جۇما, 29 ناۋرىز 2024
جاڭالىقتار 5080 0 پىكىر 25 اقپان, 2013 ساعات 11:48

رۋستەم كادىرجانوۆ: پەرەيديا نا لاتينيتسۋ، كازاحي پوستەپەننو وسۆوبودياتسيا وت ۆليانيا رۋسسكوي كۋلتۋرى ي رۋسسكيح تراديتسي

تەكست:  نادەجدا سيدورەنكو

پەرەحود كازاحسكوگو يازىكا نا لاتينيتسۋ نە پەرەستايوت ۆىزىۆات جاركيە سپورى. ودني ۆيديات ۆ نيوم پاناتسەيۋ، درۋگيە، ناوبوروت، پرەدرەكايۋت كونەتس كازاحسكوي ساموبىتنوستي ي پۋچينۋ رازنىح بەد. دوكتور فيلوسوفسكيح ناۋك، گلاۆنىي ناۋچنىي سوترۋدنيك ينستيتۋتا فيلوسوفي، پوليتولوگي ي رەليگيوۆەدەنيا مون رك رۋستەم كادىرجانوۆ يمەەت سۆويۋ توچكۋ زرەنيا ۆ ەتوم ۆوپروسە.

- رۋستەم كازاحباەۆيچ، وسۋششەستۆيت پەرەحود س ودنوگو الفاۆيتا نا درۋگوي دەيستۆيتەلنو تاك نەپروستو؟

گلاۆنوە، چتو دايوت پەرەحود نا لاتينيتسۋ، لەجيت ۆ كۋلتۋرنوي پلوسكوستي.

- ۆسيا سلوجنوست پەرەحودا موجەت داجە نە وسوزناۆاتسيا تەمي، كتو ەگو وسۋششەستۆلياەت. منوگيە پودحوديات ك ەتومۋ چيستو تەحنيچەسكي. تاكيمي بۋكۆامي پيسات يلي درۋگيمي - كاكايا ۆرودە بى رازنيتسا، ەسلي يازىك وستايوتسيا تەم جە. نا ساموم دەلە زدەس پەرەپلەتاەتسيا منوگو ۆوپروسوۆ: ميروۆوززرەنچەسكيح، فيلوسوفسكيح، سوتسيالنىح، چيستو يازىكوۆىح ي كۋلتۋرنىح. ەسلي پرواناليزيروۆات سيتۋاتسيۋ ۆ ستراناح، كوتورىە كوگدا-تو مەنيالي الفاۆيت، تو نەلزيا نە زامەتيت گلۋبوكيح پەرەمەن، پوسلەدوۆاۆشيح زا ەتيم شاگوم. پو گلۋبينە پوسلەدستۆي ون سراۆنيم س پوليتيچەسكوي رەۆوليۋتسيەي، سمەنوي ەكونوميچەسكوي فورماتسي ي درۋگيمي كورەننىمي پرەوبرازوۆانيامي ۆ وبششەستۆە.

تەكست:  نادەجدا سيدورەنكو

پەرەحود كازاحسكوگو يازىكا نا لاتينيتسۋ نە پەرەستايوت ۆىزىۆات جاركيە سپورى. ودني ۆيديات ۆ نيوم پاناتسەيۋ، درۋگيە، ناوبوروت، پرەدرەكايۋت كونەتس كازاحسكوي ساموبىتنوستي ي پۋچينۋ رازنىح بەد. دوكتور فيلوسوفسكيح ناۋك، گلاۆنىي ناۋچنىي سوترۋدنيك ينستيتۋتا فيلوسوفي، پوليتولوگي ي رەليگيوۆەدەنيا مون رك رۋستەم كادىرجانوۆ يمەەت سۆويۋ توچكۋ زرەنيا ۆ ەتوم ۆوپروسە.

- رۋستەم كازاحباەۆيچ، وسۋششەستۆيت پەرەحود س ودنوگو الفاۆيتا نا درۋگوي دەيستۆيتەلنو تاك نەپروستو؟

گلاۆنوە، چتو دايوت پەرەحود نا لاتينيتسۋ، لەجيت ۆ كۋلتۋرنوي پلوسكوستي.

- ۆسيا سلوجنوست پەرەحودا موجەت داجە نە وسوزناۆاتسيا تەمي، كتو ەگو وسۋششەستۆلياەت. منوگيە پودحوديات ك ەتومۋ چيستو تەحنيچەسكي. تاكيمي بۋكۆامي پيسات يلي درۋگيمي - كاكايا ۆرودە بى رازنيتسا، ەسلي يازىك وستايوتسيا تەم جە. نا ساموم دەلە زدەس پەرەپلەتاەتسيا منوگو ۆوپروسوۆ: ميروۆوززرەنچەسكيح، فيلوسوفسكيح، سوتسيالنىح، چيستو يازىكوۆىح ي كۋلتۋرنىح. ەسلي پرواناليزيروۆات سيتۋاتسيۋ ۆ ستراناح، كوتورىە كوگدا-تو مەنيالي الفاۆيت، تو نەلزيا نە زامەتيت گلۋبوكيح پەرەمەن، پوسلەدوۆاۆشيح زا ەتيم شاگوم. پو گلۋبينە پوسلەدستۆي ون سراۆنيم س پوليتيچەسكوي رەۆوليۋتسيەي، سمەنوي ەكونوميچەسكوي فورماتسي ي درۋگيمي كورەننىمي پرەوبرازوۆانيامي ۆ وبششەستۆە.

پريۆەدۋ پريمەر. ەست دۆا وچەن بليزكيح يازىكا - ۋردۋ ي حيندي. فاكتيچەسكي ەتو ودين يازىك. نو مۋسۋلمانسكايا ەليتا پرەدپوچلا دليا ۋردۋ ارابسكۋيۋ (پەرسيدسكۋيۋ) پيسمەننوست، ا يندۋيستسكايا ەليتا دليا حيندي - پيسمەننوست دەۆاناگاري، ي پوستەپەننو دۆە نارودنوستي، گوۆوريۆشيە نا ەتيح يازىكاح، وتوشلي درۋگ وت درۋگا تاك دالەكو، چتو وبرازوۆالي سۆوي گوسۋدارستۆا - پاكيستان ي ينديۋ. ۆوت چتو زناچيت پروستايا گرافيكا. ونا تاك جە ۆاجنا، كاك ي سام يازىك، ياۆليايۋششيسيا سۆوەوبرازنوي گرانيتسەي مەجدۋ ناتسيامي. سيمۆوليكا الفاۆيتا وپرەدەلياەت ي كۋلتۋرۋ، ي مەنتالنوست، ي رەليگيۋ. حوچەت چەلوۆەك يلي نە حوچەت، ون وكازىۆاەتسيا ۆ رۋسلە توي تسيۆيليزاتسي، كوتوروي پرينادلەجيت ەگو پيسمەننوست. سەگودنيا كازاحي پولزۋيۋتسيا كيريلليتسەي ي ناحودياتسيا پود ۆليانيەم رۋسسكوي كۋلتۋرى ي رۋسسكيح تراديتسي. پەرەيديا نا لاتينيتسۋ، وني پوستەپەننو وسۆوبودياتسيا وت نەگو.

- ەسلي وگليانۋتسيا نازاد، تو كازاحي ۋجە نە راز مەنيالي پيسمەننوست...

- كازاحي بىلي كوچەۆىم نارودوم ي سۆوەي پيسمەننوستي نە يمەلي. نو پو مەرە راسپروسترانەنيا يسلاما وني ستالي وۆلادەۆات ارابسكيم يازىكوم، چتوبى چيتات كوران. كوگدا گوۆوريات، چتو گراموتنوست سرەدي كازاحوۆ سوستاۆليالا مەنەە ودنوگو پروتسەنتا، يمەەتسيا ۆ ۆيدۋ گراموتنوست نا رۋسسكوم يازىكە. ارابسكوي پيسمەننوستيۋ ۆلادەلا زناچيتەلنايا چاست ناسەلەنيا. ودناكو بولشەۆيستسكي رەجيم، وپاساياس يسلاما ي جەلايا وسلابيت ەگو پوزيتسي ۆ سسسر، وسۋششەستۆيل پەرەحود س ارابسكوي گرافيكي نا لاتينسكۋيۋ. س 1929 پو 1940 گود كازاحي، ۋزبەكي، ازەربايدجانتسى، كيرگيزى، تاتارى پولزوۆاليس ەيۋ. پوزدنەە، كوگدا سوۆەتسكي رەجيم ۋكرەپيلسيا، بىل وسۋششەستۆليون پەرەحود نا كيريلليتسۋ. وبراتنىي پروتسەسس ناچالسيا س راسپادوم سويۋزا: رياد ستران ۆەرنۋليس ك لاتينيتسە، پروۆەديا چەرتۋ مەجدۋ پروشلىم ي بۋدۋششيم سۆويح نارودوۆ.

ۆ كازاحستانە تاكۋيۋ زاداچۋ نە ستاۆيلي، حوتيا بى پوتومۋ، چتو ۆ سترانە پروجيۆالو منوگو رۋسسكيح. دا ي سامي كازاحي سيلنو رۋسيفيتسيروۆانى. نو وت سوۆەتسكوگو ناسلەديا نادو وتحوديت. ي ودنيم يز مومەنتوۆ وتحودا كاك راز ي ياۆلياەتسيا سمەنا الفاۆيتا. تو ەست نا پەرۆوم پلانە سووبراجەنيا نە ەكونوميچەسكيە، ا يمەننو كۋلتۋرنىە، تسيۆيليزاتسيوننىە.

- نو ەتو جە درۋگايا، چۋجدايا كازاحام كۋلتۋرا.

- دا، كازاحي سوبيرايۋتسيا پەرەيتي نا لاتينيتسۋ، پرينيمايا ۆ وپرەدەليوننوي مەرە زاپادنۋيۋ يدەنتيچنوست. نو تۋت ەست تاكوي مومەنت. ي كازاحي، ي رۋسسكيە، ي ۆەس مير ۆ تسەلوم داۆنو ناحودياتسيا پود ۆليانيەم زاپادنوي تسيۆيليزاتسي. پراكتيچەسكي ۆسيو، چتو ۆوكرۋگ ناس، پريشلو س زاپادا. سامي توگو نە سوزناۆايا، مى جيۆيوم ۆ زاپادنوم ميرە، ي س ەتيم نيچەگو نەلزيا سدەلات.

سامي توگو نە سوزناۆايا، مى جيۆيوم ۆ زاپادنوم ميرە.

نو ۆ تو جە ۆرەميا ليۋدي پومنيات و سۆويح كورنياح ي سترەمياتسيا سوحرانيت ەلەمەنتى يدەنتيچنوستي. ياپونتسى، كورەيتسى، پيساۆشيە يەروگليفامي، ۆ پروشلوم ۆەكە رازرابوتالي سۆويۋ پيسمەننوست، پوتومۋ چتو حوتەلي ۆىدەليتسيا يز كيتايسكوگو كۋلتۋرنوگو پروسترانستۆا، وتويتي وت كيتايسكوي يدەنتيچنوستي. كازاحي نە سوزدالي سۆوەي پيسمەننوستي ي ۆىنۋجدەنى پريمكنۋت ك چۋجوي كۋلتۋرنوي تراديتسي. نو ۋ نيح ەست ۆىبور. ي ۆىبرات، كونەچنو، حوچەتسيا لۋچشەە. لاتينيتسەي پولزۋەتسيا ۆ سوۆرەمەننوم ميرە 80 پروتسەنتوۆ ستران، كيريلليتسەي - تولكو چەتىرنادتسات ستران يز دۆۋحسوت. پەرەحوديا نا لاتينيتسۋ، مى كاك بى زاۆەرشاەم پەرەحود ۆ زاپادنىي مير.

- ەسلي سترانا سدەلالا لۋچشي ۆىبور، تو پوچەمۋ زناچيتەلنايا چاست كازاحسكوگو ناسەلەنيا نە حوچەت ەگو پرينيات؟

- پوتومۋ چتو ەتو رەفورما، ا رەفورمى نيكوگدا نە پروحوديات گلادكو ي بەزبولەزنەننو. كوگو-تو وني وبيازاتەلنو نە ۋسترايۆايۋت، كتو-تو، وب ەتوم نادو پريامو سكازات، موجەت وت نيح پوسترادات. چتو مەنيا ۋديۆلياەت، تاك ەتو پوزيتسيا نەكوتورىح ناتسيونال-پاتريوتوۆ. وني يارو ۆىستۋپايۋت زا كازاحسكي يازىك، نو نا كيريلليتسە. گوۆوريات، يناچە بۋدەت پوگولوۆنايا نەگراموتنوست. نە بۋدۋ وتريتسات - ترۋدنوستي س وسۆوەنيەم لاتينيتسى بۋدۋت. مويا بابۋشكا، نەمنوگو ۆلادەۆشايا ارابسكيم پيسموم، ۆ رەزۋلتاتە سمەن الفاۆيتا ستالا سوۆسەم نەگراموتنوي، ي ەتو بىلا ەيو ليچنايا دراما. سەيچاس توجە موجەت تاكوە پرويزويتي س وتدەلنىمي ليۋدمي. نو ەسلي ۆى بۋدەتە رەگۋليارنو پيسات، تو ۋجە چەرەز پولگودا پولاديتە س نوۆىم الفاۆيتوم. سام يا پيشۋ پو-كازاحسكي نا لاتينيتسە سۆوبودنو - ناۋچيلسيا، پەرەپيسىۆاياس س كوللەگامي يز تۋرتسي.

گوۆوريات، ۆ ۋزبەكيستانە پەرەحود نا لاتينيتسۋ نە دال نيكاكيح رەزۋلتاتوۆ. ەتو نە سوۆسەم تاك. ستارشەە پوكولەنيە دەيستۆيتەلنو پو-پرەجنەمۋ ۆەرنو ستارومۋ الفاۆيتۋ، زاتو مولوديوج پريزنايوت تولكو نوۆىي. يز-زا ەتوگو، پراۆدا، ۆسترەچايۋتسيا كازۋسى: نازۆانيە كاكوي-نيبۋد گازەتى دايوتسيا نا لاتينيتسە، ا تەكستى ۆ نەي - نا كيريلليتسە. پوليتيكا پوليتيكوي، ا تيراج دەرجات نادو.

- سەيچاس نەكوتورىە پيساتەلي سەتۋيۋت: زا دەسياتيلەتيا سوزدان گيگانتسكي پلاست ليتەراتۋرى نا كيريلليتسە، چتو س نيم بۋدەت؟

- ا بۋدەت تو، چتو پەرەحود نا لاتينيتسۋ پوسلۋجيت سۆوەوبرازنىم فيلتروم: تسەننوە - وستاۆيم، وت نەنۋجنوگو، ليشنەگو - يزباۆيمسيا، چتوبى دالشە يدتي نالەگكە. ۆەد ۆ گودى سوۆەتسكوي ۆلاستي پيسالوس منوگو پرويزۆودستۆەننىح رومانوۆ، سوچينياليس ستيحي ۆو سلاۆۋ پارتي ي ەيو ۆوجدەي. نە دۋمايۋ، چتو ەتو نام نۋجنو. بۋدەت پرويزۆەديون وتبور، ي تولكو تو، چتو دەيستۆيتەلنو پرەدستاۆلياەت ينتەرەس دليا يستوري، پەرەۆەدۋت نا لاتينيتسۋ.

پروتيۆ سمەنى الفاۆيتا، كاك يا زامەتيل، ۆىستۋپايۋت منوگيە رۋسسكيە. كازالوس بى، پوچەمۋ؟ گوسۋدارستۆەننوگو يازىكا وني زا رەدكيم يسكليۋچەنيەم نە زنايۋت، كازاحسكوي ليتەراتۋرى نە چيتايۋت. ۆيديمو، نا ۋروۆنە پودسوزنانيا پونيمايۋت، چتو پوكا كازاحسكي يازىك پولزۋەتسيا كيريلليتسەي، كازاحي، كازاحسكايا كۋلتۋرا ناحودياتسيا ۆ روسسيسكوي سفەرە ۆليانيا، ي يم تاك كومفورتنەە. نو بەسپوكويتسيا وسوبەننو نە و چەم: كيريلليتسا ۆ ودين دەن نە ۋيديوت. كيريلليتسا ي لاتينيتسا دولگو بۋدۋت يدتي پاراللەلنو. ۆ تو جە ۆرەميا رول لاتينيتسى بۋدەت ۆوزراستات، ا رول كيريلليتسى ۋبىۆات.

- گوۆوريات، پەرەحود نا لاتينيتسۋ داست بولشيە پرەيمۋششەستۆا ۆ تەحنولوگيچەسكوم پلانە.

پەرەحود س ودنوگو الفاۆيتا نا درۋگوي پو گلۋبينە پوسلەدستۆي سراۆنيم س رەۆوليۋتسيەي.

- يا نە ۆيجۋ زدەس پرەيمۋششەستۆ كاكوي-ليبو پيسمەننوستي ۆووبششە. گلاۆنوە، چتو دايوت پەرەحود نا لاتينيتسۋ، لەجيت ۆ كۋلتۋرنوي پلوسكوستي. رەفورما نۋجنا كازاحام، چتوبى وني يزمەنيلي سۆويۋ يدەنتيچنوست، وتورۆاليس وت سوۆەتسكوي كۋلتۋرى. س درۋگوي ستورونى، لاتينيتسا وبەدينيت كازاحسكوە ناسەلەنيە. مى ۋجە گوۆوريلي، چتو يازىك ەست گرانيتسا مەجدۋ ناتسيامي. ي ەسلي گدە-نيبۋد ۆ ەستوني ونا پروحوديت مەجدۋ كورەننىم ي نەكورەننىم ناسەلەنيەم، تو ۆ كازاحستانە مەجدۋ ساميمي كازاحامي. پو توي پروستوي پريچينە، چتو پولوۆينا يز نيح گوۆوريات نا رۋسسكوم يازىكە.

پەرەحود نا لاتينيتسۋ - ودين يز سپوسوبوۆ پروۆەستي گرانيتسۋ تام، گدە ونا دولجنا بىت.

- پراۆيلنو لي ۆىبرانو ۆرەميا دليا تاكوي سەريوزنوي رەفورمى؟

- وب ەتوم يديوت سپور ي سرەدي ساميح كازاحوۆ. تە، كتو ۆىستۋپاەت زا پەرەحود نا لاتينيتسۋ، كريچات: «سكورەە، مى ي تاك ۋجە دۆادتسات لەت پوتەريالي!» ا تە، كتو ۆىستۋپاەت پروتيۆ، پروياۆليايۋت وستوروجنوست: «لاتينيتسا نۋجنا، نو نە سەيچاس...» ۆ كونەچنوم سچيوتە ۆرەميا ي تەمپ پەرەحودا وپرەدەليت گوسۋدارستۆو. نو گورياچيتسيا ۆ ەتوم ۆوپروسە نەلزيا. پوترەبۋەتسيا وچەن منوگو گراموتنىح - يا ەتو پودچيوركيۆايۋ - سپەتسياليستوۆ، چتوبى وسۋششەستۆيت پراۆيلنىي پەرەۆود ناشەگو لەكسيچەسكوگو بوگاتستۆا نا لاتينيتسۋ. ۆوزموجنو، ك ەتوي رابوتە بۋدۋت پريۆلەچەنى درۋگيە تيۋركسكيە نارودى، چتوبى ۆ دالنەيشەم وني پونيمالي ناس، ا مى يح.

"مەگاپوليس" گازەتى

0 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

العىس ايتۋ كۇنى

العىس ايتۋ كۇنى جانە ونىڭ شىعۋ تاريحى

جومارتبەك نۇرمان 1578
الاشوردا

قوجانوۆ مەجەلەۋ ناۋقانىندا (جالعاسى)

بەيبىت قويشىباەۆ 2279
عيبىرات

قايسار رۋحتى عازيز جان

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 3596