اڭگىمە

تورعاۋىت اۋىلدىق ۇكىمەتتىڭ بۋحگالتەرگيا بولىمىنە كىرگەندە كەڭسەدە ەسەپشى قىز جالعىز وتىر ەدى.

- سالەمەتسىڭ بە، قىزىم؟ - دەدى تورعاۋىت ۇستەلگە جاقىنداي بەرىپ.

- سالەمەتسىز بە؟ - دەپ قايتالادى ەسەپشى قىز دا كوزىن الدىنداعى قاعازىنان الماي.

- مەنى تانيسىڭ عوي، قىزىم، - دەدى تورعاۋىت قىزدىڭ قارسىسىنا كەلىپ، بوس ورىندىققا وتىرىپ جاتىپ.

قىز ونىڭ بەتىنە جالت قارادى. «ءيا، تانيمىن» دەگەلى اۋزىن اشا بەرىپ ەدى، جۇرەگى زۋ ەتە ءتۇستى. ايعايلاپ جىبەرە جازداپ بارىپ توقتادى. القىمىنا بىردەڭە كەپتەلىپ، دىبىسى شىقپاي قالىپ ەدى. ەكى كوزى شاراسىنان شىعا جازداپ، ونە بويى قالتىراپ، سوزگە اۋزىنىڭ يكەمى كەلمەي، كوگەرگەن ەرىندەرى دىرىلدەي بەردى.

- مۇندا كەلمەگەنىمە دە كوپ بولىپ كەتتى-اۋ، ۇمىتىپ قالعان جوقسىڭ با؟ - دەدى تورعاۋىت.

ەسەپشى قىزدىڭ «جوق» دەۋگە شاماسى كەلمەدى. باقىرايىپ وتىرا بەردى.

- مەنىڭ اتىم تورعاۋىت قوي. ورالمانمىن. اناۋ كوشەنىڭ ەڭ باسىندا، №79-ى ۇيدە تۇرامىن. الدىڭا تالاي كەلىپ ەدىم عوي.

«ءيا، بىلەم» دەگىسى كەلدى ەسەپشى قىزدىڭ. بىراق، ايتا المادى. ءتىلى بايلانىپ قالىپ ەدى. مەلشيىپ سىرەسكەن بويى قوزعالۋعا دا دارمەنى كەلمەي قالتىراي بەردى.

- اناۋ الگى الەۋمەتتىك جاردەماقى، مۇگەدەكتىك كومەك دەيتىن تيىن-تەبەنىمدى الايىن دەپ كەلىپ ەدىم. ءوزى دە ءماز بىردەڭە ەمەس. دەسە دە التى ايدان بەرى ءبىراز اقشا بولىپ قۇرالىپ تا قالعان شىعار، - دەدى تورعاۋىت ويىندا تۇك جوق.

ەسەپشى قىز سول مەلشيگەن بويىندا ەسەڭگىرەپ ءبىر تالاي وتىرىپ بارىپ، نە زامان دەگەندە عانا ارەڭ ەسىن جيا باستادى. «قوزعالسام،- دەپ ويلادى. - قىبىرلاسام…پالە بولىپ جۇرەر مە ەكەن» دەپ ويلاۋعا شاماسى ارەڭ كەلدى. الدىنداعى ادامنان كوزىن الماي، تەسىرەيە ۇزاق قارادى. «ءيا، سوعان ۇقسايدى. ارۋاق سياقتى ەمەس. ءدال سونىڭ ءوزى. بۇل تانىس بولعان ەكى جىلدان بەرى ۇستىنەن ءبىر تۇسپەگەن كەڭ كوستيۋمى. الاسا بويىنا شاق كەلمەي قولقىلداپ تۇرعان سول كەيپى. تەرەڭ-تەرەڭ كوپ سىزىق ءتۇسىرىپ، ءاجىم باسقان ماڭدايىنان جوعارى قاراي ءتۇپ-ءتۇزۋ تاراعان اپپاق شاشى… ءبارى سول قالپى. كوزىنە قاراپ ەدى، قۇيرىعى قيىقشالاۋ كەلگەن كىشىلەۋ شەگىر كوزدەرى دە باياعىسىنشا جىلى قارايدى.

«ەپتەپ ءوتىپ كەتەيىن» دەپ ويلادى ەسەپشى قىز وزىنە-ءوزى قايرات بەرىپ، ورنىنان تۇرۋعا ۇمتىلىپ. ەكى تىزەسى دىرىلدەپ تۇر. جەرگە باسىلار ەمەس. جاڭا تۋعان بوتانىڭ تىرسەگىندەي قالت-قالت ەتەدى. جۇرەگى دە ورەكپىگەن بويى. تايداي تۋلاپ، تارسىلداپ سوعادى. سوندا دا… باسقا امال جوق. ەپتەپ سىتىلىپ شىعۋ كەرەك.

ول ەكى كوزىن الدىنداعى شالدان الماعان بويى قالتىرعان اياعىن ەدەنگە تىرەدى.

- قازىر…- دەدى ەرنى دىرىلدەپ. دىبىسى شىقتى ما، شىقپادى ما، ونى ءتىپتى ءوزى دە انىق بىلە المادى. ەرنى جىبىرلاعان سياقتى.

ول شالدىڭ قاسىنان لىپ ەتىپ وتە شىقتى. قورىققانى سونشا، جاس بالاداي تالتىرەكتەپ، اپىل-تاپىل شاپشاڭ باسىپ، ەسىكتەن سەندەلەكتەپ شىقتى دا، ءدال قارسىدا تۇرعان اكىمنىڭ ەسىگىنە زورعا جەتىپ، تۇتقاعا قولىن ازەر ءىلىندىردى. ديۆانعا ارەڭ جەتتى دە سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى.

- نە بولدى؟ ءوڭىڭ بۇزىلىپ، قۇپ-قۋ بولىپ كەتىپسىڭ عوي. ءبىر جەرىڭ اۋىردى ما؟ - دەدى اكىم ونىڭ تۇسىنە تىكسىنە قاراپ.

قىز باسىن شايقادى. اكىم ۇسىنعان ءبىر ستاكان اراسان سۋىن قىلقىلداتىپ، شاپشاڭ جۇتىپ جىبەرگەننەن كەيىن عانا تىلگە كەلدى.

- اعاي، سۇمدىق!

- نە بولدى؟

- شوشىپ كەتتىم.

- نە جەتتى سونشا تاپا-تالتۇستە؟

- الگى كوكتەمدە ءولىپ قالعان شال كەلىپ وتىر،- دەدى قىلعىنا ازەر سويلەپ.

- ءولىپ قالعان شال دەيسىڭ بە؟ - دەدى اكىم دە ەلەڭ ەتىپ، قىزعا اجىرايا قاراپ، - قايسى شال ول؟

- الگى ورالمان شال.

اكىم ويلانىپ قالدى.

- قايسى شال ول؟ - دەدى ەسىنە تۇسىرە الماي.

- مۇعالىم شال بار ەدى عوي. ىلعي قولقىلداعان كەڭ كوستيۋم كيىپ جۇرەتىن.

- وي، ءيا، ەندى ءبىلدىم، - دەدى اكىم. - ول ءولىپ قالىپ ەدى عوي.

- ءيا، ءولىپ قالعان. سول كەلىپ وتىر.

- باسقا بىرەۋ شىعار،- دەدى اكىم قيپىجىقتاپ.

- جوق. ناق سونىڭ ءوزى.

- قاتە تانىپ، باسقا بىرەۋمەن شاتاستىرىپ وتىرعان جوقسىڭ با؟

- جوق، اعاي، ءوزى دە ايتىپ وتىر عوي تورعاۋتپىن دەپ. الەۋمەتتىك جاردەماقىمدى الايىن دەپ كەلىپ ەدىم دەيدى. ساپ-ساۋ.

- قۇداي ساقتاسىن، - دەدى اكىم دە داۋىسىنا ءدىرىل ارالاسا.

سونىڭ اراسىنشا ەسىكتەن اسىقپاي اتتاپ، «اسسلاۋماعالايكۋم» دەپ قاشانعى ادەتىنشە سوزا سالەم بەرىپ، تورعاۋىت تا كىرىپ كەلە جاتتى.

- انە، ءوزى دە كەلە جاتىر، - دەدى ەسەپشى قىز ۇرەيلەنە سىبىر ەتىپ.

- مارات باۋىرىم، قالايسىڭ؟ سايلاۋدان جەڭىپ شىققانىڭدى ەستىپ جاتىرمىن. قۇتتى بولسىن ورىنتاعىڭ! - دەدى تورعاۋىت قولىن ۇسىنىپ.

- راحمەت، اعا، - دەدى مارات قولى ازداپ دىرىلدەپ.

تورعاۋىتتىڭ ارىق ساۋساقتارى جىپ-جىلى ەكەن. كوزىنە قاراپ ەدى، باياعى سول ءمۇلايىم قالپى.

- جانىم جاقسى كورەتىن، جۇرەگى جۇمساق، قايىرىمدى ءبىر باۋىرىمسىڭ. قازاقستان ازاماتتىعىن الاردا اكىم باسىڭمەن، بۇلدانباي، قىل-اياعى دوكۋمەنتتەرىمدى دە ءوز قولىڭمەن تولتىرىپ بەرىپ ەدىڭ. ءوزىم اۋرۋ جاعدايىمەن كەلە الماسام دا، سەن سايلاۋدا جەڭىپ شىقتى دەگەندە قۋانىپ جاتتىم، - دەدى تورعاۋىت باياعىسىنشا اڭقىلداپ، اقتارىلا سويلەپ.

- راقمەت، اعا، - دەدى مارات تاعى قايتالاپ. بىاردەڭە دەيىن دەپ ەدى، اۋزىنا باسقا ءسوز تۇسپەي قالدى.

- وسى ارادان الاتىن ازداعان تيىن-تەبەنىم بار عوي. سونى الايىن دەپ كەلىپ ەدىم، - دەدى تورعاۋىت ەندى ءسوزدىڭ بەتىن كەلگەن بۇيىمتايىنا اۋدارىپ.

مارات ۇندەمەدى. باعانادان ويلانىپ وتىرعان. «سەن شال، ءولىپ قالىپ ەدىڭ عوي» دەيتىن ەمەس. ول تۇستا سايلاۋ كەزى بولاتىن. كىشكەنتاي ءبىر اۋىلدىڭ سايلاۋى بولسا دا، دابىرالى ۇلكەن سايلاۋلاردان كەم بولعان جوق. باقانداي ءتورت كانديدات. تۇگەل سەن تۇر، مەن اتايىن. ەل دە بىت-شىت. رۋ-رۋ، توپ-توپقا ءبولىنىپ العان. سونىڭ الەگىمەن ءجۇرىپ، كىمنىڭ ءولىپ، كىمنىڭ ءتىرىلىپ جاتقانىنا دا تولىق كوڭىل بولە الماعان. ايتەۋىر، ءبىر رەت قاتىران دەگەن بىرەۋ كەلىپ «تورعاۋىت اقساقالدى جەرلەۋگە» دەپ اقشا سۇراعانى بار. اۋىلدىڭ ازعانا قاراجاتىنان ءبولىپ، وعان ون بەس مىڭ تەڭگە بەرگەنى دە ەسىندە….ەندى سول شال ءوزى كەلىپ وتىر.

مارات وسى ارادا باسقاشا جال تاپتى:

- جاڭا مىنا قىزىڭىز دا سونى ايتىپ وتىر ەدى. قازىر كاسسادا اقشا بولماي تۇرعان سياقتى. ءبىر-ەكى كۇننەن كەيىن حابارلاسپاس پا ەكەنسىز، - دەدى باسقا ەشتەڭە سەزدىرمەي.

تورعۋىت ءبىراز قيپاقتاپ قالىپ ەدى.

- اپىراي، شۇعىل ءبىر قاجەتى بولىپ ەدى. بىردەڭەگە قىسىلىپ تۇرعانىم، - دەدى تارىققان راي ءبىلدىرىىپ.

- قانشا كەرەك ەدى؟ ءتىپتى قىسىلىپ تۇرساڭىز مەن سىزگە ءبىراز سوما بەرە تۇرايىن، - دەدى مارات مىنا ارۋاق شالدان اقى بەرىپ بولسا دا تەز قۇتىلعىسى كەلىپ. سونان قاپشىعىن اشىپ، ون مىڭ تەڭگە الىپ بەردى. - جانىمدا بارى وسى ەكەن. ازىرشە كەرەگىڭىزگە جاراتا تۇرىڭىز.

- راقمەت! - دەدى تورعاۋىت ورنىنان كوتەرىلە بەرىپ. - جاقسىلىعىڭ اللادان قايتسىن.

مارات پەن ەسەپشى قىز تورعاۋىت ەسىكتەن شىعىپ كەتكەننەن كەيىن دە ءبىر قاۋىم ۋاقىت ءۇن-ءتۇنسىز، سىلەيىپ وتىرىپ قالىستى.

- قاراشى. كەتتى مە؟ - دەدى مارات نە زامان دەگەندە يەگىمەن ەسىك جاقتى نۇسقاپ.

قىز قورعانا باسىپ ەسىككە باردى دا قايتا بۇرىلدى.

- كەتىپ بارادى. قۇدايا تاۋبە! مۇندايدا سۇمدىق بولادى ەكەن-اۋ. قانداي شوشىعانىمدى بىلەسىز بە؟ تۋرا شالقامنان تۇسە جازدادىم،- دەدى ماراتقا جاقىنداپ كەلىپ، ەنتىگىن باسىپ، كەۋدەسىن كەرە تىنىس الىپ.

- سەنى قويىپ مەن دە قايتەرىمدى بىلمەي قالدىم، - دەدى مارات تا شىنىن ايتىپ.- كەتىرۋگە اسىققانىم دا سول، - دەپ ءبىر كۇرسىنىپ الدى. - ايتەۋىر ءبىر جول قۇتىلدىق-اۋ مولشەرى. ناق سول ما ءوزى؟

- سول. ناق ءوزى.

- بۇل شال، قانە، قاشان ءولىپ ەدى؟ - دەدى مارات ەسىنە تۇسىرگىسى كەلىپ، قاباعىن شىتىنىپ. - سايلاۋ كەزى ەمەس پە ەدى؟

- ءيا، ناۋرىز ايىندا، - دەدى قىز ونى انىقتاي ءتۇسىپ.

- «ولگەنى تۋرالى دارىگەردىڭ كۋالىگى» بار ما ەدى؟

- بار عوي.

- قايدا ولار؟

- بار. مەندە. ءبىر نۇسقاسىن كوشىرىپ الىپ قويىپ ەدىم.

- الىپ كەلشى.

ەسەپشى قىز جۇگىرە باسىپ شىعىپ كەتتى دە كوپ ايلانباي قايتا ورالدى.

- مىنە،- دەدى قىز ءبىر پاپكا قاعازدى اكىمنىڭ الدىنا جايىپ جاتىپ.

مارات الدىنداعى قاعازعا ەرەكشە قۇنىتپەن شۇقشيا ءتۇسىپ، بار زەردەسىن سوعان اۋداردى. ەڭ الدىمەن دارىگەردىڭ «ءولۋ تۋرالى كۋالىگىنە» كوزىن سالدى دا ورىسشا جازىلعان كۋالىكتى قازاقشاعا اۋدارىپ كۇبىرلەي باستادى. «تورعاۋىت بەسبايۇلى. 1936 جىلى قىتايدا تۋىلعان.  الەكسەەۆكە اۋىلى، شاقانتاي باتىر №79-ى ءۇيدىڭ تۇرعىنى. جۇرەگى ولىەتتەنگەن. 2001 جىلى ناۋرىز ايىنىڭ 16- كۇنى قايتىس بولدى. گەورگيەۆكە اۋداندىق اۋرۋحانانىڭ باس دارىگەرى يان…- دەپ وزىنە كەرەكتىسىن عانا بىلگىسى كەلىپ، ودىپ-ودىپ وقىپ شىقتى.

- عاجاپ ەكەن، - دەدى ول سالدەن سوڭ ورىندىققا شالقايا وتىرىپ، ويلانا كوزىن جۇمىپ. - شىنىندا دا عاجاپ بولدى. ءارى قورقىنىشتى، ءارى قىزىق وقيعا ەكەن. قايتسەك بولار ەكەن؟ الدە اۋداندىق كوشى-قون پوليتسياسىنان سۇراساق پا ەكەن؟

ول ءبىر تالاي ويلانىپ وتىردى دا ەسەپشى قىزعا بۇرىلدى.

- سەنشە قايتسەك بولادى مۇنى؟ - دەدى شىن داعدارعان رايمەن.

- قىتاي دەگەن ەللەن نە سۇمدىقتىڭ ءبارى شىعادى دەيدى عوي. انەۋگۇنى مەن ءبىر كينو كوردىم. سوندا ءولىپ قالعان ءبىر قىتاي ءارى-بەرى سەرەيىپ جاتتى دا ورنىنان قارعىپ تۇرىپ، سولبىرەيگەن شاپانىنىڭ ەكى شالعايىن قانات قىپ، ەتەگىن قۇيرىق ەتىپ جازىپ جىبەرىپ ۇشتى دا كەتتى. مۇنىڭ داس ونداي ونەرى بولىپ جۇرمەسىن. ونىڭ ۇستىنە ءبىز ءدال قىتاي شەكاراسىنىڭ تۇبىندە وتىرمىز عوي. پوليتسياعا حابارلاپ قويماساق، وزىمىزگە قيىن بولىپ جۇرمەسىن، - دەدى اۋىل اكىمىن ادەيى ساقتاندىرا سويلەپ.

مارات تەلەفون ترۋبكاسىن الىپ، اۋداندىق كوشى-قون پوليتسياسىندا بىرەۋلەرمەن سويلەسىپ جاتتى.

- ءبىزدىڭ اۋىل شەكارانىڭ تۇبىندە عوي. ايتپەسە.. ءۇش ءجۇز قىرىق قيلومەتر، - دەدى مارات تەلەفوندا جاۋاپ بەرىپ. - جول دەيسىز بە؟ جول ونشا جىرعاپ تۇرعان جوق. دەگەنمەن، ءۇش-ءتورت ساعاتتا… جاقسى… كۇتەم، - دەدى ول ترۋبكانى ورنىنا قويىپ. ونان ەسەپشى قىزعا سويلەدى. - دەگەنمەن، وسى اقىلىڭ دا دۇرىس بولدى-اۋ. كەلەتىن بولددى. تۇسكە تاياپ ءبىر جەردەن تاماق بىردەڭە دايىنداتىپ قوي.

بەسىن اۋا جەتكەن پوليتسەيلەر كەلە سالىپ ىسكە كىرىسىپ كەتتى. ماراتتىڭ تۇسىنىكتەمەسىنەن كەيىن جورامال سۇراقتار قويدى.

- ناق سونىڭ ءوزى مە؟

- ەگىزدىڭ سىڭارى ەمەس پە؟

- اۋىلعا كەلگەن بەيساۋات ەشكىم جوق پا ەدى؟

- قىتاي تەحنيكاسى دامىپ كەتتى عوي. ادام كلونداپ جۇرمەسىن؟!

- قايدا جەرلەنىپ ەدى، بالكىم، ءتىرىلىپ كەتكەن شىعار؟

- شىن سول ءوزى مە؟ ماسكا كيىپ العان باسقا بىرەۋ بولماسىن!؟

اقىرى ەكى پوليتسەي مەن اۋىل اكىمى مارات ۇشەۋى تورعاۋىتتىڭ ۇيىنە باردى. تورعاۋىتتى وڭاشا الىپ، سۇراقتار جاۋدىردى. ويىندا تۇك جوق تورعاۋىت بىلگەنىنشە جاۋاپتار بەرىپ وتىردى. سونان ءبىر كەزدە پوليتسەيدىڭ ءبىرى ونان جەكە كۋالىگىن كورسەتۋىن تالاپ ەتتى. تورعاۋىت سۋمكا، پاپكالارىنان ىزدەپ تابا المادى. ايەلىنەن سۇراپ ەدى، ول دا بىلمەيتىن بولىپ شىقتى.

- مەن كوپ اۋىردىم عوي. قىتايدا جۇرگەندە جابىسقان ناۋقاس ەدى. سول جارىمجاندىعىم سەبەپتى پەنسياعا دا ەرتە شىققانمىن. قازاقستانعا جەتسەم، سۇيەگىم تاريحي وتانىمدا قالسا دەگەن نيەتپەن كەلىپ ەدىم. تىلەگىمدى اللا قابىل كوردى مە، تۋعان جەردىڭ اۋاسى مەن سۋى شيپا بولدى ما، الدە دارىگەرلەردىڭ ەمى داۋا بولدى ما، ايتەۋىر وسىندا كەلگەننەن كەيىن جازىلىپ كەتكەنمىن. جەڭىل-جەلپى جۇمىستارعا ءوزىم جۇگىرىپ، سەرگىپ قالعانمىن. بار-جوعى ەكى-اق جىل وسىلايشا ءماز بولىپ ءجۇردىم دە ءبىر كۇنى اياق استىنان جىعىلىپ قالىپپىن. سودان بەرى مىنە، دارىگەردەن دارىگەر، ەمشىدەن ەمشى. سارى توسەك بولىپ، ءتورت اي جاتتىم. ورنىمنان تۇرىپ جۇرە باستاعانىما دا بىرەر ايدىڭ عانا ءجۇزى بولدى. سول جەكە كۋالىك دەگەندى قايدا قويعانىم دا ەسىمنەن شىعىپ كەتىپتى. بالكىم بالالار ءبىر جەرگە قويا سالعان بولسا، تابىلىپ تا قالار،- دەدى ءبارىن باسىنان باستاپ تۇسىندىرمەك بولىپ.

پوليتسەيدىڭ ءبىرى سۋمكاسىن اشىپ، قايشىمەن ورتا تۇسىنان تۇمارشالاپ قيىپ العان جەكە كۋالىكتى الىپ شىعىپ، تورعاۋىتقا كورسەتتى.

- مىناۋ ەمەس پە؟- دەدى قولىنا بەرىپ.

تورعاۋىت ونى اۋدارىپ-توڭكەرىپ قاراپ شىقتى دا كوزى باجىرايىپ كەتتى:

- وسى عوي. كىم قيىپ تاستاعان. سىزدەر قايدان الىپ جۇرسىزدەر؟ - دەدى شانشىلا قادالىپ.

پوليتسەيلەر وعان جاۋاپ بەرگەن جوق.

- قاتىران دەگەن كىم؟ - دەپ سۇرادى توتەسىنەن.

- ول مەنىڭ باجام ەدى.

- قازىر قايدا؟

- بار وسىندا.

- بالالاردىڭ بىرەۋىن جىبەرىپ شاقىرتا الاسىز با؟

- مىنە، قازىر،- دەدى تورعاۋىت الدەنەگە الاڭداپ، قالبالاقتاپ ەسىككە قاراي جۇگىرىپ.

ءۇي اراسى جاقىن ەكەن. بىرەر مينۋتتا قاتىران دا جەتىپ كەلدى. كوپ سۇراقتاردان كەيىن ونىڭ جاۋابى مىناۋ بولدى.

- تورەكەڭ (تورعاۋىت) ناۋرىز ايىندا اۋرۋى ۇستاپ، اياق استىنان جىعىلىپ ءتۇستى دە ەس-ءتۇسسىز قالدى. ماشينا جالداپ اۋداندىق بولنيتساعا اپاردىم. ون نەشە كۇن سوندا بولدىق. سوڭىندا ونداعى دارىگەرلەر: «ەم قونبايدى. ادام بولمايدى. الىپ كەت. بالا-شاعاسىنىڭ قاسىندا كوز جۇمسىن»، - دەدى. ازامات بالالارى – ەكى ۇل، ەكى قىزى تۇگەل قىتايدا بولاتىن. پاسپورت ءبىتىرىپ كەلە الماي جۇرگەن. دارىگەرلەردىڭ شەشىمى ماعان قيىن بولدى. كورىپ قالسىن دەگەن بالالارى الىستا جاتىر. جۇگىرىپ پوشتاحاناعا بارىپ قىتايعا تەلەفون  سوقتىم. بالالارىنا اكەسىنىڭ ناۋقاسىن ايتتىم. ولار جىلاپ-سىقتاپ: «بىزگە تەزدەتىپ تەلەگرامما جىبەر. ايتپەسە قىتاي جىبەرەتىن ەمەس»، - دەپ شۋلاستى. ارينە، جاي تەلەگراممانىڭ ەشقانداي پايداسى جوعى بەلگىلى. سوندىقتان دارىگەرلەرگە قايتا جالىندىم. «ادام بولمايتىنى راس قوي. وندا «ءولدى» دەگەن كۋالىك بەر. بولماسا بالالارى توپىراق سالسىن» دەپ زارلادىم، - دەپ قاتىران وسى ارادا ءبىر توقتاپ، ويلانىپ الدى. «ءولدى» دەگەن كۋالىك بەرۋگە باستابىندا دارىگەرلەر دە كونبەگەن. «باسىمىز ەكەۋ ەمەس» دەپ وتىرىپ العان. سونان قاتىران قىتايشا ەسەپ سوققان: اۋىل مەن اۋدان اراسى 340 كيلومەتر. اۆتوبۋس تا جوق. ونان كەلۋ دەگەن دە ءبىر ماشاقات. نەشە كۇندىك سارپالداڭ. قانشاما اقشا كەرەك. وسىلاردى ەسەپتەي كەلىپ ول اقىرى امالسىزدان قالتاسىنا قول سالىپ، قول سالعاندا مول سالىپ امەريكانىڭ كوك الا قاعازىنىڭ كۇشىمەن «ءولدى» دەگەن كۋالىكتى ارەڭ الىپ ەدى. قازىر ونىسىن جاسىرىپ قالدى دا ءسوزىن ونان ارى جالعاستىردى. - سونىمەن «ءولدى» دەگەن كۋالىك الدىم، - دەپ ول تورعاۋىتتىڭ بەتىنە ءبىر قاراپ قويدى.

- استاعىپىراللا! - دەدى ول شەگىنە بەرىپ.

قاتىران ءسوزىن ارى قاراي ساباقتاي ءتۇستى:

- قۇداي كەشسە، تورەكە، سەن دە كەشىر. سودان وسىندا كەلدىك. ەس جوق، ءتۇس جوق سەن جاتتىڭ. بالا-شاعا، قاتىن-قالاش جىلاپ-سىقتاپ، ەس-اقىلدى الدى. ءسويتىپ شۋلاپ جاتقاندا اناۋ تومەنگى №15 ۇيدەگى شال كەلە قالدى. «ەي، توقتا. بوسقا تارىقپا. مىناۋ كورشى اۋىلدا پالەن دەگەن ەمشى بار. سوعان ءبىر كورسەتشى. تىم بولماسا قارىزى قالماسىن» دەمەي مە!؟ شاپقىلاپ سوعان باردىم. اۋزىندا يمانى بار اقساقال ادام ەكەن. كەلىپ ەمدەي باستادى. ۇشكىردى. دەم سالدى. اۋزىنا قاسىقتاپ، قايناتقان ءدارى قۇيدى. سوياۋ-سوياۋ، بۇجىر-بۇجىر تامىر دارىلەر. سولاردىڭ اراسىنان مەنىڭ تانىعانىم – تاستىڭ مايى عانا. ءبىز جاقتا دا كوپ. ءبىز دە ەمگە قولداناتىنبىز. اقساقال تاعى ءبىر دارىلەردى ايتىپ ەدى، اۋدانعا بارىپ ىزدەيتىن، ونى ساتىپ الا قوياتىن اقشامىز دا قالماعان  بولاتىن. كىمنەن  الاسىڭ!؟ جايدان-جاي جالىنعانعا كىم بەرە  قويادى. اقشا دەگەندى سۇراپ الۋ ءۇشىن دە ءبىر سىلتاۋ كەرەك قوي. سونان الگى  «ءولدى» دەگەن كۋالىكتى الىپ، مەن مىنا اكىم باۋىرىما باردىم. وسىندايدا وسىنداي، «جەرلەيتىن اقشا كەرەك» دەدىم. دارىگەردىڭ كۋالىگىن، مۇنىڭ جەكە كۋالىگىن مەن اپارىپ تاپسىردىم. «الدىمەن جانى قالسىنشى. ولمەي جاتسا قالعانىن تاعى كورەرمىز» دەپ ويلادىم. ءوز اتىمنان ارىز جازىپ قول قويدىم. ول كەزدە تورەكەڭنىڭ مۇندايدى سەزىپ-بىلەتىن شاماسى جوق ەدى. كەيىن تورەكەڭ بارا-بارا وڭالدى دا اقىر اياعىندا جازىلىپ كەتتى. مىنە، وزدەرىڭىز دە كورىپ وتىرسىزدار، - دەدى قاتىران اڭگىمەسىن اياقتاپ.

- قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن تاڭعاجايىپ ءبىر وقيعا بولدى-اۋ، دەدى مارات كوڭىلى ەندى جايلانىپ،- توراعا، ولمەگەنىڭىز جاقسى-اق بولدى. بىراق، ءسىزدىڭ بارلىق دوكۋمەنتتەرىڭىز ارحيپكە كەتىپ قالدى عوي. ەندى سولاردى مىنە، مىنا كۋالىكتەن تارتىپ، تۋ باسىنان قايتا جاساتۋ كەرەك. ايتپەسە ءسىز جاردەراقى دا، مۇگەدەكتىك قاراجات تا الا المايسىز.

- اپىراي-ءا،- دەپ قينالدى تورعاۋىت كۇرسىنىپ، باسىن سيپاپ. - وسى دوكۋمەنتتەردى جاساتىپ، سول يگىلىكتەرگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن مەن قانشا جۇگىردىم. ەكى جىل ۋاقىتىم كەتىپ ەدى عوي. مىنا شاشىمنىڭ جارتىسى سونان اعارعان. سول اۋرەشىلىكتەن ەندى قۇتىلدىم-اۋ دەپ قۋانىپ جۇرگەندە، قيىن بولدى عوي.

- باسقا امال جوق. قايتا جاساتاسىز، - دەدى پوليتسەيدىڭ ءبىرى.

- نەگىزى بار عوي. بۇرىنعىداي قيىن بولا قويماس، - دەدى مارات جۇباتىپ.

ح ح ح

تورعاۋىت اۋداندىق كوشى-قون پوليتسياسىنا باردى. پاسپورتنىي ۇستەلدەن تارتىپ، كوپ ءبولىمدى ارالادى. ءبارىنىڭ جاۋابى بىرەۋ عانا:

- جوق. بولمايدى. ءبىز شەشە المايمىز.

تاڭەرتەڭ كەلگەن. ءار بولىمگە كەزەككە تۇرعان. تۇستە دەمالىس ۋاعىندا ەكى ساعات دالادا وتىرعان. تۇستەن كەيىن ارىپ-شارشاپ الدىنا ارەڭ جەتكەن سارى كەلىنشەك مۇنى ءتىپتى ادام عۇرلى دە كورگەن جوق. سوزىنە قۇلاق قويار دا ەمەس. بىرەۋلەرمەن ورىسشا بىلدىرلاسىپ وتىرىپ الدى. اقىرى بۇل دا شامىرقانايىن دەدى.

- مەن سىزگە سويلەپ تۇرمىن عوي،- دەدى تورعاۋىت شىتىنىپ، ونىڭ الدىنا جاقىنداپ.

- مەنىڭ الدىما كەلەتىن جالعىز ءسىز عانا ەمەسسىز،- دەدى اناۋ بۇعان كوز قىرىن دا سالماستان.

- انداعى قىز مۇلدە كەزەكسىز كىرىپ وتىر عوي.

- وندا ءسىزدىڭ جۇمىسىڭىز بولماسىن. بۇل مەنىڭ دوسىم بولادى.

- ال مەن ورالمانمىن.

- ورالمان بولساڭ قايتەيىن. سەنى مەن شاقىرىپ كەلگەم جوق.

تورعاۋىت وقىعان، كوزى اشىق ادام. ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك كوشى-قون كۆوتاسىمەن كەلگەنىن الدىعا تارتا سويلەدى:

- ۇكىمەت، نازارباەۆ شاقىردى عوي.

- وندا سولارعا بار.

- ءاي، سەن قالاي سويلەيسىڭ؟ مەن دە وزىڭدەي قازاقستان ازاماتىمىن عوي.

- وندا كۋالىگىڭدى كورسەت.

وسى اراعا كەلگەندە تورعاۋىت بوگەلىپ قالدى. «ازات باسىمدى ەكىنشى رەت تاعى دا تالكەككە سالدىرعانىم-اي» دەپ كۇيىنىپ كەتتى. «سەن مەنى قورلاساڭ، سەنى قۇداي قورلاسىن» دەپ ايتايىن دەدى دە «بۇل قۇدايدى قايدان ءبىلسىن؟» دەپ ويلادى جاڭا بۇل كىرگەن كەزدە ۇستەل ۇستىنەن جيناپ الىپ جاتقان كولباسانى كوز الدىنا كەلتىرىپ. «ادام ەمەس، شوشقا ەكەنسىڭ عوي جارىلعالى تۇرعان» دەپ تە ايتايىن دەدى ونىڭ جارداي جۋان تۇلعاسىنا كوز توقتاتىپ. بىراق ءوزىن-ءوزى سابىرعا شاقىردى. «امالىم جوق. مەنىڭ كۇنىم بۇعان ءتۇسىپ تۇر عوي. ونان ارمان قىرىسىپ الىپ جۇرمەسىن» دەدى دە شىعىپ كەتتى.

وسى اشۋمەن ناچالنيكتىڭ كابينەتىنە كىرىپ ەدى، «اتتەڭ!…» دەپ ءتىسىن باسىپ بارعان. ناچالنيك جوق بولىپ شىقتى.

ناچالنيككە ەرتەڭىندە دە كىرە المادى. سوناۋ يت ارقاسى قياننان قايتا-قايتا سالپاقتاپ ءجۇرىپ، ءۇشىنشى كۇن دەگەندە ارەڭ جەتتى-اۋ الدىنا. ىزا بولعانى، قورلانعانى سونشا، ءشۇ دەگەندە نە ايتارىن بىلمەي، سويلەي الماي، كوپكە دەيىن تىعىلىپ وتىرىپ قالدى.

- اپىراي، قارىنداسىم-اي، «قارنىمنىڭ اشقانىنا ەمەس، قادىرىمنىڭ قاشقانىنا جىلايمىن» دەگەندەي، جۇمىسىمنىڭ بىتپەگەنى ءوز الدىنا، مىنا قول استىنداعىلارىڭىزدىڭ ادام عۇرلى كورمەگەنىنە قينالىپ كەتتىم. ءوز جەرىمدە جاي بىرەۋ ەمەس، يناباتتى ۇستاز ەدىم. ەندى مۇندا قايداعى جامان قىز-كەلىنشەكتەر… - دەدى داۋىسى تارعىلداپ، ءسوزىنىڭ اياعىن تاۋىسىپ ايتا الماي.

- نە بولدى، اعاسى؟ كەيىپ وتىرسىز عوي. اشۋىڭىزدى باسىپ، ايتارىڭىزدى ماعان تۇگەل ايتىڭىزشى، - دەدى ناچالنيك بۇعان جىلى قاباق تانىتىپ.

قوي كوزدى، اپپاق، جازىق ماڭدايلى، قىر مۇرىندى، سۇلۋشا كەلگەن قىزىل سارى كەلىنشەكتىڭ سويلەگەن سوزىنە ءبىر اۋىز ورىسشا قوسپاي، تاپ-تازا قازاق تىلىندە «اعالاپ» وتىرعان مەيىرىن كورىپ تورعاۋىتتىڭ كوزىنە لىق ەتىپ جاس تولا قالدى. انتەك ىركىلىپ وتىرىپ بارىپ، ءبارىن باسىنان ايتىپ شىقتى. كەشەگى سەمىزدەن كورگەن قورشىلىعىن دا جاسىرعان جوق.

ناچالنيك تە كۇرسىندى. مۇنىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن قايتادان ءبىر شولىپ شىقتى. ويلانىپ باسىن شايقادى:

- اعاسى، ول ءۇشىن سىزدەن مەن كەشىرىم سۇرايىن. رەنجىمەڭىز. ءۇش ءجۇز جىل بويى ورىستىڭ بودانىندا بولدىق. ونان قالسا سۇيەككە ءسىڭىپ كەتكەن كوممۋنيستىك بۇيروكراتتىق، ورىستىق الكەۋدەلىك بار. شەتتەن كەلگەن باۋىرلاردىڭ كوڭىل-كۇيىن تۇسىنبەيتىندەر كوپ قوي. كىم دەدىڭىز؟ №13 كابينەتتەگى قىز با؟ باقىت قوي. وعان ءوزىم سويلەسىپ قويايىن. ال ءسىزدىڭ جۇمىسىڭىزعا كەلسەك،- دەدى ول حاتشى قىز اكەلىپ بەرگەن پاپكاعا قاراپ وتىرىپ، - بۇل قيىنداۋ ەكەن. كوڭىلىڭىزگە كەلمەسىن، دوكۋمەنت بويىنشا ءسىز ءولىپ قالعان ادامسىز. ءبىز مىناۋ كەڭەس وداعى كەزىنەن بەرى تەك قاعازعا عانا سەنىپ، سول ارقىلى جۇمىس جاساپ داعدىلانىپ كەتتىك قوي. ال ءسىزدىڭ قولىڭىزدا ەشقانداي كۋالىك جوق.

- ايتتىم عوي بۇل الگى قاتىراننىڭ كەسەلى دەپ، - دەدى تورعاۋىت ەكى الاقانىن جايىپ،- ول بايقۇس تا ماعان جاماندىق ويلاعان جوق قوي،- دەگەندى قوسىپ قويدى.

- ءتۇسىنىپ وتىرمىن، اعاسى. بۇل جۇمىستى تۋ باسىنان قايتالاپ ىستەۋ كەرەك. ەڭ الدىمەن ءسىزدىڭ ءتىرى ەكەنىڭىزدى دالەلدەۋ قاجەت. ونان سوڭ جەكە كۋالىگىڭىزدى قايتا جاساتۋ كەرەك. جاردەم اقى، مۇگەدەكتىك كومەك، باسقا يگىلىكتەنۋلەر سونان كەيىنگى شارۋا.

- ءتۇسىنىپ وتىرمىن، - دەدى تورعاۋىت باسىن شۇلعىپ.

- وندا، ءسىز، اعا، بىلاي ىستەڭىز. بىرىنشىدەن، اشۋلانباڭىز. قايداعى ءبىر قىز-قىرقىن دۇرىس جاۋاپ بەرمەدى ەكەن دەپ وكپەلەيتىن تۇك تە جوق. اۋىرىپ قالاسىز. مىناۋ قازاقستان، كىم بولسا ول بولسىن، الدەقالاي بىرەۋدىڭ ءوزى جاساپ العان جەكە مەنشىك جەرى ەمەس. تۇتاس قازاقتىڭ اتامەكەنى. ۋكرايىن مەن ورىس، وزبەك پەن كارىس… سيىپ جاتقان بايتاق وتانعا قازاق بالاسى قانشا بولساق تا نەگە سيمايمىز!؟ نە بار، ءبارى دە بولادى. اڭساپ كەلگەن اتامەكەننىڭ قىزىعىن كورىپ، ءالى دە ءبىر ون بەس جىل، جيىرما جىل جۇرمەيسىز بە؟! وقىعان، مۇعالىم ادامسىز. جوق نارسەگە تارىلماڭىز. ەكىنشىدەن، اۋرۋحاناعا بارىپ، ءوزىڭىزدى ەمدەگەن، اناۋ جامان كۋالىكتى بەرگەن ۆراچپەن سويلەسىڭىز. مەنىڭشە، بۇل – ەڭ كەرەكتى جانە ەڭ ءبىرىنشى قادامدا شەشەتىن ماسەلە. دارىگەردىڭ كۋالىگىنسىز ەشنارسە بىتپەيدى. قايتالاپ ايتايىن، اعا، بۇل وتە قيىن شارۋا ەكەن. جۇيكەڭىزدى ءبىراز توزدىرۋعا تۋرا كەلەدى. دەگەنمەن، مەن سىزگە قولىمنان كەلگەننىڭ ءبارىن ايامايمىن. بۇدان بىلاي ماعان ەش كەزەكسىز، توتە كىرە بەرىڭىز. مەنىڭ اتىم – قۇرالاي، - دەدى تورعاۋىتتىڭ تۋعان قارىنداسىنداي شىن نيەتىمەن ىززەتىلىك تانىتىپ.

قۇرالايدان شىققان سوڭ تورعاۋىت اۋرۋحاناعا بارىپ، وزىنە كۋالىك بەرگەن الگى ۆراچتى ىزدەدى. اتى-ءجونىن قاتىران ايتىپ بەرگەن. ول بۇگىن جۇمىستا جوق بولىپ شىقتى. «ەرتەڭ بولادى»، - دەدى بىرەۋلەر.

اۋرۋحانادان قايتىپ شىققاندا كۇن ەڭكەيىپ قالعان ەدى. قاراشا ايىنىڭ ورتا شەنى. كوشەدە الا شابىر قار جاتىر. تاڭەرتەڭ ۇيىنەن ساعات بەستە شىعىپ ەدى. سونان بەرى ءالى ءنار تاتقان جوق. ىشەگى شۇرىلداپ، قارنى اشا باستاعانىن ەندى ەزدى. اۋرۋ، ءالسىز جۇرەگى دە قارايىپ، تالىپ سوقتى. ءتانى قالتىراپ، توڭا باستادى. ءوزىنىڭ بارلىق جۇمىستى ءبىر كۇندە بىتىرە سالماق بولىپ، بوسقا الجاسقانىنا ەندى وكىندى. قوناتىن جەرى دە جوق ەدى. «بەيساۋات كولىك بىردەڭە تابىلىپ قالار ما ەكەن» دەپ، ورتالىق كوشەگە تامان بەت الدى.  ءبىر ساعاتتاي سەندەلىپ جۇرسە دە ەشتەڭە كەزىكپەدى. قىسىلايىن دەدى. «دالادا قالسام مىناۋ سۋىق تۇندە قاتىپ قالاتىن شىعارمىن» دەپ ويلادى. ءوز اۋىلىنا باراتىن شەتكى كوشەگە قاراي ءجىتى باسىپ ءجۇرىپ كەتتى.

كەنەت ارت جاعىنان ماشينا داۋىسىن ەستىدى. جالت قاراپ ەدى، ءبىر ماشينا زۋلاپ كەلەدى ەكەن. قۋانىپ كەتتى. دارمەنسىز جۇرەگى دىرىلدەپ، تۋلاپ الا جونەلدى. جولعا تامان اسىعىس ۇمتىلدى. ءوزىن-ءوزى ۇمىتقانى سونشا، ماشيناعا سوعىلىپ تا قالا جازدادى.

رولدە قازاق جىگىتى ەكەن.

- ەي، جىندىمىسىڭ؟ ولەيىن دەپ ءجۇرسىڭ بە؟ - دەدى تەرەزەدەن باسىن شىعارىپ، بۇعان زىرك ەتە قالىپ.

تورعاۋىت ونىڭ ۇرىسقانىن ەلەگەن جوق. قازاق بولعانىنا قۋاندى. «ورىس بولسا ماقساتىمدى ۇقتىرا المايمىن-اۋ» دەپ قورقىپ تۇرعان.

- قاراعىم، قازاق ەكەنسىڭ عوي، جاقسى بولعانىن قاراشى، الەكسەەۆكەگە بارايىن دەپ ەدىم. اقشاڭدى تولەيمىن. الا كەت، - دەدى داۋىسى قالتىراي شىعىپ.

- مامبەت!- دەدى جۇرگىزۋشى قاتقىل داۋىسپەن.

- اي، باۋىرىم، مەن وتە قينالىپ تۇرمىن. ورالمان ەدىم. قالادا تانىسىم دا جوق. ءبىر قايىرىم جاسا. سيىستىرىپ الا كەت، - دەدى تورعاۋىت كابينانىڭ اشىق ەسىگىنەن ۇستاپ، ايىرىلماعان بويى.

- كورىپ تۇرسىڭ عوي، مىنە، ورىن جوق، - دەدى جۇرگىزۋشى باسىمەن ماشينانىڭ ءىشىن نۇسقاپ.

توعاۋىت ماشينانىڭ ىشىنە كوز جۇگىرتتى. جۇرگىزۋشىنىڭ قاتارىندا ادەمى سارى كەلىنشەك، ارتقى ورىندىقتا ەكى بويجەتكەن  قىز، ورتاسىندا ادامشا شوڭقيىپ وپچەركا يت وتىر. باسقالارىنان بۇرىن تورعاۋىتتىڭ كوزى يتكە تۇسكەن. ول دا مۇنان كوز الماي تەسىلە قاراپ قالىپتى. قۇلاعى ەدىرەيىپ، ەكى كوزى وت شاشادى. «ايت» دەسە اتىلعالى دايىن وتىر.

- وي، اينالايىن، باۋىرىم، قىسىلىپ تۇرمىن. مىنا ءيتتى بىلايىراق… جوق، ءتىپتى جاتىرقاماسا مەن الدىما-اق الىپ…- دەي بەرىپ ەدى، جۇرگىزۋشى مۇنىڭ ءسوزىنىڭ اياعىن توسپادى. قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى. ونىڭ مىنا بەينەسىنەن «دامەسىن قارا ءوزىنىڭ. مۇنىڭ زاتى عانا يت. ايتپەسە بۇگىنگى زاماندا…سەنەن جيىركەنبەي الدىڭا وتىرسا اۋەلى» دەگەندەي ءبىر كەمسىتكەن ءاجۋانى بايقادى. سونى راستاعانداي جۇرگىزۋشى:

- نو…بۇل اسىل تۇقىم يت. سەن قالاي؟…- دەپ اياعىن ورىسشا بىلدىرلاپ كەتتى دە ەسىگىن تارس جاۋىپ، ءجۇرىپ كەتتى.

تورعاۋىت ءوزىنىڭ جولدىڭ قاق ورتاسىندا قىبىر ەتپەي سىلەيىپ تۇرىپ قالعانىن ارتىنان ءبىلدى. ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، ءىلبي باسىپ، كوشەنىڭ شەتىنە قاراي اياڭدادى. «ءوزىم دە اقىماق سورلى جانمىن…- دەپ ويلادى ول ىشىنەن. - وسىنىڭ ءبارىن دە ءوزىمنىڭ وسى ميسىزدىعىمنان تاۋىپ الدىم. تىنىش ءومىرىم، دايىن پەنسيام، جىپ-جىلى ءۇيىم بار ەدى. سول شەكەمە سيماي كەتتى عوي. كۇپىرلىك بولعان شىعار. ايتپەسە جاتىر عوي قىتايدا انە ءبىر جارىم ميلليون قازاق تىرپ ەتپەي. ەشكىم ولاردى قىتايسىڭ دەگەن جوق. ءدال ءبىر قازاقستانعا پرەزيدەنت بولا قوياتىنداي جەلپىلدەيتىن ءجونىم جوق ەدى. وبال جوق. وزىمە دە وسى كەرەك. يتشە بۇرالىپ، ءۇسىپ ءول مىناۋ يەن دالادا!» - دەپ ءوزىن-ءوزى كىنالادى.

جول شەتىندە ءبىراز تۇرعان سوڭ تورعاۋىت ءوزىنىڭ قالتىراپ توڭا باستاعانىن سەزىندى. «قوي، قونالقاعا ءبىر ورىن ىزدەيىن، - دەپ ويلادى. - قىتايدان كوشىپ كەلگەن بىرەۋلەر بار شىعار…» - دەپ اياڭداپ ءجۇرىپ كەتتى. ءبىر ءتاۋىرى كۇن ءالى باتقان جوق ەكەن. سوعان قۋاندى. ءارى-بەرى ءجۇرىپ جاتقان ادامدار دا از ەمەس . سولارعا ءبىر قاراپ تۇردى دا «ءاي، وسى دۇرىس جاۋاپ بەرەر-اۋ» دەگەن ءوزى قۇرالىپتاس ءبىر ايەلدىڭ جولىن توستى.

- سالەمەتسىز بە؟ وسى ماڭايدا قىتايدان كوشىپ كەلگەن ەشكىم بار ما؟

- مەن قازاقشا بىلمەيمىن. ورىسشا ايت، - دەدى اناۋ.

تورعاۋىت قولىن سىلتەدى. «وي، كوكسوققان-اي. قانداي سۇمدار!؟ ءتۇرى قازاق، زاتى ورىس. بالا-شاعا، جاستار بولسا، ءبىر ءسارى. كەۋسىندەي كەمپىر. ءبىر اۋىز قازاقشا بىلمەيدى. مۇنان تۋعان بالا نە وڭادى دەيسىڭ؟! بۇلاردىڭ ءبۇيتىپ شوقىنىپ كەتكەنىن كىم بىلگەن؟ ءاي، مىنا تۇرىمەن وڭىپ تا جىرعاتپاس. تاۋەلسىزدىك! مىنا بۋىننىڭ كوزى جوعالماي…قايدا ءالى!…» دەپ وزىنە-ءوزى سويلەسىپ كەلە جاتىپ، تاعى بىرەۋدىڭ الدىنا توقتادى. ون جەتى-ون سەگىز جاستار مولشەرىندەگى ۇل بالا ەكەن.

- ءاي، بالام، توقتاشى، قازاقشا بىلەسىڭ؟

- بىلەم، اتاي،- دەدى بالا توقتاي قالىپ.

- اينالايىن-اي، كورىم بولدى عوي، - دەپ تورعاۋىت قۋانىپ كەتتى. -باعىما كەزىكتىڭ-اۋ، ءسىرا!

الگى بالا تۇك تۇسىنبەي اڭىرىپ تۇر.

- ءاي، بالام، وسى ماڭايدا قىتايدان كوشىپ كەلگەن بىرەۋلەر بار ما؟

بالا ويلانىپ الدى:

- ءيا، اتا، اناۋ ارادا ءبىر قىتاي سەميا بار، - دەدى كوشەنىڭ جوعارى ءبىر تۇسىن كورسەتىپ.

- قارا قىتاي ما؟ - دەدى تورعاۋىت انتەك ناۋمەز بولىپ.

- ءيا، قىتاي. بىراق وزدەرى قازاقشاعا اعىپ تۇر.

تورعاۋىت جىميىپ، كۇلىپ جىبەردى. «اتامەكەنگە كەلىپ قازاق بولامىن دەپ قىتاي اتانىپ جۇرگەن مەن سياقتى بىرەۋ عوي. بۇل بالاعا نە سوگىس!؟ ەلدەن ەستىگەنىن ايتادى دا!» دەپ قۋانىپ كەتتى.

- سونى كورسەتشى ماعان، - دەدى بالاعا كۇلىمدەي قاراپ.

ح ح ح

باس دارىگەر ارميان جىگىت ەكەن. بۇيرا قارا شاشتى، قاۋمەتىمەن جالعاسقان قالىڭ قارا ساقالىن ادەمىلەپ قىرىققان، قوشقار تۇمسىق، زور دەنەلى اتپال ازامات. تورعاۋىت باستىرمالاتىپ قانشا سويلەسە دە ءبىر اۋىز ۇققان جوق. «سۇمدىق قوي» دەپ تاڭ قالدى تورعاۋىت قايران قالىپ، - قىتايدا بولسا، بالەم، قىتاي ءتىلىن بىلمەسىنشى، باس ۆراچ بولعاندى قويىپ، اۋرۋحانانىڭ ەسىگىنەن سىعالاي الماس ەدى. ءيا. قىتايدىڭ سانىنىڭ كوپتىگىنە دە قاتىستى شىعار. دەگەنمەن قىتايلار ءومىرى ەشكىمگە وتار بولىپ كورمەگەن حالىق. سوندىقتان رۋحى جاسىماعان. ال مۇندا سۇيەككە ءسىڭىستى بولعان قۇلدىق! جاي بۇقارا ەمەس، ماتەبەلىلەرىڭنىڭ ءوزى بىرەۋدىڭ باسىبايلى قۇلى سياقتى. باياعى مىسكىندىك!

تورعاۋىت امالسىز مەدبيكەلەردىڭ بىرەۋىن شاقىرىپ كەلىپ، ءسوزىن سوعان اۋدارتتى. ۆراچتىڭ كوزى باقىرايىپ كەتتى.

- ومىرىمدە ەستىمەگەن سۇمدىعىم ەكەن، - دەدى تاڭ قالىپ. - ونىڭ ۇستىنە سەندەي ادامدى كورىپ تۇرعانىم وسى. قاشان كەلىپ ەدىڭ؟

- ناۋرىز ايىندا.

باس ۆراچ ويلانىپ تۇردى دا باسىن شايقادى.

- مۇمكىن ەمەس، - دەدى قولىن سىلتەپ قالىپ.

ونىڭ مىنا رايىنان ءسوزدىڭ اياعىن توسپاي كەتىپ قالا ما دەپ قورىققان تورعاۋىت ەندىگى ءداتىن شاپشاڭ-شاپشاڭ ايتتى:

- بۇل كىسىدە جازىق جوق. مۇندا كەلەتىن اۋرۋلار دا كوپ قوي. قايسى ءبىرىن ەسىندە ساقتاي بەرەدى دەيسىڭ، - دەدى ول امالسىزدان جاعىمپازدانا سويلەپ. - ونىڭ ۇستىنە ول كەزدە مەن ەس-ءتۇسسىز جاتىپپىن. بۇل كىسىمەن سويلەسىپ جۇرگەن قاتىران عوي. سول قاتىران. مەنىڭ باجام.

-جوق. بىلمەيمىن. مۇنداي ادامدى كورگەنىم جوق، - دەدى ۆراچ ەكى الاقانىن جايىپ.

تورعاۋىت بۇل كۇنى ەرتەرەك قايتىپ كەتتى دە ەرتەڭىندە قاتىراندى ەرتىپ قايتا كەلدى.

باس دارىگەر ونى شىرامىتقانداي بولدى. بىراق تانىستىق بەرە قويمادى.

- بىلمەيمىن. كورگەم جوق سەنى. ولمەگەن ادامعا ونداي كۋالىك بەرىلمەيدى بىزدە، - دەدى شورت كەسىپ.

قاتىران كەشە اۋىلدىق ۇكىمەتتىڭ كەڭسەسىنە بارعان. سونداعى ارحيپتەگى «ولگەندىگى جونىندەگى كۋالىكتىڭ» كوشىرمەسىن ءتۇسىرىپ العان. ۆراچتىڭ الدىنا سونى قويدى.

ۆراچ كۋالىككە جانە ونداعى ءوزىنىڭ قويعان قولىنا قاراپ الىپ، ۇزاق ويلانىپ تۇرىپ كەتتى.

- سول وسى ما؟ - دەدى تورعاۋىتتى نۇسقاپ.

- ءيا، وسى،- دەدى قاتىران لىپ ەتە قالىپ.

- تورعاۋىت دەگەن مەن عوي، - دەدى تورعاۋىت تا قۋانىپ الدىعا تامان ءبىر اتتاپ.

ۆراچ مۇنىڭ باس-اياعىن شولىپ شىقتى:

- كانە، كۋالىگىڭدى كورسەت، - دەدى وعان قاراپ شىتىنا قولىن سوزىپ.

تورعاۋىت قاتىرانعا قارادى. قاتىران ءمان-جايدى تۇسىندىرە باستاپ ەدى، ۆراچ قولىن بىراق سىلتەدى.

- جوق. بولمايدى. مۇنىڭ كىم ەكەنىن مەن قايدان بىلەمىن. بالكىم قىتايدان كەلگەن باسقا بىرەۋ شىعار. وسى ماماندىق بويىنشا وتىز جىل جۇمىس ىستەپ كەلە جاتىرمىن. ءولىپ قالعان ادامدى ءتىرىلىپ كەتتى دەگەندى ءبىرىنشى رەت ەستىپ تۇرمىن. ءتىپتى بۇكىل دۇنيەجۇزىندە دە مەديتسينا عىلىمىندا ولگەن ادامدى تىرىلتەتىن ەشبىر جاڭالىق ءالى اشىلعان جوق. ايتپەسە مىنا رۋسسيا ءوزىنىڭ لەنينىن، پلەحانوۆىن، مەندەلەەۆىن، قازاقستان ءوزىنىڭ برەجنەۆىن ءبىرىنشى كەزەكتە ءتىرىلتىپ الاتىن ەدى عوي. سەن جىگىتىم الدايتىن كىسىنى تاپقان ەكەنسىڭ. قىتايدان قانشا قۋلىق ۇيرەنىپ كەلگەنىڭمەن مەنى ءبۇيتىپ الجاستىرا المايسىڭ.

ەندى قاتىران دا اشۋلانا باستادى:

- ەي، سەن اقشانى بىلەسىڭ، - دەدى ءبىر اۋىز شالا-پۇشىق ورىسشاسىمەن. ءبىر جاعىنان ىمداپ تا ۇقتىرماق بولىپ جاتىر. - دەنگە. امەريكانسكي دوللار، - دەدى ءۇش ساۋساعىن كورسەتىپ. تري ستو. بەردىم عوي مەن ساعان. سەن الادى. قويىنعا سالادى. ەندى بۇگىن تانىمايدى.

ۆراچ سىرتقا شىقتى دا تاعى ءبىر قىزدى شاقىرىپ كەلدى:

- مىنا ەسۋاس قىتايلارعا ءتۇسىندىرىپ ايتشى. ماعان اقشا بەردىم دەيدى. كىم كورىپ تۇر. دالەل بار ما؟! بۇل ءسوزدى ەندى ەكىنشى رەت قايتالايتىن بولسا، مەن سوتقا ارىز بەرەم. الباتى وتتاماسىن. نەمەنە مەن بۇلار سياقتى اقىماقپىن با؟! ءتىرى ادامعا «ءولۋى تۋرالى كۋالىكتى» اقشاعا بولا وتىرىك بەرىپ ەدىم دەپ قايتادان انىقتاما بەرەتىن مەن جىندى بولىپ قالىپپىن با؟ مەنىڭ باسىم ەكەۋ ەمەس ەكەنىن ايتىپ قوي بۇلارعا. ەندى قايتىپ بۇل تۋرالى مەنىڭ الدىما كەلۋشى بولماسىن. كەرەك بولسا اكىمگە بارسىن. زاڭ ورىندارىنا بارسىن. تۇسىنىكتى مە؟ - دەدى دە كەتىپ قالدى.

وسىدان قايتىپ بارعاننان كەيىن تورعاۋىت ءۇش اي بويى ۇيىنەن شىعا الماي جاتىپ قالدى. سارپالداڭ ءجۇرىس شارشاتقان. ەسكىلىكتى اۋرىۋى دا سىر بەرە باستاعانداي بولعان. ونىڭ ۇستىنە ىلعي كەلەڭسىز جايتتەردەن كوڭىلى قايتىپ، تاۋانى شاعىلىپ، ساعى سىنىپ جاسىپ قالىپ ەدى.

ناۋرىز ايىنىڭ باس شەنىندە ءبىر كۇنى الماتىدان تەلەفون كەلە قالدى. قىزدار ينستيتۋتىندا، دايىندىق كۋرستا وقيتىن قىزى بار ەدى. سول ماشينا شىرعالاڭىنا ۇشىراپ، اۋرۋحاناعا ءتۇسىپ قالعان. تورعاۋىت شۇعىل قامداندى. اقشا بىردەڭەسىن دايىنداپ الدى دا، جۇرگەلى تۇرعان اۆتوبۋسقا وتىرىپ اۋدانعا كەلدى. ونان ءبىر جەكەلىك مارشرۋتكامەن الماتىعا جەتتى. جۇرگىۋشى ونى ورتالىق كوشەلەردىڭ بىرىنە ءتۇسىرىپ كەتتى.

ول جان-جاعىنا الاقتاي قاراپ ءبىراز تۇردى. الماتىعا بۇرىن ءبىر-ەكى رەت كەلگەن. وندا تانىس-بىلىستەرى ەرتىپ جۇرگەن. ەندى ويلاپ تۇرسا ءوزىنىڭ قايدان كەلىپ، قايدان تۇرعانىن بىلەتىن ەمەس. كوكتەن تۇسكەن سياقتى. الدىمەن قىزى وقيتىن ينيستيتۋتقا بارسام، سونان ۇعىسارمىن دەپ ويلاعان. قازىر قىزى قايدا، ينيستيتۋت قايدا، اۋرۋحانا قايدا؟ قاي جاعىنا قاراسا قايشالىسقان ماشينا. اركىم ءوز بەتىنە كەتىپ جاتقان قالىڭ ەل. ءبىر-ەكەۋىنە جاقىنداپ، سۇراماق بولىپ ەدى، ەشكىم توقتايتىن ەمەس. الماتىدا دا قىتايدان كەلگەندەر كوپ دەپ ەستيتىن. «تانىس بىرەۋ ياكي قىتاي جاقتان كەلگەن ءبىر قازاق كەزىگىپ قالمايدى-اۋ» دەپ ءارى-بەرى ءوتىپ جاتقانداردىڭ  بارىنە تىنتە قاراپ تۇر. كوڭىلىندە الاڭ باسىم. بايقاۋسىزدا ءبىر تانىسى مۇنى كورمەي وتە شىعاتىنداي ەلەڭدەپ كوز سالادى.

جازعىتۇرىمعى قارا سۋىق. جەر قارا بولعانىمەن كۇن شىتقىل. شىڭىلتىر اياز سۇيەگىڭدى قابادى. دەنەسى توڭازىپ، اياعىنىڭ باشبايلارى شىمىرلاي باستادى. «ويپىراي، تاعى دا تۇنگە قالىپ جۇرمەيىن» دەپ اسپانعا قارادى. بۋالدىر تۇنەك باسقان الماتى اسپانىندا، ءبىر قابات سۇرعىلت پەردەنىڭ ار جاعىندا جىلۋى قاشقان، ءمۇساپىر سارعىش كۇن قۇلاقتانىپ، توبەدەن اۋىپ بارادى ەكەن. تورعاۋىت ازداپ قوبالجي باستادى. تۇنگە قالسا… قۇداي ساقتاسىن!

ماڭايىن ءجىتى بارلاپ، ءاربىر توپقا  سۇزىلە قاراپ، الاقتاپ تۇرعان تورعاۋىتتىڭ كوزى كوشەدەگى ءبىر ءتارتىپ ساقشىسىنا تۇسە قالدى. قۋانىپ كەتتى. اۋەلى ءوزى قازاق ەكەن. قاپ-قارا مۇرتى دا سۇيكىمدى. تانىس بىرەۋگە ۇقسايتىن دا سياقتى. «وي، الگى پالەنشەكەڭنىڭ بالاسى بولىپ جۇرمەسىن» دەپ الماتىعا كوشىپ كەلگەن الدەكىمدى ەسىنە العاندا ءتىپتى جۇرەگى جىلىپ سالا بەردى. سوعان قاراي ۇمتىلدى. تەزىرەك جەتپەسە كەتىپ قالاتىنداي كورىپ، جولداعى ادامداردى كيە-جارا قۇلدىراڭ قاعىپ جەتىپ باردى.

- امانسىڭ با، باۋىرىم، - دەدى ونىڭ قارسى الدىنا كەلىپ.

- امان، - دەدى اناۋ مۇنىڭ ءۇستى-باسىن بىردەن شولىپ شىعىپ.

- قاراعىم، مەن اناۋ الىستاعى الەكسەەۆكەدەن كەلىپ ەدىم. وسىندا قىزدار ينيستيتۋتىندا، دايىندىق كۋرستا وقيتىن قىزىم بار ەدى. سول ءبىر ۇشىققا شالدىعىپ قالدى دەپ ەستىپ، ۇيدە شەشەسى دە قورقىپ، اسىعىپ جەتىپ  ەدىم. ماعان جول كورسەتىپ جىبەرشى، اينالايىن، قازاق بالاسى ەكەنسىڭ، - دەد اۋزى-اۋزىنا تيمەي.

- كىم بولسىڭ؟ - دەدى ساقشى.

- كىم دەيسىڭ بە؟ اتىم - تورعاۋىت، رۋىم…

- قايدان كەلدىڭ؟

- ايتتىم عوي، الەكسەەۆكەدەن

- شىنىڭدى ايت. بۇل جاقتىڭ ادامى ەمەس ەكەنىڭ كورىنىپ تۇر عوي.

- ءيا، سولاي عوي. ورالمانمىن. نازارباەۆتىڭ شاقىرۋىمەن قىتايدان كەلگەم.

-  كىم شاقىردى دەيسىڭ؟

-  نازارباەۆ دەپ تۇرمىن عوي، پرەزيدەنت نازارباەۆ!

ساقشى جىگىت مىرس ەتىپ، سۋىق كۇلدى:

-  كانە، دوكۋمەنتىڭدى كورسەت.

تورعاۋىت قايتەرىن بىلمەي قالدى. قالتالارىن سيپالاپ، ساسقالاقتاپ، كوزدەرى باقىرايىپ كەتتى.

- دوكۋمەنت دەيسىڭ بە؟  دوكۋمەنت جوق قوي مەندە.

-  جەكە كۋالىگىڭدى كورسەت.

-  جوق ەدى اينالايىن. سونى الا الماي جۇرمەيمىن بە!؟

-  قىتاي پاسپورتى دا جوق پا؟

-  جوق، اينالايىن. ەشتەڭەم جوق. سەنەن جاسىرىپ تۇرعام جوق. شىنىم وسى.

-  كۋالىگىڭ نەگە جوق؟

- وي، بىلتىر الگى قاتىران ونى قايتادان تاپسىرىپ جىبەرمەدى مە بىلمەي قالىپ. اۋرۋحاناعا ەس-ءتۇسسىز بارىپپىن عوي…

- مىناۋىڭ نە؟ - دەدى ساقشى ونىڭ مىلجىڭىن ءبولىپ، قولىنداعى شۇبەرەك سۋمكاسىن نۇسقاپ.

- بۇل ما؟ بۇل نازىكەشكە شەشەسىنىڭ جىبەرگەن سالەمدەمەسى عوي. ءبىر-ەكى ءتاتتى توقاش، ءبىر ۋىس قۇرت. قولدا ەشتەڭە بولما قالىپ، اسىعىستا…- دەدى تورعاۋىت كىر قوجالاق، قىتايدا كوبىندە سولداتتار ۇستايتىن سارى بەرەزەنت سۋمكانى ۋماجداي ءتۇسىپ.

- اناۋ بەلىڭدەگى نە؟ - دەدى ساقشى ەندى ونىڭ شالبارىنىڭ بەلبەۋىنە ءىلىپ العان قىنىن كورسەتىپ.

- پىشاق قوي بۇل.

ساقشى تورعاۋىتتىڭ قىنىنان ءمۇيىز ساپتى سارى پىشاقتى الىپ، اۋدارىپ-توڭكەرىپ قاراپ كوردى. بارماعىنا تيگىزىپ بايقادى. قىزىلدى-جاسىلدى بولىپ نۇر ويناپ، قىل قاۋىپ تۇر. وتە شەبەر، شىلىڭگىر ۇستا سوققانى اپ-ايقىن.

- مۇنى نەگە الىپ ءجۇرسىڭ؟

- ويباي، قاراعىم-اۋ، ەركەك ادامعا قۇر جان جۇرگەن دەگەن قيىن عوي. اسىرەسە، مىناداي تۇندە جۇرگەندە…

- بۇل جەردە مۇنى الىپ جۇرۋگە بولمايدى.

- وي، باۋىرىم-اۋ، مۇندا نە تۇر. اتام قازاقتىڭ جوسىنى باياعى.

- جوق. بۇل مۇندا سۋىق قارۋ ەسەپتەلەدى، - دەدى پىشاقتىڭ جەتەسىنەن ارى تۇتامداپ كورسەتىپ.

- سۋىق قارۋ  دەيسىڭ بە؟ استاعىپىراللا! مەن ومىرىمدە ءتىپتى تىشقان ءولتىرىپ كورگەن جان ەمەسپىن. ءتىپتى قوي دا باۋىزداپ كورگەم جوق. ىلعي قاتىران سويىپ بەرەتىن. سول ءۇشىن ايەلىم دە ۇرسىپ… ەندى بۇل انشەيىن قازاقى سالت قوي. ونىڭ ۇستىنە ءبىز تىستەن ايىرىلعالى قاي زامان. مىنە…- دەدى ول اۋزىن اشىپ، قيقى-شويقى كەتىك تىستەرىن كورسەتىپ.

- ءجۇر مەنىمەن!- دەدى ساقشى ءتۇسىن سالىپ.

- قايدا؟ قىزدار ينيستيتۋتىنا ما؟

-  بارعاندا كورەسىڭ.

- پىشاعىمدى بەر.

- سول ارادان الاسىڭ.

تورعاۋىت ساقشىنىڭ قاباعىنا قاراپ سەزىكتەنەيىن دەدى.

- ءاي، باۋىرىم، سەن مەنى قايدا اپارا جاتىرسىڭ؟- دەدى وعان جاقىنداي ءتۇسىپ.

ساقشى جاۋاپ بەرگەن جوق. ونى قولتىعىنان الىپ دەدەكتەتكەن بويى اناداي جەردە ءبىر ماشينانىڭ قاسىندا تۇرعان بىرەۋگە ەرتىپ باردى. ورىسشا بىردەڭەلەر ايتتى. ەكەۋى مۇنىڭ ءۇستى-باسىن شولا قاراپ ءبىراز تۇردى. سونان بىرەۋى مۇنى ماشيناعا وتىرعىزىپ ءبىر جەرگە الىپ باردى. ءبىر ەسىكتى اشىپ، سوعان يتەرىپ كىرگىزىپ جىبەردى.

تورعاۋىت ەسىكتىڭ سىرتىنان قۇلىپتانىپ جاتقان سىلدىرىن تانىدى. بوساعادان ىلگەرى اتتاماي، قالتيىپ تۇرىپ قالدى. ۇلكەن زال ەكەن. جيىرما شاقتى ادام بار كورىنەدى. تۇگەل تاقتاي ەدەنگە جايعاسقان. بىرەۋى شەكپەنىن جامىلىپ، بىرەۋى ودەيالىن توسەنىپ دەگەندەي اركىم وزىنشە تىرلىك كورۋدە. بىرەۋ وتىر، بىرەۋ جاتىر. ءبارى دە ەر ادامدار. جاسى دا، جاسامىسى دا بار.

تورعاۋىت بوساعاعا تاياۋ وتىرعان ەگدەلەۋ وزبەكتىڭ قاسىنا كەلىپ تىزەسىن بۇكتى.

- بۇل قاي جەر؟ تۇرمە دەگەن وسى ما؟ - دەپ سۇرادى ونان.

- ءيا، تۇرمە، - دەدى اناۋ كۇلىپ. - تۇرمە بلماسا دا سوعان تاياۋ. كوردىڭ عوي جاڭا سىرتتان قۇلىپتاپ كەتكەنىن.

تورعاۋىت مۇندا ەكى سوتكە تۇنەدى. ءوزىنىڭ بالاسىنداي ءبىر جاپ-جاس قازاق جىگىتتەرى مۇنى ۇزاق-ۇزاق تەرگەۋگە الدى. تورعاۋىت تا ەشتەڭەسىن جاسىرعان جوق. بار شىنىن ايتتى.

ءۇشىنشى كۇنى تاڭەرتەڭ بىرگە جاتقان وزبەك، تاجىك، قىرعىز تەكتەستەردى بىردەن ساناپ اۆتوبۋسقا شىعاردى. اباجاداي كەڭ بولمەدە بەس-التى-اق ادام قالدى. ءۇندىس پە، پارىس پا، قابا ساقالدى بىرنەشەۋىنىڭ ىشىنەن تورعاۋىت جالعىز قىتايدى جازباي تانىدى.

- وي، لاوشياڭ(جەرلەس), قايدان ءجۇرسىڭ؟ – دەدى وعان شالا-پۇشىق قىتايشاسىمەن.- سەنى نەگە ۇستادى؟

- پاسپورتىم جوعالعان. ءوزىڭدى شە؟

- ءيا، مەنىڭ دە پاسپورتىم جوق. ءبىزدى قايتەدى بۇلار؟

قىتاي مىرس ەتىپ كۇلىپ قويدى:

- قايتەدى عوي دەپ ەدىڭ. شەكارادان وتكىزىپ، قىتايعا قايتارىپ تاستايدى.

- قىتاي سوتتايتىن شىعار؟

- وي، جوعا. باياعىداعى ماونىڭ زامانى دەيسىڭ بە؟ بۇرىن ازداپ ايىپ پۇل الاتىن. قازىر ونى دا قويدى. مەن وسىمەن بەسىنشى رەت قايتىپ بارامىن. اقشام بولماي قالدى. ايتپەسە… سوندا دا ءبارىبىر. بارامىن دا ءبىر اپتادان كەيىن قايتىپ كەلەمىن.

- مەنى دە قايتارىپ تاستاي ما؟ مەنىڭ ءۇيىم وسىندا، قازاقستاندا عوي.

- اقشاڭ بار ما؟

- ءبىر-ەكى مىڭ تەڭگەم بار، ارينە، جول جۇرەتىن…

قىتاي قارقىلداپ كۇلىپ الدى:

- مي جوق قازاق،- دەدى مۇنى قاراقۇسىنان نۇقىپ،- وندا ەكەۋىمىز ساپارلاس بولادى ەكەنبىز.

تورعاۋىت شوشىپ كەتتى. «شەكارادان ارى وتكىزىپ تاستاسا… وندا مىنا قىتايعا تيىسپەيتىن شىعار. ال مۇنى تەككە قويمايدى. ايىپ پۇلعا تولەيتىن اقشاسى دا جوق. ونىڭ ۇستىنە ەكى جىلدىڭ الدىندا قازاقستانعا كوشىپ كەلگەن. ەندى قايتا بارسا، تىڭشىلىقپەن كەلدىڭ دەپ قاماپ تاستاۋى دا مۇمكىن. بالا-شاعاسىنىڭ جارتىسى مۇندا… ناق سورلاعان دەگەن سوندا  بولادى…»

تورعاۋىت جۇگىرىپ باردى دا ەسىكتى شارقىلداتىپ ۇرا باستادى.

- نە بولدى؟ - دەدى ار جاعىنان كۇزەتشى.

- ماعان باستىق كەرەك.

كەشەگى تەرگەۋشى جىگىتتەردىڭ ءبىرۋىنىڭ الدىنا الىپ باردى.

- نەمەنەگە ايعايلايسىڭ؟ - دەدى ول سىزدانىپ.

- مەنى انا قارا قىتايمەن بىرگە قىتايعا قايتارىپ تاستاماقسىڭدار ما؟

- قازاقستان توپىراعىندا زاڭسىز جۇرگەندەر تۇگەل وتانىنا قايتارىلادى.

- ويباي-اۋ، مەنىڭ وتانىم قازاقستان عوي.

-  كانە جەكە كۋالىگىڭ؟

تورعاۋىت ەكى كۇن زاريلەپ، ەشتەڭە تۇسىندىرە الماعاننان كەيىن بۇل جولى كۇندەگى «ءالاۋلايىن» قايتالاعان جوق. باسقا جال تاپتى.

- ەي، سەن، توقتا. بەرى قارا. مەنى كىم دەپ وتىرسىڭ ءوزىڭ؟! مەن اناۋ گەورگيەۆكە اۋداندىق كوشى-قون پوليتسياسىنىڭ ناچالنيگى قۇرالاي بەسبارماقوۆانىڭ اعاسىمىن عوي.

- سوقپا وتىرىكتى!

- سويلەسپەيسىڭ بە انداعى تەلەفونىڭمەن.- دەدى تورعاۋىت بۇل وتىرىكتى قالاي سوعىپ قالعانىن ءوزى دە بايقاماستان. ايتارىن ايتىپ السا دا جۇرەگى ءدىر-ءدىر ەتتى. «قۇرالاي دەگەن الباتى بىرەۋ. جاي ادام ەمەس، پوليتسيا ناچالنيگى. مەنىڭ ونداي اعام جوق دەسە قۇرىدىم-اۋ» دەپ قالتىراپ كەتتى.

تەرگەۋشى تەلەفون جالعادى. قۇلاعىن توسەپ، تورعاۋىت تا شوشىپ تۇردى. ءساتى بولعاندا شىقپاي-اق قالسا ەكەن دەپ تە ويلادى.

- اللو!- دەدى ار جاعىنان ايەل ادامنىڭ داۋىسى.

تورعاۋىتتىڭ جۇرەگى ءدۇپ-ءدۇپ سوقتى. ورىسشا بىردەڭەلەر ايتىسىپ جاتتى. تورعاۋىتتىڭ بار ۇققانى ءوزىنىڭ اتى-ءجونى عانا. «بەسباەۆ تورگاۋىت، دا، بەسباەۆ تورگاۋىت..» دەپ، زىر-زىر ەتەدى تەرگەۋشى. سونان ءبىر زاماندا ترۋفكانى مۇنىڭ وزىنە بەرە سالدى.

- مەن تورعاۋىت اعاڭ عوي، - دەدى تورعاۋىت داۋىسى قالتىراپ.

- الماتىدا نەعىپ ءجۇرسىز؟

- وسىندا قىزدار ينيستيتۋتىندا وقيتىن قىزىم اۆارياعا ۇشىراپ.. سونان اسىعىس كەلىپ ەدىم. مىنالار مەنى ۇستاپ الىپ قاماپ وتىر. ءۇش كۇن بولدى. كۋالىگىڭ جوق دەيدى. قىتايعا وتكىزىپ تاستايمىز دەيدى. قىتايعا وتكىزىپ تاستاسا…

- دىنسىزدەر عوي بۇلار!- دەپ كىجىندى قۇرالاي مۇنىڭ ءسوزىن ءبولىپ، - سويتەدى بۇلار. ءسىزدىڭ قازاق ەكەنىڭىزدى ءبىلىپ تۇرىپ…ادام ەمەس قۇلتەمىر عوي شەتىنەن.- تەلەفون ترۋفكاسىنان ونىڭ ىسىلداعان اشۋلى ءۇنى اپ-انىق ەستىلىپ تۇر.- ماعان حابارلاسقانىڭىز قانداي جاقسى بولعان. ايتپەسە… ەندى قورىقپاڭىز. باستىعىمەن سويلەسەم. بوساتتىرىپ الام. ترۋبكانى انداعى پوليتسياعا بەرىڭىز.

سونىمەن، قۇداي قولداپ تورعاۋىت قىتايعا ەمەس، ءوزى تۇرعان گەورگيەۆكە اۋدانىنا قاراپ جولعا شىقتى. اۆتوبۋستان تۇسە سالىپ، قۇرالايدى ىزدەدى. القىنا ۇشىرتىپ، ونىڭ كەڭسەسىنە قالاي تەز جەتىپ كەلگەنىن دە سەزبەي قالدى. قۇرالايدىڭ توبەسىنە تۇيگەن توقپاقتاي قارا شاشىنىڭ سۇلباسىن كورگەندە-اق داۋىسى دىرىلدەپ:

- اينالايىن، قارىنداسىم-اي، قانداي اۋليە ادام ەدىڭ! جاسىڭ ۇزاق بولسىن، قاراعىم. بالا-شاعاڭنىڭ قىزىعىن كور! - دەدى ول جۇرەگىن جارىپ شىققان سانسىز العىسىن ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرىن باستىرمالاتىپ. ءوزىن-ءوزى توقتاتا الماي، ەڭكىلدەپ جىلاپ جىبەردى. ءبىر كەزدە قىتايدا جاڭا مودا بولعانىمەن، بۇل كۇندە جۇرت نازارىنان قالعان، كونەتوز دراپ پالتوسىنىڭ وڭىرىنە تىرس-تىرس ەتىپ، كەسەك-كەسەك تامشىلار ءتۇستى. قالتاسىنان جۇمارلانىپ ۇيپا-تۇيپا بولىپ قالعان كىر-قوجالاق شىتىن الىپ، ءبىتىپ قالعان مۇرنىن ءسۇرتتى.

- بوساماڭىز، اعا، - دەدى قۇرالاي تورعاۋىتقا شىن جانى اشىپ. - ءبىر ءجونى بولار. دەگەنمەن قيىنداۋ دا بولىپ تۇر. مۇنان كەيىن تىم الىسقا ۇزاپ شىقپاڭىز. مىناۋ ءبىر وتپەلى ءداۋىر. اداممەن ەمەس، اقشامەن سويلەسەتىن زامان. كوپتى كورگەن ادامسىز. بۇل دا وتەر. پاتشا دا اۋىسادى، بازار دا تارقايدى دەگەن سياقتى، - دەپ ءبىراز ويلانىپ الدلى. اقىرىن كۇرسىنىپ قويدى. - اعا، سىزگە ەندى جالعىز-اق جول قالدى. ول – سوتقا ارىز بەرۋ.

- سوتقا دەيسىڭ بە؟! - دەپ تورعاۋىت شوشىپ كەتتى. - وسى ومىرىمدە سوت الدىنا بارىپ كورگەن ادام ەمەسپىن. پالە بولىپ ءوزىمدى سوتتاپ جىبەرىپ جۇرمەي مە؟ كەشەگى الماتىداعى ءۇش كۇنىمدى ويلاسام… ءۇش جىلداي بولىپ سەزىلمەدى مە؟

- جوق. قورىقپاڭىز. بۇل حالىق سوتى عوي.

-  قىتايدا دا سولاي اتايتىن. سوتتىڭ قاي-قايسىسى دا حالىقتىكى ەمەسپىز دەمەيدى عوي. بىراق حالىقتى سوتتايدى.

قۇرالاي ەزۋ تارتىپ، اقىرىن جىميىپ الدى. قىرىقتان اسىپ قالسا دا بەتىنىڭ شۇڭقىرى اپ-ايقىن كورىنىپ تۇر. دوڭگەلەك جۇزىندە قاشان كورسەڭ كەتپەيتىن ءبىر جىلى نۇر بار. ادەمىلەپ سىزعان ءجىپ-جىڭىشكە قارا قاسىن كوتەرىپ، كەرىپ الدى.

- وندا نە ىستەيمىز ەندى؟

- ءبارى قۇرىسىن. كەرەگى جوق. ەندى قالعان ومىرىمدە نە قىتايدىڭ، نە قاقاستاننىڭ تۇرمەمسىندە ءشىرىپ جۇرمەيىن. ونان دا قاشان اجال جەتكەنشە ۇيىمنەن اتتاپ شىقپاي، بالا-شاعامنىڭ قاسىندا وتىرا بەرەيىن.

- پوليتسيانىڭ اياعى ءسىزدىڭ ۇيگە جەتپەيدى دەپ ويلايسىز با؟! - دەدى قۇرالاي قوي كوزدەرى كۇلىمدەپ، سىعىرايا قاراپ. - پاسپورتسىز، دوكۋمەنتسىز ادامدى ءبىز دە جايدان-جاي جاتقىزىپ قويا المايمىز. ونىڭ ۇستىنە ءتىرى ادامعا قوعامدىق يگىلىك تە كەرەك. ءومىر دەگەن كەيدە ءوزىنىڭ باسەكەگە، تارتىسقا تولى توقتاۋسىز قيمىلىمەن دە قىزىق كورىنەدى. ءوز وتانىڭدا، سونىڭ باسقالارمەن تەڭ قۇقىلى ءبىر ازاماتى بولىپ جاساۋ، كەۋدەڭدى كەرىپ ادامشا ءومىر ءسۇرۋ دەگەن قانداي باقىت! الدىمىزدا قىزىق-قىزىق وقيعالار بار. پارلامەنت سايلاۋى، پرەزيدەنت سايلاۋى وتەدى ءالى. سول كەزدە ەلدەن وقشاۋ قالۋ دەگەن دە وڭاي قاسىرەت ەمەس.

تورعاۋىت قاباعىن ءتۇيدى. ەتسىز، جارعاقتاي تاپ-تاقىر ماڭدايىنان ءجيى-ءجيى، تەرەڭ اجىمدەر قاتپارى ءتىرىلدى. الاسى دەن، شەگىرلەۋ كوزدەرىنە لىق ەتىپ جاس تولدى.

-قۇرالاي، سەنەن جاسىراتىن ەمەس، كوكەيىمدە كوپتەن جۇرگەن ءبىر ارمانىم بار ەدى. قىتايدا تۋىپ-وستىك قوي. جالپى حالىقتىق سايلاۋ دەگەندى ەستىگەنىمىز بولماسا، سوعان قاتىناسىپ كورمەدىك. ەندى اتامەكەنگە، زايىرلى، دەموكراتيالى ەركىن ەلگە كەلدىم عوي، سونداي سايلاۋلارعا قاتىناساتىن شىعارمىن. پارلامەنت سايلاۋىنىڭ ىشىندە بولارمىن. اسىرەسە، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نازارباەۆتى قايتا سايلاۋعا دا ءبىر بيلەت تاستاسام دەپ سونى قيالداۋشى ەدىم. ازاماتتىقتى دا سول ءۇشىن اسىعىپ الىپ ەدىم. ايتپەسە مەنىڭ قىتايداعى پەنسيام بۇل جاقتىكىن بەس ورايدى عوي، - دەدى ءجۇنى جىعىلىپ، كەزەرگەن جۇقا ەرىندەرىن جالاپ قويىپ.

- مىنە، دۇرىس ايتاسىز. سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ دەگەن سول عوي. بىرەۋدىڭ قاباعىنا قاراپ جالتاقتاماي، تەرەزەڭ تەڭ تۇرعاندا عانا ءوزىڭدى باقىتتى سەزىنەسىڭ، - دەدى قۇرالاي ونى قوستاپ. – سول ءۇشىن، اعا، ءسىز سوتتان قورىقپاڭىز. سوت دەگەندى سىزدەر ىلعي ادامدى جازالايتىن، مەيىرىمسىز ورگان دەپ قاتە ءتۇسىنىپ قالعانسىزدار. بىزدە، ءبىز سياقتى دەموكراتيالى ەلدە سوت ءجابىر كورگەن ادامعا اراشا ءتۇسىپ، ءادىل بيلىك ايتۋدى دا ءوزىنىڭ داڭىقتى ءبىر مىندەتى سانايدى. ودان قورىقپاڭىز، جاراي ما؟

- قايدان بىلەيىن. شەتەلدە ءجۇرىپ ابدەن زاپىس بوپ، سۋ جۇرەك بولىپ قالدىق قوي. سەن ايتقان سوڭ ، جارايدى ەندى، بارسام بارايىن، - دەدى تورعاۋىت اۋىر كۇرسىنىپ.

- كەلىستىك قوي.

- ءيا، كەلىستىم.

- وندا مەن ءسىزدى ءوزىمىزدىڭ قىزداردىڭ بىرەۋىنە ەرتىپ بارايىن. ارىزىىڭىزدى سول جازىپ بەرسىن،- دەدى قۇرالاي ورنىنان تۇرىپ، تورعاۋىتتى باسقا ءبىر بولمەگە ەرتىپ اپاردى.

الدىنان باياعىداعى سەمىز كەلىنشەك شىعا كەلدى. تورعاۋىت تاعى دا تىكسىنىپ قالىپ ەدى، بۇل جولى جاڭىلىسقان ەكەن.

- وي، اعا، كەلىڭىز. تورگە شىعىڭىز. وتىرىڭىز، - دەدى سول الگى باقىت دەگەن سەمىز كەلىنشەك بايەك بولىپ، قۇراق ۇشىپ. - ءبارىن ءوزىم دۇرىستاپ جازىپ بەرەمىن. سوتتىڭ قاي جەردە ەكەنىن بىلەسىز بە؟ بىلمەسەڭىز مەن ءوزىم-اق ەرتىپ اپارا سالامىن.

انەۋگۇنگىسىنەن مۇلدە باسقا ادام. «قۇرالاي تىگىسىڭدى جاتقىزعان-اۋ!» دەپ تورعاۋىت ىشتەي جىميىپ قويدى. وزىنەن-ءوزى تاڭ قالدى: «بۇلار قىزىق. قۇلدىق پيسيحولوگيا دەگەن ەتىنەن ءوتىپ سۇيەگىنە دەيىن ءسىڭىپ العاندىكى مە ەكەن؟ بۇل ءوز باستىعىنىڭ قۇلى، ول باستىعى تاعى بىرەۋدىڭ، ءوز ۇستىندەگىنىڭ  پەندەسى. ونىسى ونىڭ ۇسىندەگىنىڭ، ول تاعى ءوزىنىڭ ۇستىندەگىنىڭ تابانىن جالاپ…ەڭ سوڭىندا ءتىپتى ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن باسقا بىرەۋدىڭ دە … ءاي، قويشى، قالاي-قالاي بۇزىلعان ادامدار-ءا!…» دەپ باسىن شايقادى.

ح ح ح

تورعاۋىت اقساقال سوت ماجىلىسىنەن دە كوڭىلسىز شىقتى. ەكى اي بويى وسىدان ءبىر ءۇمىت بولار دەپ كۇتىپ ءجۇرۋشى ەدى. ەندى ول دامەسى دە زايا كەتتى. سوت توراعاسى بۇعان: «تورعاۋىت بەسبايۇىلىنىڭ قازاقستان ازاماتتىعىن قايتا الۋ جونىندەگى ارىزىن قاراپ شىقتىق. ارىزدانۋشىنىڭ ءوزى ءتىرى تۇرىپ «ءولۋ كۋالىگىن» قالاي العاندىعى تۋراسىنداعى كورسەتكەن سەبەپتەرى دالەلسىز. ادامدىق، ماتەريالدىق فاكتىلەر جوق. قازاقستان ازاماتتىعىن الۋ جونىندەگى ارىزى ازاماتتىق ىستەر زاڭىنىڭ قاتىستى تارماقتارىنا ساي كەلمەيدى. سوندىقتان ارىزدانۋشىنىڭ تالابى قاناعاتتاندىرىلمايدى» دەگەن شەشىمىن الىپ رەنجىپ قايتتى.

جولشىباي قۇرالايعا سوعىپ، سوتتىڭ شەشىمىن ايتىپ ەدى، ول دا باسىن شايقادى.

- جوعارىلاپ ىزدەنسەم قايتەدى؟ «شەشىنگەن سۋدان تايىنباس» دەگەن. ايتەۋىر باستادىم عوي، - دەپ اقىل سۇراپ ەدى. قۇرالاي جاناشىرلىق كورسەتىپ، اياۋشىلىق تانىتقاننان باسقا ەشتەڭە ايتا المادى.

- بىلمەيمىن،اعا، ونى ءوزىڭىز ءبىلىڭىز، - دەدى ويلانىپ قالىپ.

تورعاۋىتتىڭ قۇرالايدى مۇنان ارى قيناعىسى كەلمەدى. راقمەتىن ايتىپ، ۇيىنە قايتتى. بىراق، وندا دا تىنىش جاتا المادى. ءۇش ايدان كەيىن گەورگيۆكە اۋدانىنىڭ اكىمىنە ارىز كىرگىزىپ ەدى. ولاردان «مۇنى زاڭ ورىندارى شەشەدى» دەگەن جاۋاپ الدى. كوڭىلى قايتىپ، ءۇمىتى ءۇزىلىپ تاعى ءبىر-ەكى اي ءجۇرىپ ەدى، تاعى دا شىدامادى. سونان قالامىن الىپ وبلىستىق سوتقا ارىز ايدادى. تاعى ءبىر-ەكى اي وتكەندە «بۇل جۇمىستى گەورگيەۆكە اۋداندىق زاڭ ورىندارى شەشەدى» دەگەن جاۋاپ الدى. «ءجا،  قويدىم، ەندى ارىز جازبايمىن» دەدى ول مۇلدە ءتۇڭىلىپ. تورىعىپ قالىپ ەدى. ءبىر-ەكى ايدان ارى بۇلاي جاتا بەرۋگە تاعى دا شىدامى جەتپەدى. ەتى ءولىپ، كوندىگىپ العانى سونشا، ءتىپتى بارا-بارا ارىز جازباسا قولى قالتىراپ وتىرا المايتىن كۇيگە جەتكەندەي دە ەدى. سونىمەن قايتا باستادى. جازىپ جاتتى، جازىپ جازىپ جاتتى. رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنە،  جوعارى سوتقا، ونان ارى ءتىپتى 2004 جىلعى ناۋرىز جانە 2005 جىلعى مامىر ايلارىنداعى قازاقستان  رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ رەسپۋبليكا حالقىمەن تىكەلەي ەفيردەگى سۇحباتىنا دا حات جولدادى. «وتان»، «اسار» پارتيالارىنىڭ شتابىن دا ەسكەرمەي قالعان جوق. تورعاۋىت ۇزاق جىل مۇعالىم بولعان ادام عوي. قاعاز جۇمىسىنا ۇقىپتى بولاتىن. جازعان ارىزدارىنىڭ ءبىر داناسىن وزىندە الىپ قالىپ وتىرعان. قاي كۇنى، قاي پوشتادان، قانداي زاكاز نومىرىمەن جىبەرگەنىن دە شەتىنە جازىپ قويۋشى ەدى. كەلگەن جاۋاپتى دا سوعان تىركەپ وتىردى.

2006 جىلى كوكتەم ايلارىنىڭ بىرىندە ول تاعى دا گەورگيەۆكە اۋداندىق سوتتىڭ الدىندا وتىردى. بۇل كۇندە ول ءتىپتى ادام تانىماستاي بولىپ كارتەيىپ كەتكەن. شاقشاداي عانا، قۋداي ارىق باسىندا قىرىپ الار قىزىل ەت جوق. سۇيەككە جابىسقان قۇر تەرى عانا سياقتى. قۇلاعىنان اسىپ توگىلىپ تۇرعان شاشى دا اپپاق قۋداي. قاۋمەتىمەن جالعاستىرىپ، ۇستارا تيگىزبەي ەمىن-ەركىن قويا بەرگەن  ساقالى دا رەتسىز قاۋلاپ ءوسىپ، بەت الپەتىن بۇركەي تۇسكەن. ۇزارىپ ءوسىپ العان مۇرت جاۋىپ كەتكەن اۋزى دا انىق كورىنبەيدى. اپپاق قاسىنىڭ استىندا بولاتسىز موليگەن شەگىر كوزدەرى جىلىتىراپ، ۇشكىر مۇرنى قىزارىپ كورىنىپ تۇر دەمەسەڭ، بەت-اۋزىندا كىسىلىك نۇسقا بايقالمايدى. زەر سالىپ، انىقتاپ قاراماعان كىسىگە قويۋ دا، ۇزىن سەپسيگەن اپپاق جۇندەر عانا كورىنەدى.

بۇل كۇندە تورعاۋىتتىڭ كوڭىل-كۇيى دە باسقاشا بولىپ، وزگەرىپ كەتكەن. ارى وتكەن، بەرى وتكەن ادامدارعا دا كوز قىرىن سالماستان، ءوز كەزەگىن كۇتىپ، مۇلگىپ وتىرا بەرەدى. وزدىگىنەن ەشكىمگە ءتىل قاتپايدى دا. الدا-جالدا قاسىنا كەلىپ اتى-ءجونىن سۇراي قالساڭ، بەتىڭە ۇزاق قادالىپ وتىرىپ بارىپ:

- مەن بە؟ مەنىڭ اتى-ءجونىمدى سۇراپ وتىرسىڭ با؟ مەن ءولىپ قالعان ءتىرى اداممىن، - دەپ قيقارلانا جاۋاپ بەرەدى.

الدا-جالدا كوڭىلىن تاۋىپ اڭگىمەگە تارتا الساڭ، سوزگە ءالى تىڭ. كوكىرەگى وياۋ. ءبارىن ءبىلىپ، سايراپ تۇر:

- قازاقستان سياقتى جەرىنىڭ ءۇستى جاننات، استى تولعان قازىنا – باي مەملەكەتتە اشتان ولمەيمىن عوي. قۇدايعا شۇكىر، بالالارىم بار باعىپ جاتقان. جالعىز-اق وتكەن جولعى، 2005 جىعى جەلتوقسانداعى بۇكىل الەم كوز تىككەن پرەزيدەنت سايلاۋىنا قاتىناسىپ، ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نازارباەۆتى سايلاۋعا ءبىر كىسىلىك داۋىس بەرە الماي قالعانىما عانا وكىنەمىن. ەندى جەتى جىلعا دەيىن مەن بارمىن با، جوقپىن با، كىم بىلەدى؟! - دەيدى كۇرسىنىپ، قولتىعىنداعى قالىڭ پاپكاسىن قىسا ءتۇسىپ.

جاقسىلىق ءساميتۇلى

Abai.kz