا بايلانىستى جەرگىلىكتى ۇلت ءبولىمى گۋبرەۆكومنان جوعارىدا كورسەتىلگەن مەرزىمدە سەمەي وبلىسىنىڭ ۋەزدەرىندەگى قازاقتاردىڭ قۇرىلتايىن شاقىرۋدى سۇرايدى. جەرگىلىكتى ۇلت ءبولىمى باسقارماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى م. اۋەزوۆ»،- دەگەن ۇسىنىس جاسادى.
مۇنىڭ ۇلكەن ساياسي جانە ۇلتتىق ماڭىزى بار ەدى. قازاقتاردىڭ سول قۇرىلتايى گۋبەرنيانىڭ باسقارۋ قۇرىلىمىنا اينالدى، قازاقتار ەندى ۇلت ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى ەمەس، گۋبەرنيانىڭ بيلىك يەسى رەتىندە شەشىم شىعارۋ قۇقىنا يە بولدى. ودان كەيىن قازاق اۆتونومياسىنىڭ قۇزىرلى قۇرىلىمىنا اينالدى. مۇنداي بيلىك تۇعىرىنا بۇل ولكە 1822 جىلعى ءبىرىنشى نيزامنان كەيىن يە بولىپ كورمەپ ەدى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ: قازاقستاندى رەسەيدەن ءبولىپ اكەتۋگە ۇمتىلدى، - دەپ ۇزدىگىپ، ەشقاشان كەشىرمەيتىن ءبىر «وكپەسىنىڭ ءوزى» وسى ەدى. مۇنىڭ سەبەبىن تۇرمەدەگى جاۋابىندا م.اۋەزوۆ بىلاي ءتۇسىندىردى:
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «قوعامدىق قىزمەتiمنiڭ جول باسى بولعاندىقتان دا مەن ول كەزدە جانىممەن بەرiلiپ، شىن كوڭiلiممەن، اسا زور ۇمiتپەن، جاس ادامعا ءتان قىزىعۋشىلىقپەن قىزمەت ەتتiم. بiراقتا ومiرلiك تاجiريبەسi از جاس قىزمەتكەرگە ءتان بالاڭدىققا بايلانىستى، ونىڭ ۇستiنە ارتتا قالعان ۇلتتىق ورتادان شىققاندىقتان دا جانە ءوزiنiڭ يدەياسى ءۇشiن تاباندى تۇردە كۇرەسەتiن ساياسي ءداستۇردiڭ ۇلگiسi بولماعاندىقتان دا ەركiمدi كوڭiل-كۇيiمە جەڭدiردiم. سول تۇستا كەڭiنەن تاراعان وتكەن ءداۋiردiڭ وكتەمدiگiنەن - وتارشىلىق پيعىلىنان ارىلا الماعان جەرگiلiكتi پارتيا قىزمەتكەرلەرiنiڭ ارەكەتi مەنiڭ كوڭiلiمدi سۋىتىپ، اپتiگiمدi باستى».
بۇل ارادا م.اۋەزوۆتىڭ باستى ەمەۋىرىن تانىتىپ وتىرعانى - س.سادۋاقاسوۆپەن بىرگە سەمەي گۋبكومىن تاراتىپ، ونى قازاق اۆتونومياسىنا قوسۋعا ات سالىسىپ، ءوزىنىڭ ەكى ايداي گۋبكوم توراعاسى بولىپ ىستەگەن كەزىندەگى «نامىستى ارەكەتتەرى». ول وقيعا ءبىرىنشى كىتاپتىڭ «ەل جەگىسى» اتتى تارۋىندا تولىق تالدانعان.
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «وتارشىلدىق پيعىل ءبىزدى، ونىڭ iشiندە مەنiڭ iشiمدەگi نامىسىمدى قوزدىردى، بiراق ول جوسپارلى تۇردە (ۇلتشىلدىقتى ەشقاشان دا ومiرلiك ماقسات ەتiپ كورگەن ەمەسپiن) قالىپتاسقان ۇلتشىلدىق ەمەس، تەك كوڭiل-كۇيدiڭ اسەرi عانا بولاتىن. بۇل سەزiمنiڭ بيلەپ العانى سونداي، بۇدان ءارi مەنiڭ پارتيا قاتارىندا قالۋىما مۇمكiندiك بەرمەدi. كوڭiلدiڭ جەتەگiنە ەرiپ ءومiر ءسۇرiپ، ءوزiڭدi سىنايتىن ناعىز شاعىمدى iستi تاپپاعاندىقتان دا بۇدان ءارi پارتيا قاتارىندا قالۋىم مۇمكiن ەمەس دەپ شەشتiم. سول كەزدە ۇلتشىلدىق باعىت ۇستاعانىم جانە پارتيالىق ءتارتiپتi بۇزعانىم ءۇشiن قازاقستان ولكەلiك كوميتەتi مەنi پارتيادان شىعاردى».
شىندىعىندا، ول پارتيالىق بيلەتىن ولكەلىك كوميتەتكە پوچتا ارقىلى سالىپ جىبەرگەن ەدى. ال كەيىن بارلىق جەكە باس جۇمىسىنا:
«ەڭبەك ءتارتىبىن بۇزعانىم ءۇشىن جانە مۇشەلىك جارنانى تولەمەگەنىم ءۇشىن مەن پارتيادان شىعارىلدىم»،- دەپ جازدى.
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «مەن ورتالىق كوميتەتكە ارىز جازىپ، پارتيالىعىمدى قالپىنا كەلتiرۋiمە بولاتىن ەدi, ول كەزدە (پارتيادان 1922 جىلى شىعاردى) از ۇلتتىڭ وكiلدەرiنە، ونىڭ iشiندە جاستارعا ۇلكەن كەشiرiممەن قاراعانى بەلگiلi, پارتيادان شىعىپ قالعان قازاقتاردىڭ بiرازى دەرلiكتەي قايتا قابىلداندى، سولاردىڭ بiرi بوپ مەن دە ءسوزسiز قابىلداناتىن ەدiم. الايدا مەن ءوتiنiش بەرگەمiن جوق. پارتيادان سىرت قالدىم. سوندا ءوز-وزiنەن مىناداي سۇراق تۋادى: ەگەردە مەن ۇلتشىلداردىڭ تاپسىرماسىمەن پارتياعا كiرگەن بولسام، سوندا ول تاپسىرما 1922 جىلى تولىق ورىندالىپ بiتتi دەپ ويلاۋعا بولا ما؟ كەرiسiنشە، پارتياعا جات پيعىلمەن كiرگەندەر سول كەزدە دە، ودان كەيiنگi جىلداردا دا پارتيا قاتارىندا قالىپ، الگi تاپسىرمانى ودان ءارi ورىنداي بەرۋگە ۇمتىلماي ما»،- دەپ جاۋاپ قايىرعان.
ءا.ءبايدىلدين (جالعاسى): «...سول كەزدەگى پىكىر تالاسىنىڭ ۇلكەن ءبىر تاقىرىبى م.اۋەزوۆتىڭ «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» كىتابى بولدى. كىتاپ وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارياتىنىڭ باسپاسىنان باسىلىپ شىعىپ، تاراتىلۋعا دايىن تۇردى. ولكەلىك كوميتەتتىڭ تاپسىرۋى بويىنشا مەن وعان پىكىر جازدىم. مازمۇنى ونىڭ اتىنا ساي ەمەس ەدى، وندا قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى ەمەس، ۇلتشىلدىق باعىتتاعى تۇسىنىكتەمەلەر بەرىلگەن ەسكى سارىنداعى ادەبيەت نۇسقالارىنىڭ جيناعى. مەن مۇنى كىتاپتىڭ وزىنەن سىلتەمەلەر الا وتىرىپ دالەلدەپ شىعىپ، ءدال وسى قالپىندا ونى تاراتۋدىڭ ەشقاندايدا قاجەتتىگى جوق ەكەندىگى جونىندە قورىتىندى جاساپ بەردىم. مەنىڭ پىكىرىم قازاق اكتيۆتەرىنىڭ ارنايى ماجىلىسىندە تالقىلاندى، وندا توقجىگىتوۆ، ورىنباەۆ، نۇرماقوۆ جانە جاندوسوۆ مەنىڭ اۋەزوۆتىڭ ۇلتشىلدىق سارىنداعى كىتابىن تاراتپاۋ تۋرالى جاساعان قورىتىندىما مۇلدەم قارسى سويلەدى، الايدا ماجىلىسكە قاتىسقانداردىڭ كوپشىلىگى: س.س.جۇسىپبەكوۆ ، ك.توقتاباەۆ، نۇرجانوۆ، بەكەنوۆ، ورمانباەۆ جانە باسقالارى مەنىڭ پىكىرىمدى قوستاپ شىقتى (اۋەزوۆتىڭ «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» تۋرالى كىتابىنا جازعان پىكىرىم مەن ماجىلىستە ايتىلعان سوزدەردىڭ كوشىرمەسىن سول كەزدە وگپۋ-ءدىڭ شىعىس ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى جۋراۆلەۆ جولداسقا بەرىپ، شارا قولدانۋىن وتىنگەمىن). ءسويتىپ مەنىڭ ۇسىنىسىمنىڭ ناتيجەسىندە اۋەزوۆتىڭ ۇلتشىل كىتابى تارالىمنان الىنىپ تاستالدى».
بۇل ماجىلىستەگى پىكىردىڭ قانداي دەڭگەيدە جانە قانداي باعىتتا وتكەنىنە، وسى تالقىلاۋعا قاتىسقان جۇماباي ورمانبايۇلىنىڭ جوعارىدا كەلتىرىلگەن «قاراكوز» تۋرالى ماقالاسىن ەسكە الا وتىرىپ كوز الدىنا ەلەستەتۋگە بولادى.
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «جاس كەزiمنەن باستاپ ءوزiمنiڭ ورىنىمدى ادەبيەتتەن iزدەدiم، تۇڭعىش پەسامنىڭ ءساتتi بولىپ شىعۋى مەنiڭ بارلىق نازارىمدى شىعارماشىلىق جۇمىسقا اۋدارىپ اكەتتi. پارتيا قاتارىنان شىققاننان كەيiن مەن ساياساتقا مۇلدەم ەنجار قارادىم، تاياۋ جىلداردا، ناقتىلاپ ايتسام 23/24 جىلدارى ەندi ەشقاشاندا ساياساتپەن اينالىسپايمىن دەگەن شەشiمگە كەلدiم. ءوزiمنiڭ وتكەن ومiرiمدەگi ارەكەتiمدi iشتەي ساراپتان وتكiزە كەلiپ، ءوزiمنiڭ ساياساتقا مۇلدەم بەيiمسiز ەكەندiگiمدi اڭعاردىم. سودان باستاپ ساياساتپەن اينالىسقان ەمەسپiن. كەيiننەن ۋنيۆەرسيتەتتi بiتiردiم، عىلىمي ماركسيزمنiڭ نەگiزiمەن تانىستىم، ءومiرiمدi ادەبيەتكە، پەداگوگيكالىق-عىلىمي جۇمىسقا ارنادىم. بار ىقىلاسىمدى سوعان اۋداردىم. وزگەدەي ارەكەتپەن اينالىسقانىم جوق».
ءا.ءبايدىلدين (جالعاسى): «وسى كەڭەستەن كەيiن اۋەزوۆ اشارشىلىق تۋرالى كولەمدi ماقالا جاريالادى (قاراڭىز: «ەڭبەكشi قازاق» №4 جانە №5), قالىپتاسقان جاعدايدى دۇرىس باعالاۋدىڭ ۇلگiسi ەسەبiندە تاشكەنتتiك الاشورداشىلار قاعىپ الىپ، «اق جول» گازەتi ارقىلى ناسيحاتتاۋعا كوشتi».
ول ناسيحات - «اق جول» گازەتىندە جاريالانعان اشارشىلىقتان قىرىلىپ جاتقان قازاقتارعا ساۋىن ايتقان:
«ارداقتى ازاماتتار! بۇل كۇنگى مىنا سۇراپىل اشارشىلىقتىڭ جۇرتتى جان القىمعا الىپ، ساستىرىپ تۇرعاندىعىن وزدەرىڭىز دە بىلەتىن شىعارسىزدار. بۇرىنعى تاريحتاردا مىسالى كورىلمەگەن بۇل اشارشىلىق جۇرتتىڭ قولىن بايلاپ، تاناۋىن تارس ءبىتىرىپ وتىر. اشتىقتان اۋدانداعى باۋىرلارىڭ بوسۋدا، قىرىلۋدا، اشارشىلىق قۇرىعىنا ىلىككەن بۇل باۋىرلارىڭدى وسى كۇيى قويا بەرگەندە: جۇرت بولىپ ەل قاتارىنا كىرەدى، باياعىداي بولىپ ۇيىرگە قوسىلادى - دەۋگە بولمايدى. سوندىقتان بۇل بالەنىڭ الدىن الىپ، ەرتە باستان قامىن جەپ، تىڭ تۇياق، توقشىلىق جەردەگى باۋىرلارى - تۋىسقاندىق تانىتار، ەلدىڭ قايىرىمىن جوعالتپاس، ىڭىرسىپ ءولىمنىڭ قۇشاعىندا جاتقان اعايىندارىن ەسكەرەر، جاردەم قولدارىن سوزار - دەگەن ۇمىتتەمىز. بۇل تۋرالى ەل ىشىندەگى اقساقال، جۇرت اعاسى ازاماتتار ەلدى تۇسىندىرەر، ۇگىتتەر دەپ سەنەمىز. ال ەندى ارداقتى اقساقالدار، ەل اعاسى ازاماتتار: 15-مايدان باستاپ ارقاداعى اشىققان قازاق، باشقۇرت باۋىرلارىمىزدىڭ پايدالارى ءۇشىن ۇدايىمەن ەكى جەتىلىك جاردەم اپتاسى بولادى. «ولە جەگەنشە - بولە جە»،- دەپ ايتقان بابالارىڭنىڭ ماقالىن قازاق-قىرعىز ۇمىتپاس دەگەن نيەتپەن سىزدەرگە ءجۇزىمىزدى سالىپ، ءسوزىمىزدى ايتىپ وتىرمىز. ەندىگىسىن جۇرت ءوزى بىلەر.
حالەل دوسمۇحامەدۇلى، مۇحامەدجان تىنىشبايۇلى، جاھانشا دوسمۇحامەدۇلى، يسا قاشقىمبايۇلى، قوڭىرقوجا قوجىقۇلى، سۇلتانبەك قوجانۇلى، سانجار اسفانديارۇلى، مىرزاعازى ەسپولۇلى، كارىم جالەنۇلى، سادۋاقاس سەيفۋللين، ءاشىم ومارۇلى، ءۋاليحان ومارۇلى ھام باسقالار»،- دەگەن ۇندەۋ بولاتىن.
بۇل ناسيحات ەمەس، ۇلتقا ساۋاپ، سالاۋات - ساۋعا ەدى.
ءا.ءبايدىلدين (جالعاسى): «ول (اۋەزوۆ - ت.ج.) گۋبەرنيالىق پارتيا كونفەرەنتسياسىن وتكiزۋ ءۇشiن ورال قالاسىنا باردى. ول جولدىباەۆپەن، قاراتiلەۋوۆپەن بىرگە ورىنبور قالاسىنا كiرەكەشتەردiڭ كولiگiمەن قايتتى. اۋەزوۆ ءوزiنiڭ بۇل ءجۇرiسiن: جول-جونەكەي اشتاردىڭ جاعدايىن كوزiممەن كورۋiم قاجەت بولدى - دەپ ءتۇسiندiردi. ول ورال گۋبەرنياسىنداعى اشارشىلىق جايلاعان قازاق تۇرعىندارىنىڭ قاسiرەتتi كورiنiسiنە (يتتiڭ ولەكسەسiن، ءشوپتiڭ تامىرىن جەگەن ادامدارعا، جولدىڭ شەتiندە ءۇيiلiپ جاتقان اشتان قىرىلعانداردىڭ ولiگiنە، ت.ب.) قاتتى كۇيiنiپ كەلدi, ونىڭ ەسەسiنە ورالداعى پارتيا قىزمەتكەرلەرiنە ريزا بولدى. بiزدiڭ باعىتىمىزدى سەنiمدi تۇردە ۇستاعان جولدىباەۆ، جانتiلەۋوۆ، قاراتiلەۋوۆ سياقتى جiگiتتەر تۋرالى وتە جاقسى پىكىر بiلدiردi. سونىمەن قاتار كەنجين، مىرزاعاليەۆ پەن اسىلبەكوۆ قاتارلى بiزدiڭ ءوز ادامدارىمىزدىڭ ورال گۋبەرنياسىنداعى بەدەلi جوعارى ەكەندiگiن ايتتى. سونى ايتا تۇرىپ، ات توبەلiندەي كوك ەزۋ ايتيەۆشiلدiڭ دە بار ەكەندiگiن، كونفەرەنتسيادا ولارعا ەسە تەڭدiك بەرمەگەنiن مىسقىلداي باياندادى.
سول كەزدە اشتارعا كومەك كوميسسياسى دا ءوز iستەرiن وزگەشە جۇرگiزدi. سول كوميسسياعا تارتىلعان مەكەمەلەر جەرگiلiكتi جەرلەرگە شۇعىل جەدەل حات جولداپ جاتتى. گۋبەرنيالارداعى زيالىلاردىڭ يگi جاقسىلارىنىڭ تiزiمi جاسالىپ، ولاردى اشتارعا سالاۋات ايتىپ كومەك جيناۋعا ۇيىمداستىرۋعا تارتۋ ءۇشiن جەرگiلiكتi جەرلەرگە جiبەرiلدi. جارلىقتار مەن نۇسقاۋلار جiبەرiلدi, گۋبەرنيالارعا باراتىن وكiلدەر iرiكتەلدi. بايتۇرسىنوۆ كوميسسيانىڭ اتىنان قازاق ەلiنە ارنالعان كولەمدi ۇندەۋ جازىپ، «ەڭبەكشi قازاقتا» جاريالاۋ ءۇشiن ماعان الىپ كەلدi. بەرە سالىسىمەن ول مەنەن مۇنى تەزiرەك جاريالاۋدى ءوتiندi. مەن ايتقانىن iستەيمiن دەپ ۋادە بەردiم. ۇندەۋدi شىندىعىندا جاريالاعىم كەلدi... بiراق مازمۇنىمەن تانىسقاننان كەيiن نيەتiمنەن اينىپ قالدىم. ۇندەۋ ءبىر جاقتى ەكەن. وندا اشارشىلىقتىڭ جاعدايى تىم اسiرەلەنiپ جازىلىپتى جانە اشتىقتى تۋدىرعان ناقتى سەبەپ-سالدارى دۇرىس كورسەتiلمەپتi. ۇندەۋدiڭ قورىتىندى بولiمiندە حالىقتىڭ قايماقتارىن اشتىققا قارسى كۇرەسۋگە شاقىرىپتى، سونداي-اق ونىمەن كۇرەسۋدiڭ جولدارىن (بارلىق زيالىلاردى جۇمىلدىرۋ، اشتارعا جاپپاي سالاۋات-ساۋعا جيناۋ، ولاردى اشتىق جايلاعان اۋداندارعا جiبەرۋ ت.ب.) كورسەتتi.
مەن بۇل ماقالانى جاريالاماۋعا بەكiندiم دە، ءوز قاعازدارىمنىڭ iشiنە قوسا سالدىم (وندا گازەت كەڭسەسi جوق بولاتىن). بiرنەشە كۇن وتكەن سوڭ بايتۇرسىنوۆ تاعى دا كەلدi دە ءوزiنiڭ ۇندەۋiنiڭ قاشان جاريالاناتىنىن سۇرادى. مەن: ماقالامەن تانىسىپ شىعىپ، كەلiسiمiن بەرۋ ءۇشiن القا مۇشەلەرiنە بەرiلدi, تاياۋ ارادا جاريالاپ قالارمىز،- دەدiم. سودان كەيiن ءوزiمنiڭ ارەكەتiمە ءوزiم قاتتى ىڭعايسىزدانىپ قالدىم، اناۋ-مىناۋ ەمەس، اشتىق تۋرالى اسا ءزارۋ ماقالانى ۇكiمەت كوميسسيالارى مەن تيiستi مەكەمەلەردiڭ كەلiسiمiنسiز ۇندەۋدi توقتاتىپ قويعانىم قاتە بولدى-اۋ دەپ ويلادىم (الاشوردانىڭ جازعانى بولسا دا), وسىنداي ويعا كەلدiم دە بىردەن اسىلبەكوۆ جولداسقا باردىم دا (ول وبكومنىڭ حاتشىسى، «اشتارعا كومەك» كوميسسياسىنىڭ مۇشەسi جانە «ەڭبەكشi قازاق» گازەتiنiڭ القا مۇشەسi بولاتىن), بايتۇرسىنوۆ ەكەۋمiزدiڭ ارامىزداعى اڭگiمەنi ايتىپ: مەنiڭ ويىمشا بۇل ۇندەۋدi جاريالاۋعا بولمايتىن سياقتى،- دەدiم. تانىسىپ شىعۋ ءۇشiن ۇندەۋدi الىپ قالدى دا، كەلەسi كۇنi جاريالاماۋعا كەلiسiم بەرەتiندiگiن بiلدiردi. ءسويتiپ، بايتۇرسىنوۆتىڭ ۇندەۋi جاريالانباي قالدى. ول ۇندەۋ سوڭعى جىلدارعا دەيiن مەندە ساقتالىپ كەلدi, مەنiڭ قاعازدارىمنىڭ iشiندە بار ما، جوق پا، بiلمەيمiن...».
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «پارتيانىڭ ح سەزىنە ارنالىپ بايتۇرسىنوۆ جاساعان ۇلتشىلداردىڭ كوزقاراسىن بىلدىرەتىن بايانداما تۋرالى ەشتەڭە دە بىلمەيمىن، ءبايدىلدين ماعان ەشقانداي مالىمەت بەرگەن جوق».
ءا.ءبايدىلدين (جالعاسى): «... وسى تۇستاردا كومەك كورسەتۋ كوميسسياسىن ءوز مۇددەلەرi ءۇشiن قاتتى پايدالانىپ قالدى، ولار اشتارعا جاساعان جاقسىلىعى ارقىلى جەكە مۇددەلەرiن جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسىپ باقتى. كەيبiر كەزدەردە ولار كوزدەگەندەرiنە (ماقساتىنا) جەتتi دە، ساياسي جانە قازىنالىق قور جينادى. بۇل 1926 جىلى قىزىلوردا قالاسىندا وتكەن «تورعاي iسi» دەگەن سوت كەلەسi بارىسىندا انىق بايقالادى...».
بۇل نەعىلعان قازىنالىق قور؟ ارينە، كەڭەس وكىمەتىنىڭ «قامقورلىعىمەن» اشتىققا ۇشىراپ، قىرىلىپ جاتقانداردىڭ تاڭدايىنا ءنار تاتىرىپ، ۇلتتىڭ مايەگىن امان الىپ قالۋ ارقىلى جيناعان ساياسي قور. ابىرويىن توكپەي، حالىقتى قىرعىنعا ۇشىراتپاي، سول «ساياسي قوردى» كەڭەستىك كۇركىلدەردىڭ ءوزى نەگە ساقتاپ قالمادى؟ ءا.ءبايدىلدين بۇدان كەيىن ساياساتتان شارۋاشىلىقتى باسقارۋ سالاسىنا جانە وندا جۇرگىزىلگەن «كەدەرگىلەر مەن قاسكۇنەمدىككە» (سابوتاج) اۋىسادى.
ءا.ءبايدىلدين (جالعاسى): «جاز ماۋسىمى جاقىنداپ كەلە جاتتى (22-جىلدىڭ ناۋرىز ايى). ءبىزدىڭ جەتەكشىلەرىمىزدىڭ (اۋەزوۆ پەن سادۋاقاسوۆتىڭ) اراسىندا شۇيىركەلەسۋ باستالدى. ولار ءوزارا الدەنەنى اقىلداسىپ ءجۇردى. ولاردىڭ ءبىر نارسەگە دايىندالىپ جۇرگەنى بەلگىلى ەدى. بۇل سىبىرلاسۋ 15 كۇنگە سوزىلدى. قانشاما تىرىسسام دا ەشتەڭە ءبىلىپ جارىتپادىم. ولار سىرعاقتاتا جاۋاپ بەردى، مەنىڭ سۇراقتارىمدى ازىلگە اينالدىردى. ءبىزدىڭ ارامىزداعى مۇنداي جاتىرقاۋ مەنىڭ جوعارىداعى ماقالامنان كەيىن پايدا بولدى. سودان سوڭ ولار ماعان وزدەرىنىڭ ساياسي ماڭىزى بار جوسپارلارىن اشىق ايتپاي، ماسەلە نە ولاي، نە بىلاي شەشىلگەننەن سوڭ عانا سويلەستىك. سىرتتاي قاراعاندا ءبىز وتە دوس ادامدار سياقتى كورىندىك: كورىسىپ جۇردىك، اڭگىمەلەستىك، قالجىڭداستىق، ت.ب.، الايدا ءبىزدىڭ ارامىزدا تولىقتاي ىشكى تۇسىنىك بولعان جوق. سونداي ساتتەردە سادۋاقاسوۆ پەن اۋەزوۆ مەنى كەلەكە ەتىپ: "جاز، جاز، تاريحتا قالاسىڭ",- دەيتىن (شىندىعىندا دا، "قالام" - قالامنىڭ كۇشىمەن تاريحتا قالىپ وتىر عوي - ت.ج.), اراسىندا: ء"يا، قالاي، جاساسىنداتىپ جاتىرسىڭ با؟",- دەپ كەكەتەتىن. (ولار مەنىڭ "جاساسىن!"- دەپ جازعان ماقالامدى ەمەۋىرىن ەتىپ وتىر). ءبىزدىڭ ارامىزداعى وسىنداي قارىم-قاتىناس تۋرالى توعجانوۆ پەن جولدىباەۆقا ايتتىم، ولار دا ۇمىتا قويعان جوق شىعار. مىنە، سوندىقتان دا، مەن ولاردىڭ نە ويلاعانىن بىلە المادىم، تەك اشىق ءىس-ارەكەتكە كوشكەن سوڭ عانا اڭعاردىم.
سويتسەم، سوڭعى ۋاقىتتا ولار (سادۋاقاسوۆ پەن اۋەزوۆ كەنجينمەن، مىرزاعاليەۆپەن جانە الiبەكوۆپەن بiرiگiپ) ءبىر iستi جوسپارلاپتى. ولار: قازاق تۇرعىندارى اراسىنداعى جۇمىستى جاقسارتىپ، اشارشىلىقپەن كۇرەستi كۇشەيتۋ تۋرالى ماسەلە قويۋ ءۇشiن قاۋلىنىڭ جوباسىن جاساپتى (وسى دا قاستاندىق پا؟ - ت.ج.). بۇل جوبانى ولار الدىن-الا وبكومنىڭ جەكەلەگەن مۇشەلەرiنە كورسەتiپ، ماقۇلداتىپ الىپتى. جانگەلديندi كوندiرiپتi, اسىلبەكوۆتi وزدەرiنە قاراتىپ، كەيبiر ەۋروپالىق قىزمەتكەرلەردiڭ دە كوزiن جەتكiزiپتi. ءسويتiپ، وبكوم مۇشەلەرiنiڭ كوپشiلiگiن ءوز جاقتارىنا شىعارىپ الىپ، بۇل جوبانى بەكiتتiردi, وسى بەكiتتiرگەن جوبانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشiن جەرگiلiكتi جەرلەرگە باراتىن قىزمەتكەرلەردiڭ تiزiمiن دە قوسا جاسادى. ولار گۋبەرنيا بويىنشا بىلاي: سەمەيگە - اۋەزوۆ پەن دوسوۆ; اقمولاعا - كەنجين مەن تولەپوۆ، قوستانايعا - سادۋاقاسوۆ، ت. ب. ءبولiندi.
قايتالاپ ايتامىن، مەنiڭ دوستارىمنىڭ شۇيiركەلەسۋi وسى iسكە تiكەلەي قاتىستى ەكەن. ونى كورسەتiلگەن وقيعا بويىنشا وبكومدا شەشiم قابىلداعاننان سوڭ بارىپ اۋەزوۆتىڭ ءوزi ماعان ايتتى.
بiراقتا بۇل iستiڭ رەسمي ەمەس ەكiنشi ءبىر استارى بار ەكەندiگiن قوستانايعا جۇرەتiن كۇنi سادۋاقاسوۆتان بiلدiم. ول ماعان: «وبكومنىڭ شەشiمi ارقىلى بەكiتiلگەن قاۋلىداعى اشتىققا قارسى كۇرەس جۇمىسىن جۇرگiزۋمەن قاتار، بارعان ۋاكiلدەر جەرگiلiكتi جەرلەردەگi بiزدiڭ قارسىلاستارىمىزدى، ياعني، وتارلاۋشىلار مەن مەڭدەشەۆشiلەردi ورىنىنان تايدىرىپ، وعان قوسا كەڭەستiڭ 3 سەزiنە دايىندىق جۇرگiزەتiن بولادى»،- دەپ حابارلادى. وسىنى ايتقان سوڭ عانا سادۋاقاسوۆ: «ورىنبورداعى جاڭالىقتاردى تۇراقتى جەتكiزiپ تۇر»،- دەپ ءوتiندi. سونىمەن ۋاكiلدەر ەلگە اتتانىپ كەتتi. قوستانايدان سادۋاقاسوۆ: «قوستانايداعى پالەن دەگەن ەۋروپالىق قىزمەتكەردى ورىنىندا قالدىرۋ كەرەك، ايتپەسە، كولونيزاتورلار ونى ورىنىنان اۋىستىرماق»،- دەپ حات جازدى».
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «58-ستاتيانىڭ 7-تارماعى بويىنشا ماعان تاعىلعان ايىپتى مويىندامايمىن، ونىڭ ۇستiنە شارۋاشىلىق سالاسىنداعى iس-ارەكەتتەرiم ءۇشiن تاعىلعان ايىپقا مەنiڭ مۇلدەم قاتىسىم جوق دەپ ەسەپتەيمiن جانە ودان ءۇزiلدi-كەسiلدi باس تارتامىن».
بۇعان سەبەپكەر بولعان تاعى دا سول «قۋجاقتىڭ»:
«بەسىنشى پارتيا كونفەرەنتسياسىنىڭ جۇمىسىنا قارسى ۇيىمداستىرىلعان (ياعني ءوزىن سايلاۋعا - ت.ج.) بوكەيحانوۆتىڭ، بايتۇرسىنوۆتىڭ، سادۋاقاسوۆتىڭ، دوسوۆتىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق پلاتفورماسى جاسالدى»،- دەگەن مالىمدەمەسى ەدى.
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «ومiرiمدە ەشقاشاندا شارۋاشىلىق مەكەمەلەرiندە قىزمەت iستەگەنiم جوق. تەك قانا اعارتۋ سالاسىندا جۇمىس iستەدiم. بۇل ارادا ايتارىم، ەسكە الاتىن بiر ماسەلە بار: مىنا ايىپتاۋعا قاراعاندا مەن ۇلتشىل ەمەسپiن، كەرiسiنشە، قاسكۇنەممiن، ايتەۋiر ەكiنiڭ بiرi عانا قالۋى كەرەك. بiراقتا ارتتا قالعان حالىققا قىزمەت ەتەتiن حالىق اعارتۋ سالاسىندا، ونىڭ iشiندە سول حالىقتىڭ وكiلiنە زيانكەستiكپەن شۇعىلدانۋ نامىستى ارەكەت جانە اقىلعا قونبايدى».
وتكەن تاراۋلاردا باياندالعانىنداي، وسىناۋ ۇشقالاق تا تاياز ويلى ادام تالايعا كەسiرiن تيگiزگەن. «الاش iسiندەگi» اسا قاۋiپتi, ءوزiن دە ارانداتىپ تىنعان بۇل كiسiنiڭ وزگەگە قازعان ورى وزiنە كور بوپ بۇيىردى. بارلىق قوياسىن شىعارىپ، الاش ازاماتتارىن قارالاتىپ العان سوڭ ونىڭ ءوزiن اتۋ جازاسىنا كەستi دە، تiرi كۋانiڭ كوزiن جويدى. تەك قانا مۇحتاردى عانا اجال وعىنا يتەرمەلەپ قويعان جوق، ءوزi تانيتىنداردىڭ بارلىعىن شىرماۋىقشا شىرمادى.
ول ەندى مۇحتاردى باسماشىلاردىڭ قاتارىنا اپارىپ ءبىر-اق قوستى.
ءا.ءبايدىلدين (جالعاسى): «بىردە ول (سادۋاقاسوۆ - ت.ج.) مەنىڭ بولمەمە كەلدى. بۇل قۇرىلتاي وتكەننەن كەيىنگى 11-12 تاۋلىكتىڭ ءبىرى بولاتىن. ول اڭگىمەنى سونداي سالماقتى زىلمەن باستادى. ول: «وتارشىلدار مەنى قۋدالاۋىن توقتاتقان جوق، كەرىسىنشە، مەنى پارتيادان شىعارىپ تاستاتۋى دا مۇمكىن. سوندىقتان دا ءبىر باتىل قادام جاساعىم كەلەدى، بىراق نە ىستەرىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن. اۋەزوۆ: تاشكەنتكە اۋىس، سودان ءارى باسماشىلارعا قوسىلاسىڭ - دەپ ۇسىنىس جاسادى»،- دەدى. اۋەزوۆتىڭ بۇل ۇسىنىسىن قابىلداۋعا قارسى ەمەستىگىن، بىراقتا ول تۋرالى مەنىڭ پىكىرىمدى بىلگىسى كەلەتىنىن ايتتى.
مەن سماعۇلعا نە ايتارىمدى بىلمەدىم. ونىڭ جاعدايىنىڭ سونداي قيىن ەكەنىن جانە كوڭىلىنىڭ قوبالجىپ جۇرگەنىن بىلەتىنمىن. الايدا مەنىڭ ونىڭ ءدال وسىنداي ويدا جۇرگەنىن جانە باcماشىلارعا قوسىلىپ كەتۋگە كەلىسىم بەرگەنىنەن مۇلدە حابارسىز ەدىم ءارى ونداي ارانداتۋعا كونە قويادى دەپ ويلاماعانمىن. ماعان ءدال وسىنداي كەلەڭسىز كەڭەس بەرگەن - وبكوم پارتيانىڭ مۇشەسى جانە كتسيك-ءتىڭ (قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ - ت.ج.) ساياسي سەكرەتارى اۋەزوۆتىڭ پىكىرى تۇسىنىكسىز، وعاش كورىندى. مەن ءبىزدىڭ ماقساتىمىزدى (ۇلت ماسەلەسى جونىندە جۇرگىزىپ وتىرعان پارتيانىڭ باعدارلاماسىن) باسماشىلاردىڭ مۇددەسىمەن سايكەستەندىرە المادىم. مەن وزىمشە، وسىنداي كەڭەس بەرگەن اۋەزوۆ الدەبىر شىرىك ماقساتتى كوزدەدى مە دەپ ويلادىم. سونىمەن قاتار، وسى پيعىلى ارقىلى ول سادۋاقاسوۆتى قۇرتىپ، ءبىزدىڭ ارامىزداعى كوسەم ءوزى بولعىسى كەلدى مە ەكەن دەپ توپشىلايمىن. سەبەبى: ول كەزدە ءبىزدىڭ ماقساتىمىز ورتاق بولسا دا، ارقايسىمىزدىڭ جەرشىلدىك، رۋلىق تۇرعىدان العاندا دا جەكەلەگەن ىشكى مۇددەمىز بار ەدى. اۋەزوۆ - سەمەيلىك، ال ءبىز - سادۋاقاسوۆ ەكەۋمىز - اقمولالىق ەدىك. سوڭعى ماسەلە - اۋەزوۆتىڭ كوكەيىن تەسكەن شەشۋشى ماسەلە سياقتى بوپ كورىندى ماعان.
بۇل ويىمنىڭ بارلىعىن سادۋاقاسوۆقا اشىق ايتتىم جانە اۋەزوۆتىڭ ۇسىنىسىن قابىلداۋعا تۇبەگەيلى قارسى بولدىم. مەن وعان: دەمالىس الىپ ماسكەۋگە بار، ودان اۋىلعا بارىپ تىنىق، جاقسىلاپ تۇرىپ دەمالعان سوڭ جۇمىسىڭا قايتىپ ورالارسىڭ،- دەپ كەڭەس بەردىم. سودان كەيىن تاعى دا: مۇمكىن سەن قايتىپ كەلگەنشە باسشى ادامداردىڭ ساعان دەگەن كوزقاراسى وزگەرەر، ءسويتىپ بۇرىنعى جۇمىسىڭدى ىستەي بەرەسىڭ - دەگەندى ايتتىم. بۇعان قوسا مەن: سوڭعى كەزدە سەنىڭ بەدەلىڭ وتە قاتتى ءوسىپ كەلەدى، جاڭا عانا وتكەن قۇرىلتايدا سەن ءوزىڭنىڭ جاڭا جاقتاستارىڭدى تاپتىڭ، سوندىقتان دا ءوز بولاشاعىڭ ءۇشىن مازاسىزدانۋدىڭ قاجەتى جوق،- دەپ ونى جۇباتتىم... كەلەسى كۇنى ول دەمالىس الدى دا ماسكەۋگە ءجۇرىپ كەتتى.
بۇل وقيعادان كەيىن مەن اۋەزوۆكە كۇدىكپەن قارايتىن بولدىم. ول مەنىڭ كوز الدىمدا ەكىجۇزدى بوپ ەلەستەدى: ءبىرىنشى اۋەزوۆ - پارتيا مۇشەسى، جاۋاپتى قىزمەتكەر، اقىلدى كىسى، ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىزدىڭ كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى، ال ەكىنشى اۋەزوۆ - ءبىرىنشى ادامنىڭ قاسيەتىنە يە، بىراق تا، الدەبىر استارلى ويمەن جۇرگەن سياقتى كورىندى».
وسى مالiمدەمەدەن كەيىن ءابدiراحمان بايدiلدين تۋرالى قانداي دا ءبىر «نەعىلايىنى» بار ءسۇيiنشتi ءسوز بiلدiرۋگە بولا ما؟ استە.
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «2) ... اقىر-اياعىندا بايدiلديننiڭ كورسەتۋiندەگi: مەنi 1921 جىلى سماعۇل سادۋاقاسوۆقا باسماشىلارعا كەتiپ قالۋ تۋرالى كەڭەس بەردi-مiس دەگەن جايعا كەلەتiن بولسام، مۇنىسى بارىپ تۇرعان ناعىز وتiرiك، سوندىقتان دا مويىنداۋدان باس تارتامىن. ويتكەنi وسى جىلى: بiرiنشiدەن، مەن سەمەي قالاسىندا تۇردىم، تiپتi, سادۋاقاسوۆتى كورگەنiم دە جوق، باسماشىلار جونiندە ەشقانداي دا حابارىم بولعان ەمەس. شىندىعىن ايتسام، تۋرا سول جىلدارى مەنiڭ سادۋاقاسوۆقا: كولونيزاتورلارمەن كۇرەس مايدانىن تاستاپ، بارلىق اقىل-ويىن بيلەپ العان جانە بەرiلە iستەپ جۇرگەن پارتيا مەن كەڭەس مەكەمەلەرiندەگi تiكەلەي اتقارىپ جۇرگەن قىزمەتتi تاستاپ باسقا جاققا كەتە قوي دەۋiم، كەڭەس بەرۋiم مۇمكiن ەمەس. بۇل پالەقور بايدiلديننiڭ ماعان قارسى باعىتتالعان كەزەكتi ويدان شىعارىلعان جالاسىنىڭ بiرi».
ءا.ءبايدىلدين (جالعاسى): «...جوعارىدا، ءمالiم ەتكەنiمiزدەن كورiنiپ وتىرعانىنداي، بۇل iس-ارەكەت كەزiندە سادۋاقاسوۆشىلار وزدەرiنiڭ اينىمالى ەكەندiكتەرiن تانىتتى. ولاردىڭ بiرەۋi (اۋەزوۆ) الاشورداشىلارمەن قوسىلىپ كەتسە، ەكiنشiلەرi (توعجانوۆ) ولاردىڭ قول شوقپارىنا قالاي اينالعانىن ءوزi دە بىلمەي قالدى، ال ۇشiنشiلەرi (مەن سياقتى تاعى باسقالارى) ولاردىڭ iس-ارەكەتiنە بەلگiلi دارەجەدە سىن كوزبەن قاراپ، ءوزiن تولىق پايدالانۋعا جول بەرمەدi (مىسالى: بايتۇرسىنوۆتىڭ ۇندەۋiن جاريالامادىم، ت.س.س.)».
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «ءبايدىلدين ءوزىن پارتيانىڭ جولىنا تۇسكەن ادام رەتىندە كورسەتۋگە تىرىسقاننان باستاپ بارلىق جەردە مەنى ءوزىنىڭ سىني نىساناسى ەتىپ تاڭداپ الدى. اسىرەسە ءباسپاسوز بەتىندە قاتتى بەلسەندىلىك كورسەتتى. ءوزىنىڭ سوزدەرىندە شەشەندىككە سالىپ، تۇرپايى ماركسيزمدى جامىلىپ، جالا جابۋعا كوشتى... ال باسپاسوزدە دەرەكسىز جالا جابىلدى. مۇنداي جالانى ول ءوزىنىڭ قىزمەتتەگى بەدەلىن ءوسىرۋ ءۇشىن پايدالانۋعا تىرىستى، گازەتتەر مەن جۋرنالداردىڭ ۇستىنەن قارايتىن ونىڭ جالعىز ءوزى ەكەندىگىن كورسەتىپ قالۋعا ۇمتىلدى».
م.اۋەزوۆ ايتقانداي، ءا.ءبايدىلدين تەك «بەدەلىن كوتەرۋ ءۇشىن عانا» قولىنا قالام السا ءبىر ءجون عوي. بىزدىڭشە ونىڭ كورسەتىندىسىنىڭ استارى بۇدان دا گورى تەرەڭ جاتقان سياقتى.
ءا.ءبايدىلدين (جالعاسى): «بiراق تا بۇل ەكi وقيعا (سادۋاقاسوۆتىڭ باسماشىلارعا قوسىلۋى تۋرالى ويى مەن مەنiڭ ماقالاما بايلانىستى جاعدايلار) وسى كەزدەگi بiزدiڭ - اۋەزوۆتiڭ، سادۋاقاسوۆتىڭ جانە مەنiڭ iس-ارەكەتتەرiمiزدi تولىق ايقىنداپ بەرەدi. اۋەزوۆتiڭ سول كەزدiڭ وزiندە-اق (21-جىلدىڭ قاراشاسى) استىرتىن بايلانىسى بارلىعىن، دالiرەك ايتساق، الاشورداشىلاردان قول ۇزبەگەندiگi جانە كونتررەۆوليۋتسيالىق جوسپارى بولعاندىعى انىق ەدi. سادۋاقاسوۆ ەكى ورتادا تەڭسەلiپ ءجۇردi دە، الاشورداشىلارعا قاراي بەيiمدەلە باستادى، ال مەن ازدى كوپتi بولسا دا پارتيا ۇيىمىنىڭ باعىتىن ۇستادىم».
بۇل - «بەدەل كوتەرۋ ەمەس»، ونىڭ استارىندا «سوۆەتسكايا ستەپ» ارقىلى اشىق مالىمدەلگەن:
«كولچاكتىڭ تۇسىندا، «الاشوردانىڭ» شىعىس ءبولiمiنiڭ بەلسەندi قايراتكەرلەرiنiڭ بiرi رەتiندە اۋەزوۆ كولچاكقا قارسى كۇرەسپەدi, كۇرەسكiسi دە كەلمەدi, كەرiسiنشە سول كەزدەگi بۇكiل «الاشوردا» ۇكiمەتi, ونىڭ iشiندە اۋەزوۆ كولچاكپەن وداقتاسا وتىرىپ بولشەۆيكتەرگە، كەڭەس وكiمەتiنە قارسى كۇرەسكەنi بەلگiلi... بiراق تا، كەڭەس وكiمەتi ورناعان سوڭ اۋەزوۆ سول جاققا شىعىپ، پارتياعا ءوتتi»،- دەگەن شىندىققا جاقىن قىلمىستىق ايىپتاۋ جاتىر ەدى.
بۇل شىندىق پا، جالا ما؟ باسقا-باسقا، قانشا جالاقور بولسا دا «پراۆدانىڭ» بەتىنە جالعان دەرەكتى جاريالاۋعا ءا.ءبايدىلديننىڭ دە ءداتى شىدامايتىن.
بىزگە سالسا، اسىرەسە، «الاشوردا» ۇكىمەتى مەن ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، زاكي ۆاليدوۆ تۇرعىسىنداعى جاۋاپتارىندا تاريحي دەرەكتەرمەن توعىسپايتىن تۇستار مەن پايىمداۋلار، ومىرلىك شىندىقتار بار. قالاي جوققا شىعارۋعا تىرىسقانىمەن دە، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ وسى ءۇش تۇلعامەن دە استىرتىن بايلانىسى بولعانى انىق. سوندا مۇحتاردىڭ ورتا ازياداعى باسماشىلار قوزعالىسى ارقىلى انگليامەن، تۇركيامەن استىرتىن بايلانىس جاساپ، قازاق دالاسىندا قارۋلى كوتەرiلiس ۇيىمداستىرماق بولعانى راس پا، جوق پا؟
راس، مۇحتاردىڭ ءوزi تۇسiنiك بەرگەنiندەي، كولچاك پەن اننەنكوۆتiڭ اسكەرi سەمەي قالاسىن باسىپ العان كەزدە قازاق زيالىلارىنىڭ استىرتىن ارەكەتكە كوشكەنi, مۇحتار مەن ءالiمحان ەرمەكوۆتەر شاhاردا قالىپ، اقتارعا قارسى كۇرەس جۇرگiزگەنi, كەيبiرەۋلەرi قولعا ءتۇسiپ، ولاردى سەمەيدiڭ كوپەستەرiنiڭ كومەگi ارقىلى بوساتىپ العانى، كەڭەس وكiمەتi ورناسىمەن 1919 جىلدىڭ جەلتوقسانىنان باستاپ قازاق بولiمiندە قىزمەت اتقارعانى شىندىق. ءالiمحان ەرمەكوۆتiڭ ەستەلiگi دە، تۇرمەدەگi جاۋاپتارى دا مۇنى تولىق دالەلدەيدi.
دەگەنمەن دە وسى ارادا مۇحتاردىڭ ءوزى دە مويىنداماعان بiر وقيعا بار.
بۇرىن جازۋشىنىڭ ءوزi دە، زەرتتەۋشiلەر دە جاسىرىپ كەلگەن بiر اقيقات - مۇحتاردىڭ «الاش» پارتياسىنىڭ جاستار iسi جونiندەگi جاۋاپتى ادامنىڭ بiرi بولۋى ەدi. «الاشوردا» ۇكiمەتiنiڭ قۇرامىنا سايلانباعانىمەن دە، پارتيانىڭ يدەولوگيا سالاسىنداعى ۇگiت-ناسيحات جۇمىسىن، ءوزi ايتقانداي، جانىن سالىپ iستەدi. «سارىارقا» گازەتi مەن «اباي» جۋرنالى «الاش» يدەياسىنىڭ تۋ ۇستار باسىلىمى بولدى. سول تۇستا، ومبى قالاسىندا، 1918 جىلدىڭ قازان ايىندا قازاق جاستارىنىڭ قۇرىلتايى وتكiزiلدi. بۇل ۇيىمعا سماعۇل سادۋاقاسوۆ جەتەكشiلiك ەتتi. وسى قۇرىلتايعا «الاشوردانىڭ» سەمەيدەگi شىعىس بولiمشەسiنiڭ جاستار وكiلi رەتiندە مۇحتار اۋەزوۆ قاتىسىپ، بايانداما جاسادى. ول بايانداماسى قىزىلجاردا شىعاتىن «جاس ازامات» گازەتiنiڭ 15 جانە 25-قازانداعى سانىندا «ەسكەرۋ كەرەك» دەگەن اتپەن جاريالاندى. جانارتاۋداي جالىنداپ تۇرعان مۇحتار بۇل قۇرىلتايدا باتىل پiكiرىمەن، شەشەن سوزiمەن كوزگە ءتۇستi. سماعۇل ەكەۋiنiڭ تانىسىپ، تابىسۋى سول جيىننان باستالسا كەرەك-تi. قۇرىلتايدا الاش جاستارىنىڭ مiندەتi مەن باعدارى تالقىلاندى. مۇحتار دا سوعان ءۇن قوسىپ:
«ەندiگi حالىق بولۋمىزعا ۇيىتقى بولاتىن نارسە - قۇرساۋلى ءادiل، قاتال بيلiك. ەندiگi حاكiمنiڭ الدىندا ناشار دا، جۋان دا تەڭشiلiكتە بولىپ، بەلگiلi نەگiزگە قۇرىلعان زاكون بولماسا، جۋان اتانىڭ ەركi ەل iشiنە جۇرمەۋi كەرەك. ءالi دە جۋان اتا بيلەپ-توستەپ، قادiرلi بولاتىن بولسا، اۆتونوميا دەگەن، بولەكتiك دەگەننiڭ ءبارi دە سىرتى ءبۇتiن، iشi ءتۇتiننiڭ iسi بولادى. بiراق مۇنداي كۇيدi بۇرىنعى ۋاقىت كوتەرسە دە، قازiرگi ۋاقىت كوتەرمەيدi»،- دەپ قۇربىلارىنا كوسەمدiك جول سiلتەگەن ەدi.
بۇل - بۇرىنعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ استان-كەستەنi شىعىپ، ازامات سوعىسىنىڭ الاساپىرانى باستالىپ كەتكەن اسا قاتەرلi دە اۋمالى-توكپەلi كەزەڭ ەدi. ورىستاردىڭ ءوزi اق پەن قىزىلعا ءبولiنiپ، ادميرال كولچاك دەربەس سiبiر ۇكiمەتiن قۇرىپ، تايتالاسقا تۇسكەن شاق بولاتىن. مۇحتار قازاق جاستارىنىڭ قۇرىلتايىنا قاتىسقان تۇسىندا «الاشوردا» مەن سiبiر ۇكiمەتتەرiنiڭ اراسىندا بiر-بiرiن تانۋ تۋرالى كەلiسiم جۇرگiزiلiپ جاتىر ەدi. الايدا، ارادا بiر اپتا وتكەننەن كەيiن سiبiر ۇكiمەتi: «الاشتى» دا، اۆتونوميالىق باشقۇرتستاندى دا زاڭسىز - دەپ جاريالاپ، - ولاردى كولچاك ۇكiمەتiنە باعىنۋعا تيiستi, اسكەرلەرiن تاراتسىن» - دەگەن جارلىق شىعاردى.
اشىق كۇنگi نايزاعايداي اسەر ەتكەن بۇل وقيعا دەربەستiككە قولى ەندi عانا جەتكەن وتار ۇلتتاردىڭ مەملەكەت قايراتكەرلەرiن داعدارتىپ-اق تاستادى. اق پەن قىزىلدىڭ قاhارىنا قاتار ۇشىراعان قازاق پەن باشقۇرت ۇلتىنىڭ ساربازدارى اسا قيىن جاعدايدا قالدى. مiنە، وسىنداي قىسىلتاياڭ شاقتا ەكi ۇكiمەتتiڭ ءوزارا كەلiسiمi قاجەت ەدi. قىزىل مەشiتتەگi باشقۇرت ۇلتتىق ارمياسىنىڭ قولباسشىسى زاكي ۋاليديمەن (ۆاليدوۆپەن) جولىعۋعا «الاشوردانىڭ» ۋاكiلدەرi دە كەلدi. زاكي ءۋاليدي توعان ءوزiنiڭ 1969 جىلى ستامبۋلدا جاريالانعان «ەستەلiكتەرiندە» 1918 جىلعى قىزىل مەشiتكە كەلگەن «الاشوردانىڭ» قايراتكەرi تۋرالى:
«بiز ەرمولاەۆكادا تۇرعان كەزiمiزدە، جەلتوقساننىڭ بiرiنشi جارتىسىندا وتكەن، كەيiننەن بiزدiڭ كۇرەس مايدانىمىزدىڭ وزگەرۋiنە تiكەلەي اسەر ەتكەن ءۇش وقيعانى ەسiمە تۇسiرە كەتكiم كەلدi. بiرiنشiسi: تۇتقىنداعى تۇرiك وفيتسەرi كيازيم - بەي تاشكەنت قالاسىنداعى ۇندiستاندىق ليبەرال-دەموكرات، اعىلشىنداردىڭ دۇشپانى - ماۆلياۆي باراكاتوللامەن بايلانىس جاساپ تۇراتىن... ولار باشقۇرت ۇكiمەتiنە حات جازىپ، كەڭەس وكiمەتiمەن كەلiسiمگە كەلۋگە شاقىرىپتى... مۇنداي تياناقتى مالiمەتتەر بiز ءۇشiن جاڭالىق ەدi, سوندىقتان دا كەڭەس وكiمەتiمەن كەلiسسوزدi باستاۋدىڭ اسا قاجەت ەكەندiگiنە بiزدiڭ بiراز سەرiكتەرiمiزدiڭ كوزiن جەتكiزدi. ەكiنشi وقيعا - مەنiڭ ادميرال كولچاكتىڭ جانە فرانتسۋز گەنەرالى جاننەننiڭ اتامان دۋتوۆقا جولداعان حاتتارىمەن تانىسۋىم ەدi... ول قاعازدا باشقۇرتستان مەن قازاقستاننىڭ اسكەرiن شۇعىل تۇردە تاراتىپ، مەنi جانە باسقا دا باشقۇرت قايراتكەرلەرiن اسكەري-دالا سوتىنا بەرۋ تۋرالى ءۇزiلدi-كەسiلدi بۇيرىق بەرiپتi... ءۇشiنشi وقيعا - «الاشوردا» ۇكىمەتى وكىلدەرىنىڭ اكەلگەن حابارى. ولاردىڭ قاتارىندا عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ پەن جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ بولدى. كولچاك پەن ونىڭ وداقتاستارى: ۇلتتىق اسكەر مەن ۇلتتىق ۇكىمەت قۇرۋعا قارسى جازالاۋ ارەكەتىنە كوشكەندىكتەن دە، ولار دا ەرىكسىز كەڭەس ۇكىمەتىمەن كەلىسۋگە ءماجبۇر بولىپتى. كەيىننەن عازىمبەك گەرمانياعا كەلىپ، سوندا ءبىلىم الدى، ال وتانىنا قايتىپ ورالعاننان كەيىن زاۋالعا ۇشىرادى. مۇحتار اۋەزوۆ كورنەكتى كەڭەس جازۋشىسى بولدى، الپىس جاسقا تولعان مەرەيتويى كەڭىنەن اتالىپ ءوتتى، قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميكتىگىنە سايلاندى. ول 1961 جىلى دۇنيەدەن قايتتى»،- دەپ (277-بەت) دەپ كورسەتىلگەن.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ومىرىندەگى ءبىر قۇپيا وقيعا وسى. «الاشوردانىڭ» اتىنان كەڭەس ۇكىمەتى جاعىنا شىعۋ تۋرالى وكىلدىككە بارۋى زاكي ۆاليدوۆتىڭ «قاتيرالارىنان» باسقا قۇجاتتاردا راستالمايدى. سول تۇستا «الاشوردانىڭ» سەمەيدەگى شىعىس ءبولىمى وقشاۋ قالىپ، قىزىلدار مەن اق گۆاردياشىلاردىڭ، كازاك اتاماندارىنىڭ جانە جەرگىلىكتى ورىس، قازاق بولشەۆيكتەرىنىڭ قىسپاعىندا قالىپ، بىردە استىرتىن، بىردە اشىق ارەكەت ەتىپ جۇرگەن بولاتىن. بۇل وقيعالار «الاشوردانىڭ» شىعىس ءبولىمىنىڭ توراعاسى حالەل عابباسوۆتىڭ، ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ كورسەتىندىلەرىندە قامتىلعان. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ كولچاك پەن قىزىل اسكەردىڭ جازالاۋىنان بوي تاسالاپ ەلگە شىعىپ كەتكەنى تۋرالى دوسى بالتاقاي تولعانباەۆتىڭ ەستەلىگى بار. ال ونىڭ باشقۇرت ۇكىمەتىنىڭ باس شتابى ورنالاسقان ەرمولاەۆكا سەلوسىنا قۇپيا بارۋى الاشورداشىل جاستاردىڭ ومبىداعى جينالىسىنا قاتىسقان تۇستارىنداعى جاناما مالىمەتتەرمەن عانا قوسىمشا راستالادى.
ەگەردە اسكەري جاعداي كەزىندە جول ءجۇرۋدىڭ ءوزى وتە قاۋىپتى ەكەنىن ەسكەرسەك، م.اۋەزوۆتىڭ قانداي قاتەرگە باس تىككەنى ءوز-وزىنەن تۇسىنىكتى.
ز.ۆاليدوۆ، «قاتيرا»: «سول ارالىقتا «الاشوردانىڭ» سەمەيدەگى كۇنشىعىس ءبولىمى دە تاراتىلدى. ونىڭ ەكى مۇشەسى مىرزاعازى (سەيدازىم-? - ت.ج.) قادىرباەۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ ناۋرىز ايىندا باشقۇرتستانعا كەلدى. كەيىننەن پروفەسسور جانە قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى (1961 جىلى 27-شىلدە كۇنى دۇنيەدەن قايتتى) بولعان (مۇحتار اۋەزوۆ - ت.ج.) بۇدان بۇرىن، 1918 جىلى دا باشقۇرتستانعا كەلگەن بولاتىن. بۇل جولى ونىڭ كوڭىل-كۇيى وتە تۇسىڭكى ەكەن. مەن وعان ءوزىمنىڭ كەيبىر ويلارىمدى ايتتىم. يركاباەۆتىڭ قيىر شىعىسقا باراتىنىن جەتكىزدىم. ءوزىنىڭ سابىرلى جانە قوڭىرجاي (پاسسيۆنىي) تابيعاتىنا قاراماستان اۋەزوۆ كۇرەستىڭ تۇركىستاندا جالعاسىن تاباتىنىن قىزۋ قولدادى، تەك قانا: «مۇندا سىزدەردە بارلىق جاعداي بار ەكەن، جاقسى قامتاماسىز ەتىلىپسىزدەر. مۇنى قالاي قيىپ تاستاپ كەتەسىزدەر؟»،- دەپ ابىرجۋشىلىق ءبىلدىردى. 1959 جىلى كەڭەس وكىلدەرىنىڭ قۇرامىندا نيۋ-يورككە كەلگەن كەزىندە وعان جولىققان قازاق ەميگرانتىنىڭ بىرەۋىنە: «سول كەزدەگى قاپاسپەن سالىستىرعاندا باشقۇرتستان بىزگە سولتۇستىك شۇعىلاسىنداي بولىپ كورىندى»،- دەپتى.
بۇل - 1920 جىلدىڭ كوكتەمىندە، م.اۋەزوۆ سەمەي گۋبكومىنىڭ بۇراتانا ۇلت (قازاق) تۇرعىندارىمەن جۇمىس ىستەيتىن ءبولىمنىڭ مەڭگەرۋشىسى بوپ تاعايىندالعانىنا ءۇش-اق اي بولعان كەزدە وتكەن وقيعا. دەمەك م.اۋەزوۆ سەمەيدەن بىردەن ۋفاعا بارىپ، قايتار جولدا ومبىعا ايالداعان. قانداي ماقساتپەن، تاپسىرمامەن باردى؟ بۇل - ز.ءۆاليدوۆتىڭ «ەستەلىگىندە» دە، س.قادىرباەۆتىڭ دا، ءوزىنىڭ دە كورسەتىندىلەرىندە ايتىلماعان. ارينە، بۇل كەزدەسۋلەردى جاسىرىن ۇستاعانى تۇسىنىكتى.
كەرىسىنشە، م.اۋەزوۆ ءوزىنىڭ: باسماشىلارمەن جانە زاكي ۆاليدوۆپەن ەشقانداي بايلانىس جاساماعانىن، ول اداممەن مۇلدەم بەيتانىس - ەكەنىن مالىمدەگەن. تەرگەۋگە تارتىلعانداردىڭ جاۋاپتارىنىڭ ارقيسىندى بولۋى زاڭدى. استىرتىن ۇيىم جۇمىسى سونى تالاپ ەتەدى. اراعا ەلۋ جىل وتكەن سوڭ دا ز.ءۆاليدوۆتىڭ بۇقاراداعى «قۇرىلتايعا قاتىسقان ەكى قازاق قايراتكەرى ءالى ءتىرى» دەپ ولاردىڭ اتىن اتاماۋى دا، سول استىرتىن كۇرەستىڭ زاڭىنا باعىنعاندىق.
الاش ازاماتتارى تەرگەۋشىگە «قيىننان قيىستىرىپ قانداي سىلتاۋ ايتسا دا»، «الاشوردا» قايراتكەرلەرىنىڭ بۇقاراداعى «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» پارتياسىنىڭ قۇرىلۋىنا قاتتى نازار اۋدارعانى انىق بايقالادى. وزگە جاناما دەرەكتەردى بىلاي قويعاندا، موسكۆادان بىرگە شىعىپ، ەدىل مەن جايىقتىڭ اراسىندا ز.ۆاليدوۆپەن قوشتاسقان ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ جانە پوەزدا جولىققان ت.رىسقۇلوۆتىڭ بۇدان تولىق حاباردار بولعانى انىق. ال، ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ بۇل قۇرىلتاي تۋرالى ءا.بوكەيحانوۆ پەن م.دۋلاتوۆقا تولىق ماعلۇمات بەرگەنى ەش كۇمان تۋدىرمايدى.
دەمەك، تاشكەنتتەگى ۇيىمنىڭ بەيرەسمي توراعاسى بولىپ سانالاتىن ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ دە قاپەرىندە بار جاعداي بۇل. ال بۇقاراعا بارعانداردىڭ ىشىندە ع.ءبىرىمجانوۆ پەن ح.بولعامباەۆ «الاشوردانىڭ» وكىلەتتى قۇزىرىنا يە بولعان جانە قۇپيا حاتتى جەتكىزگەن سول ەكەۋى - دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى. ح.بولعامباەۆتىڭ كۋالىگىنە «الاشوردانىڭ» ءمورى باسىلعانىن، وزىندە ونداي قۇقىق بولماعانىن د.ادىلەۆ ءوزىنىڭ كورسەتىندىسىندە اتاپ ايتادى. سونىمەن، «الاشوردا» قايراتكەرلەرى مەن تۇركىستان، بۇقارا، حيۋا رەسپۋبليكالارىنىڭ اراسىندا ىنتىماقتى ساياسي بايلانىس بولعان. ءوزىنىڭ جاسىرىن وكىلدەرىن جىبەرۋ ارقىلى «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» قوزعالىسىنىڭ زاڭدى مۇشەسى رەتىندە تىركەلگەن دەپ ەسەپتەۋگە تولىق نەگىز بار.
وسى ارادا تولىق دالەلدەنبەگەن، بىراق شاعىن توپقا عانا ءمالىم ءبىر جورامال تۋرالى ايتا كەتكەندى ءجون كوردىك. ول «قاتيرالاردا» اتى اتالعان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ استىرتىن بۇقاراعا ز.ۆاليدوۆپەن جولىعۋعا بارۋى. ومىرلىك دەرەكتەردە دە، تەرگەۋ ىسىندە دە، جالپى اۋىزەكى اڭگىمەلەردە دە م.اۋەزوۆتىڭ «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» قوزعالىسىمەن بايلانىسى تۋرالى ەشقانداي ماعلۇمات تا، «سىبىس تا» كەزدەسپەيدى. مۇنداي وقيعا ومىردە بولسا دا م.اۋەزوۆتىڭ ونى «مۇلدەم جادىنان ءوشىرىپ تاستاۋى» زاڭدى دا. ز.ۆاليدوۆ جاڭىلىسىپ، عازىمبەك بىرىمجانوۆپەن اۋىستىرىپ الۋى دا مۇمكىن.
الايدا، تۋرا وسى جىلدارى تۇسىرىلگەن ءبىر سۋرەتتىڭ سىرتىنا: «بۇقارادا، كەي تۇسىنىكتە ماڭعىستاۋ مەن حيۋادا ءتۇسىرىلدى»،- دەپ جازىلعان م.اۋەزوۆ پەن ءا.بوكەيحانوۆتىڭ فوتوسى بار. وندا م.اۋەزوۆ قىرىنان تۇسىرىلگەن جانە شاشىن الىپ تاستاعان. سونداي-اق سول جىلدارى بۇقارا مەن سامارقاننىڭ باسپاسوزىندە الاشورداشىلاردىڭ قاتارىندا جاريالانعان م.اۋەزوۆتىڭ سىزبا سۋرەتى تە بار. قالاي دەگەنمەن دە ءبىز بۇل وقيعانى جوققا دا شىعارا المادىق، شىندىققا دا جاتقىزا المادىق. تەك م.اۋەزوۆ تاشكەنتتە قونىس اۋدارعاندا قازاقستاننان مۇلدەم كۇدەر ءۇزىپ، پارتيالىق بيلەتىن تاستاپ كەتكەنى انىق. «اشتارعا كومەك» كوميتەتىنىڭ مۇشەسى رەتىندە ع.بىرىمجانوۆپەن بىرگە ەلەۋسىز ساپارمەن بارۋى دا مۇمكىن. مۇنداي كوڭىل-كۇيدىڭ تۇسىنداعى ادامنىڭ ءىس-ارەكەتىن ناقتى بولجاۋ دا قيىن. سوندىقتان دا بۇل ماسەلەنى اشىق قالدىرامىز.
بiر تاڭعالارلىق جاي: عازىمبەك بiرiمجانوۆ ءوزiنiڭ گەرمانيادا وقۋدا جۇرگەنiندە زاكي ۋاليديمەن جولىققانىن تەرگەۋشiگە بايانداپ بەرسە دە، مۇحتارعا قاتىستى وقيعا جونiندە ءلام-ميم دەمەگەن. ال ءابدiراحمان بايدiلدين بۇل وقيعالاردى بىلگەن. ويتكەنى سول كەزدەسۋگە ءا.بوكەيحانوۆتىڭ اديۋتانتى رەتىندە قاتىسىپ، الاش اسكەرىنە قارۋ-جاراق الىپ، ۆاگونعا تيەگەن. بىراق بىلە تۇرىپ قاساقانا قاعازعا تۇسىرمەگەن. وعان دا شۇكiر. ەگەردە جازا قالعان جاعدايدا مۇحتاردى تاۋبەسiنە كەلتiرiپ، وقيعانى ۋشىقتىرىپ بايانداۋى ابدەن مۇمكiن ەدi. مۇمكىن ءوزىنىڭ دە قاۋىپسىزدىگىن ويلاعان بولار. الدە ەسى كىردى مە؟
زاكي ءۋاليديدiڭ بۇل ەستەلiگi وتىزىنشى جىلدارى جاريالانا قالسا، قازاق ۇلتى رۋحاني جەتiمسiرەپ قالاتىنى انىق بولاتىن. «اباي جولى» دا جازىلماي، الەم جۇرتىنىڭ الدىندا ەڭسەمiز الاسارىپ، باقىتىمىزدى كiم كوتەرەر ەكەن دەپ جالتاقتاپ ءومiر سۇرەتiنiمiز دە كامiل.
(جالعاسى بار)
Abai.kz