گولوششەكين... قىزتەكە بولىپ شىقتى!

كەڭەستىك بيلىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا قازاقستاندى كىمدەر باسقاردى، جالپى «ورتالىقتان» ارنايى جىبەرىلگەن «قولشوقپارلاردىڭ» شىنايى كەلبەتى قانداي ەدى؟ مەملەكەت تاريحي ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بۇركىتباي اياعاننىڭ ماقالاسى وسى جايىندا وي تولعايدى.

كەڭەستىك تاريحنامادا «ورتالىقتىڭ» وكىلدەرى تۋرالى، ولاردىڭ ادامگەرشىلىك، كاسىبي قاسيەتتەرى تۋرالى سىڭارجاقتى جازبالار ساقتالعان. الايدا، كەيىنگى زەرت­تەۋلەر كورسەتكەندەي، «رەۆوليۋتسيو­نەر­لەردىڭ» شىنايى كەلبەتى، مۇلدەم باسقاشا بولىپ شىقتى. بيلىك وكىلدەرى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا، راديو مەن تەلەارنالاردا پارتيالىق قىزمەت­كەرلەردى «شىنايى ماركسيست» «ناعىز لە­نينشىل»، «ينتەرناتسيوناليست» رەتىندە اسىرا دارىپتەدى. ال، شىندىعىندا، ولار­دىڭ كوبىنىڭ ءبىلىمى تاياز، وي-ورەسىنىڭ تومەندىگى بايقالدى. وعان ۇستازىم، بەلگىلى اكادەميك كەڭەس نۇرپەيىستىڭ «...ۆ.ي.لەنين قۇرعان پارتيانىڭ باسقارۋ اپپا­راتىنداعى جەتەكشىلەردىڭ كەيبىرەۋلەرىندە ءتىپتى ورتا ءبىلىم دە جوق ەكەن، مىسالى س.وردجونيكيدزە بار بولعانى ءبىر جىلدىق ۆەتەرينار كۋرسىن بىتىرگەن. ال، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ باسقارۋ اپپا­راتىنداعى ون بەس ادامنىڭ سەگىزىندە جوعارى ءبىلىم بار جانە ءبىلىم بولعاندا قانداي!» دەگەن سوزدەرى دالەل.

گولوششەكين... قىزتەكە بولىپ شىقتى!

كەڭەستىك بيلىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا قازاقستاندى كىمدەر باسقاردى، جالپى «ورتالىقتان» ارنايى جىبەرىلگەن «قولشوقپارلاردىڭ» شىنايى كەلبەتى قانداي ەدى؟ مەملەكەت تاريحي ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بۇركىتباي اياعاننىڭ ماقالاسى وسى جايىندا وي تولعايدى.

كەڭەستىك تاريحنامادا «ورتالىقتىڭ» وكىلدەرى تۋرالى، ولاردىڭ ادامگەرشىلىك، كاسىبي قاسيەتتەرى تۋرالى سىڭارجاقتى جازبالار ساقتالعان. الايدا، كەيىنگى زەرت­تەۋلەر كورسەتكەندەي، «رەۆوليۋتسيو­نەر­لەردىڭ» شىنايى كەلبەتى، مۇلدەم باسقاشا بولىپ شىقتى. بيلىك وكىلدەرى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا، راديو مەن تەلەارنالاردا پارتيالىق قىزمەت­كەرلەردى «شىنايى ماركسيست» «ناعىز لە­نينشىل»، «ينتەرناتسيوناليست» رەتىندە اسىرا دارىپتەدى. ال، شىندىعىندا، ولار­دىڭ كوبىنىڭ ءبىلىمى تاياز، وي-ورەسىنىڭ تومەندىگى بايقالدى. وعان ۇستازىم، بەلگىلى اكادەميك كەڭەس نۇرپەيىستىڭ «...ۆ.ي.لەنين قۇرعان پارتيانىڭ باسقارۋ اپپا­راتىنداعى جەتەكشىلەردىڭ كەيبىرەۋلەرىندە ءتىپتى ورتا ءبىلىم دە جوق ەكەن، مىسالى س.وردجونيكيدزە بار بولعانى ءبىر جىلدىق ۆەتەرينار كۋرسىن بىتىرگەن. ال، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ باسقارۋ اپپا­راتىنداعى ون بەس ادامنىڭ سەگىزىندە جوعارى ءبىلىم بار جانە ءبىلىم بولعاندا قانداي!» دەگەن سوزدەرى دالەل.

پارتيا قىزمەتكەرلەرى بىلىكسىزدىگىمەن قويماي، قورشاعان ورتاسىنا قاتى­گەز، ادامدارعا مەيىرىمسىز بولعان. «قى­زىلداردىڭ» قولى تيگەن جەرلەردىڭ ءبارى قانعا بويالىپ، ەلدىڭ دەموگرافيالىق احۋا­لى كۇرت ناشارلادى. ارينە، بۇل قۇر­عاق سوزدەر ەمەس. مۇنىڭ ءبارىن «گور­باچەۆتىق داۋىردە» اشىلعان قۇپيا مۇ­راعات قورلارى ايعاقتايدى. مىسالى، 1917 جىلى قىزىلورداداعى (بۇرىنعى پەروۆسك - اقمەشىت) بيلىك، جاسى 20-عا جەتەر-جەتپەس يوسيف گەرجود دەگەن «بۇزاقىعا» بۇيىردى. ول سوعىستان قايت­قان سولداتتار مەن تىلدا قالعان «سۋىق قارۋلى» ادامداردى سوڭىنان ەرتىپ، سىر­دىڭ بويىن پانالاعان. ونىڭ ال­عاشقى قادامى «قىزىل تەرروردان» باس­تالىپ، سول باياعى «بۇراتانا» «حالىقتى تاربيەلەۋ»، «ادام قىلۋ» سياقتى بوسپە سوزدەرگە قۇرىلدى. مىڭداعان اقمەشىت­تىكتەر گەرجودتىڭ «قاندى قول تىرنا­عىنا» ىلىكتى، ال قالعاندارى كورشى ەلدەرگە قاشىپ، جان ساۋعالادى.

ي.گەرجودتىڭ ءومىر جولىنا قاراساق، رەۆوليۋتسياعا دەيىن ءجاي حات تاسۋشى، «پوشتا قىزمەتكەرى» بولىپتى. سوعىس جىل­دارىندا عانا قازاقتىڭ ءبىرتۋار ازا­ماتتارى تۇرار رىسقۇلوۆ پەن سۇل­تانبەك قوجانوۆتىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن ۇس­تال­عان. تەرگەۋ-ءتىنتۋ جۇمىستارى كەزىندە ي. گەرجودتىڭ ۇيىنەن ءبىرشاما التىن قورى تابىلعان، سوعان قاراعاندا ايەلى ەكەۋى تونالعان التىندى ۇيىندە جا­سىرعان بولۋى كەرەك.

1919 جىلى ي.گەرجود تاشكەنت سوۆ­­دەپىنىڭ شەشىمىمەن اتۋ جازاسى­نا كەسىلەدى. بىراق، يركۋتسكىدەگى (قيىر­ شىعىس) ونىڭ سەرىكتەستەرى «رەۆوليۋ­تسيونەردى» تاش­كەنتتەن شۇعىل الدىرتىپ، سول كۇنى-اق ەركىنە قويا بەرەدى. وسىلايشا، كە­ڭەس­تىك ساياساتكەرلەر «ءبىر كەمەدەگىنىڭ جانى ءبىر» دەگەندەي، ونىڭ ءومىرىن «كوزدىڭ قاراشىعىنداي» ساقتاپ قالادى.

ودان كەيىنگى 1937-1938 جىلدارداعى جاپپاي رەپرەسسيالاۋ، فين سوعىسى، ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىس، جاپون سوعى­سىنان امان قۇتىلعان يوسيف گەرجود، 1967 جىلى قىزىلورداعا قايتىپ ورا­لادى جانە ۇيالماي ءبىر كوشەگە ەسىمىن بەرۋدى سۇرايدى. ونىڭ 260 بەتتىك قول­جاز­باسىندا «قازان» رەۆوليۋتسياسىنىڭ كەرەمەتتەرى تۋرالى ويلارى جازىلعان.

كەلەسى بەلسەندى رەۆوليۋتسيونەر - فيليپپ يساەۆيچ گولوششەكين (شىن ەسىمى شايا يتسكوۆيچ). ونىڭ ساياسي پورترەتىن العاش سومداعان اكادەميك ماناش قو­زى­باەۆ بولاتىن. ول «وتە قاتىگەز، كوكىرەك، بارىنشا بەيمازا» بولىپتى. «قان­دى­قول»، «داڭعازا» فيليپپ يساەۆيچ «كىشى قا­زان» ساياساتىن ىسكە اسىردى، قا­زاق زيا­لىلارىن «سەيفۋللينشىلدىك»، «مەڭ­­دە­شەۆ­شىلدىك»، «سادۋاقاسوۆ­شىل­دىق» دەپ ءبولىپ، ءبارىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتتى.

ال، ءوزى ارسىز، ازعىنداعان ادام بو­لىپ شىقتى، ياعني «ەركەكتىڭ ەركەكپەن قۇمارلانۋى» اۋرۋىنا شالدىققان. بۇل تۋرالى 1939 جىلدىڭ 24 ساۋىرىندە نيكولاي ەجوۆ (ول قازاقستاندا، سەمەيدە بىرقاتار قىزمەتتەر اتقاردى) مىناداي مالىمەتتەر بەرەدى: «ۆ 1924 گودۋ ۆ سەميپالاتينسك سو منوي پوەحال موي داۆني پرياتەل دەمەنتەۆ. س نيم ۋ مەنيا بىلي ۆ 1924 گودۋ نەسكولكو سلۋچاەۆ پەدەراستي. ۆ 1925 گودۋ ۆ گورودە ورەنبۋرگە يا ۋستانوۆيل پەدەراستيچەسكۋيۋ سۆياز س بويارسكيم، توگدا پرەدستاۆيتەلەم كازاحسكوگو وبلسوۆپروفا. ۆ توم جە 1925 گودۋ سوستويالسيا پەرەۆود ستوليتسى كازاحستانا يز ورەنبۋرگا ۆ كىزىلوردۋ، كۋدا نا رابوتۋ ۆىەحال ي يا. ۆسكورە تۋدا پريەحال سەكرەتارەم كرايكوما ف.ي.گولوششەكين. پريەحال ون حولوستياكوم، بەز جەنى، يا توجە جيل نا حولوستياتسكوم پولوجەني. دو سۆوەگو وتەزدا ۆ موسكۆۋ (وكولو 2-ح مەسياتسەۆ) يا فاكتيچەسكي پەرەسەليلسيا ك نەمۋ نا كۆارتيرۋ ي تام چاستو نوچەۆال. س نيم ۋ مەنيا تاكجە ۆسكورە ۋستانوۆيلاس پەدەراستيچەسكايا سۆياز، كوتورايا پەريوديچەسكي پرودولجالاس دو موەگو وتەزدا. سۆياز س نيم بىلا، كاك ي پرەدىدۋششيە ۆزاي­مواكتيۆنايا». قاراڭىز: پەتروۆ ن.، يانسەن م. «ستالينسكي پيتومەتس - نيكولاي ەجوۆ».م.، 2009. تسەنترالنىي ارحيۆ فسب. ف.3.، وپيس 6.، د. 3. 420-423 لل.). پارتيالىق باسقارۋ اپپاراتىنداعى جەتەكشى قىزمەتكەرلەردىڭ كەلبەتى، رۋحاني دۇنيەسى (ەگەر سولاي دەۋگە كەلسە), مىنە وسىنداي. بۇل - ءتوتاليتاريزمنىڭ ءبىر عانا قىرى. جۇگەنسىز كەتكەن بيلىك، مادە­نيەت­سىزدىك، ادام تاعدىرىن تاپتاۋ، مۇنىڭ ءبارى - توتاليتاريزم الەمىمەن استاسىپ جاتىر. مىسالى، 1956 جىلى ن.س. حرۋششەۆ قا­زاق­ستاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى بوستاندىق اۋدا­نى مەن 500 مىڭ گەكتارعا جۋىق جەرلەرىن وزبەكستانعا بەرۋگە ءماجبۇر ەتتى. سول كەزدە رەسپۋبليكانىڭ جوعارعى كەڭەسىن جۇ­مابەك تاشەنوۆ باسقارعان-دى. «ۇلى دالا تۇلعالارى» سەرياسىمەن جاقىندا شىق­قان «جۇمابەك تاشەنوۆ» اتتى كىتاپتا مى­­­­نا­­داي ويلار ايتىلادى: «رەسمي قۇ­جات­­تا دەپۋتاتتار «قولدادى، قۋاتتادى، ءبىرىن-ءبىرى قۇتتىقتادى» دەپ جازىلعانمەن، قان­­داي قازاق جەرىنىڭ ءبىر بولىگىن ءوز قول­دارىمەن باسقا رەسپۋبليكاعا بەرىپ جاتسا، قۋانا قويسىن. امال جوق، مۇنى كۇشتىنىڭ الدىندا باس يۋ دەپ بىلگەنىمىز ءجون. ال، قا­زاق كسر جوعارعى كەڭەسى سەسسياسىنىڭ ستەنوگرافيالىق ەسەبىندە جازىلعاندار­دىڭ ءبارى كەڭەستىك يدەولو­گيا­نىڭ سول كە­زەڭ­­دەگى كوزبوياۋشىلىعى دەپ ۇعىنۋىمىز كەرەك».

*  *  *

كەڭەستىك بيلەۋشى يوسيف ۆيس­ساريو­نوۆيچ ءستاليننىڭ جەكە باسىن دارىپتەۋدە حح عاسىردىڭ 30-40 جىلدارىنداعى تەحنولوگيالىق رەۆوليۋتسيانىڭ ماڭىزى زور بولدى. ويتكەنى، تەلەگراف، راديو ار­قىلى جەتكەن اقپاراتتاردىڭ مۇمكىندىك­تەرى ۇلعايىپ، پارتيالىق ناسيحاتتاۋ جۇ­مىستارى كسرو كەڭىستىگىن تولىق قامتى­دى. العاشقىدا بولشەۆيكتەر پارتياسى، سوسىن كوممۋنيستىك پارتيا، ال 1936 جىلدان باستاپ - بۇكىلوداقتىق كوممۋنيستىك پارتياسى، اقىرىندا كەڭەس وداعى كوممۋنيستىك پارتياسى اتالعان جەتەكشى كومپارتيانىڭ مۇشەلەرىنىڭ ەرەكشەلىگى نەدە؟ ەڭ باستىسى، كوممۋنيستەر ماقسات­تى­لىق، تەگەۋرىندىلىك، سەنىمدىلىك سياقتى قاسيەتتەرىمەن ميلليونداعان ادامداردىڭ جۇرەگىن جاۋلاپ الدى، ءسويتىپ قوعامنىڭ بىردەن-ءبىر جاعىمدى ساياسي كۇشىنە اي­نال­دى. اسىرەسە، گەرمانيامەن سوعىستا بول­شەۆيكتەردىڭ ء(سينونيمى - كوممۋنيستەر) بەدەلى بۇرىنعىدان دا ارتا ءتۇستى.

كەڭەستىك ناسيحات سوعىستىڭ سەبەپتەرىن بۇركەمەلەۋمەن شەكتەلمەي، ادام شى­عىنىن بارىنشا جاسىرۋعا تىرىستى. اي­تالىق، كەيىنگى دەرەكتەر بويىنشا كەڭەس مەملەكەتىنىڭ سوعىسقا دايىندىقسىز كىرىسۋى، اسكەري تۇتقىنداردىڭ تاعدىرى بەلگىلى بولدى. مىسالى، 1941 جىلدىڭ ماۋ­سىم-قازان ايلارىندا كسرو-نىڭ 3 ملن. 900 ادامى تۇتقىنعا تۇسكەن. بۇل ادامزات تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان ساندار!

ءتىپتى كەڭەستىك بيلىك وتانداستارىن ەلگە قايتارۋ ءۇشىن جالعان ۋادەلەر بەردى. الايدا، ەلگە ورالعان سوعىس تۇتقىندارى تەمىر تورعا قايتا ءتۇستى. كسرو ءومىر ءسۇ­رۋىن توقتاتقانعا دەيىن ولاردىڭ قۇقىق­تارى شەكتەلدى، ارنايى قىزمەتتىڭ (سپەتسسلۋجبا) قاتاڭ باقىلاۋىندا بولدى. ال، باتىستا ءدال وسىنداي جاعداي وركەنيەتتى تۇرعىدان شەشىلىپ جاتتى. ولار ءتيىستى تەكسەرۋدەن كەيىن ەل قاتارىنا قوسىلدى، ال كەيبىرەۋلەرى «ءتىرى قالعانى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالعان.

بارىنەن دە ءوز ەلىنىڭ قورلىعىن كوتەرە الماعان تالاي بوزداق ءوزىن-ءوزى ءولتىردى، قانشاسى كەڭەستىك كونتسلاگەرلەردە ءىز-ءتۇز­سىز كەتتى. «بۇيتكەنىمشە ولگەنىم جاق­سى ەدى عوي» دەپ بىرنەشە رەت وقتال­عا­نىمەن جەمە-جەمگە كەلگەندە ءداتى جەتپەگەندەرى بار. ەرىكسىز كۇرسىنەسىڭ، كوكەيدە «اپىر-اي، نە دەگەن قوعام ەدى، ادامدى قور­لاۋ­دىڭ بۇدان اسقان ءتۇرى بولار ما؟» دەگەن ىزالى ساۋال قالادى. «قازاق تۇت­قى­نى» كىتابىنىڭ اۆتورى سۇلەيمەن بەكە­نوۆتىڭ «سوعىس نەگە كەرەك، نەگە كىناسىز ءبىرىن-ءبىرى تانىمايتىن، قاستان­دىعى جوق ادامدار بىرىنە-ءبىرى جاۋ بولىپ قىرىلىسىپ جاتىر» دەگەن ىشكى ويلارىمەن ارپا­لى­سۋى زاڭدى قۇبىلىس.

وسى رەتتە ۇكىلى ىبىرايدىڭ «اينا­لايىن» حۇكىمەت، قىلعانىڭ قىرعىن حيكمەت. قۇرساۋعا سالدىڭ ساۋ باستى، ماڭاي­ىمدى جاۋ باستى... اقيقات جولىن تاي­عىزدىڭ، تار تۇرمەگە سىيعىزدىڭ. اپپاق قۋداي شال كۇندە، قيامەتكە قيعىزدىڭ» دەگەن ولەڭ جولدارى ەرىكسىز ەسكە ورالادى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا دا كە­ڭەستىك اسكەردىڭ شىعىنى كوپ بولاتىن. مۇنى پارتيالىق باسشىلىق بارىنشا جا­سىرۋعا تىرىستى. مىسالى، 1945 جىلى ي.ستالين 7 ملن. ادامدى جوعالتتىق دەسە، 1961 جىلى ن.حرۋششەۆ ونى 12 ملن.-عا ءوسىردى، ال كسرو قورعانىس ءمينيسترلى­گى­نىڭ 1991 جىلعى مالىمەتتەرى بويىنشا ۇلى وتان سوعىسىندا 28 ملن.-نان استام ادام قازا تاپقان. سوعىستىڭ اۋىر زار­دا­بىن ادامزات باسىنا بەرمەسىن دەپ تىلەيىك.

وسىدان كەيىن ەشقانداي ەركىندىگى جوق، ادام قۇقىقتارى تاپتالعان كەڭەستىك مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ بولاشاعى تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟

كەڭەستىك مادەنيەت پەن ءتىلدى دامىتۋ تۋرالى ايتساق، جاپپاي ورىستاندىرۋ سايا­ساتىنىڭ زاردابىنان ۇلتتىق تىلدەگى بالا­باقشالار مەن مەكتەپتەر جابىلىپ قالدى، وزگە حالىقتاردى انا تىلىنەن ايىرۋ ماق­ساتى كوزدەلدى. ن.حرۋششەۆتىڭ كەزىندە كسرو ءسوتسياليزمدى ىسىرىپ، «كوممۋنيزم ەلەسىن» قۋىپ كەتتى. 1961 جىلعى باع­دارلامادا «كسرو 1980 جىلدارى كوم­مۋنيزمگە جەتەدى» دەگەن تۇجىرىم­دا­ما بولاتىن. قايدا سول كوممۋنيزم؟ ەلەس سول ەلەس كۇيىندە قالدى.

كەڭەستىك ار-وجدان ەركىندىگىنە كەلسەك، دىندەردىڭ بارىنە ءبىر مەزگىلدە قاتاڭ با­قىلاۋ ورناتىلدى. جالپى، لەنينيزم ءىلىمى فەتيشيزمگە نەگىزدەلگەن-ءدى، ويتكەنى ول الەمدىك دىندەردى دە الماستىردى عوي. ەل­دىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە قيراتىلعان مەشىتتەر مەن شىركەۋلەردىڭ ۇيىندىلەرى كوبەيدى. ولاردىڭ ورنىنا جاڭبىردان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاعان رەۆوليۋتسيا كو­سەمدەرىنە ارنالعان بىرتەكتى ء(بىرتيپتى) ەسكەرتكىشتەر بوي كوتەردى. ءتىپتى كولحوز-سوۆحوزداردىڭ دا سىرتقى كەلبەتى ءبىر-ءبىرى­نەن اينىماۋشى ەدى. كەڭەستىك بيلىكتىڭ الەۋمەتتىك ساياساتىنىڭ ناقتى كورىنىستەرى كسرو-دا بىرىڭعاي ۇلگىدە سالىنعان قالا­لار مەن ەلدى-مەكەندەردەن دە بايقالدى. «سوتسياليستىك قوعامنىڭ» «كازارمالىق» سيپاتى كەڭەستىك ارحيتەكتۋرالىق عيما­رات­تاردان دا ايقىن كورىنىپ تۇردى.

بولشەۆيزم باسشىلارى مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ ءبارىن جوققا شىعاردى. ونىڭ كەڭەستىك ءتيپىن عانا مويىندادى، ول قاتاڭ باقىلاۋعا نەگىزدەلگەن، قوعامنىڭ بارلىق سالاسىن تۇگەل قامتيتىن ورگانعا اينالدى. وسىلايشا، قىتاي، سولتۇستىك كورەيا، كۋبا، انگولا جانە ت.ب. ەلدەردە شەكسىز، بيۋروكراتيالىق مەملەكەتتىك اپپارات ىسكە قوسىلىپ، حالقى قانعا بويال­دى.

كەڭەستىك ءداۋىردىڭ الەۋمەتتىك سالاسى دا اقساپ تۇرعان-دى. قاناۋدى جويۋ­دى (ەكسپلۋاتاتسيا) جاقتاعان بولشەۆيكتەر، ەندى جۇمىسشىلاردى قاناۋدىڭ مەحانيزمدەرىن ايقىنداپ بەرگەن ك.ماركستىڭ «قوسىمشا قۇن» تۋرالى تەزيستەرىن باس­شى­لىققا الدى. قاناۋدىڭ بۇل ءتۇرى ەكو­نوميكالىق كاتەگوريا ەمەس-ءتىن، ول ادام بول­مىسىنا سايكەس كەلدى. مىسالى اۋقات­تى-باي ادامدار، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا «مەتسەناتتار»، قاراپايىم ادامداردى جۇ­مىس­پەن قامتۋ ارقىلى قوعامنىڭ الەۋ­مەتتىك ماسەلەلەرىن (جۇمىسسىزدىق، ەڭبە­كاقى، جاتاقحانا) شەشۋگە تىرىستى. كە­ڭەستىك مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ قاناۋشى­لىق ءرولى دە بولدى، ول جۇمىسشىلاردىڭ ماڭداي تەرىمەن كەلگەن پايدانى («قو­سىم­شا قۇندى») تالان-تاراجعا سالدى، «تۇگى­مەن جۇتقاندارى دا بار». كەيبىر شەتەل عالىمدارى بىزدەردى مىسقىلداپ، «homo sovetikus» دەيتىن.

كەڭەستىك-ماسكەۋلىك نومەنكلاتۋ­را­نىڭ ەڭ اۋىر قىلمىسى - ەكسپەريمەنت ارقىلى جاسالعان «بىرتەكتى كەڭەس حال­قىن» قۇرۋ بولاتىن. ميلليونداعان ادام­داردىڭ انا ءتىلى مەن تاريحي تامىرلارى جوعالىپ، قويىرتپاقتانعان «كەڭەس ۇلتى» پايدا بولدى. مۇنىڭ استارىندا «ورىس­تاندىرۋ ساياساتىنىڭ» جاتقانىن كسرو باسشىلارى ن.حرۋششەۆ، م.سۋسلوۆ جاسىر­عان جوق، اشىق ايتىپ وتىردى. وسى تۇستا اقش-تاعى بايىرعى حالىق - ۇندىستەردىڭ تاريحى ەسكە تۇسەدى. كەڭەستىك تاريحنامادان «رەزەرۆاتسيالاۋدى» كونە تايپا - ءۇن­دىستەردى قۋدالاپ، ءبىر جەردە ۇستاۋ دەپ ءتۇ­سىندىك. ال، شىن مانىندە ءحVىىى-ءحىح عا­سىرلارداعى امەريكالىق گۋمانيستەردىڭ (ت.دجەففەرسون، ر.فرانكلين ت.ب.) تۇ­سىن­دا ەۋروپا حالقىنىڭ ۇندىستەرگە زورلىق-زومبىلىق كورسەتۋىنە قاتاڭ تىيىم سا­لىن­دى، ءتىپتى ولارعا كىشىگىرىم جەر تەلىمدەرى بەرىلىپ، قامقورلىق جاسالعان. جال­پى «رەزەرۆاتسيا» ايماعىنا اقش-تىڭ زاڭدارى جۇرمەيدى، بايىرعى حالىقتار وزدەرىنىڭ سالت-داستۇرىمەن ءومىر ءسۇرىپ جاتىر.

ال، كەڭەستىك بيلىك نە ىستەدى؟ ولار «بۇ­راتانا» حالىقتاردى جويۋ ساياساتىن جۇرگىزدى، وسى ماقساتپەن ميلليونداعان ادامداردى شەت ايماقتارعا قۋدالادى، ءسويتىپ 1930-1940 جىلدارى نەمىس، كورەي، كاۆكازدىقتار مەن قىرىم تاتارلارىن دەپورتاتسياعا ۇشىراتتى.

ميلليونداعان ادامنىڭ تاعدىرىن وسىلايشا تالكەككە سالعان جۇيەنى - قا­لايشا «تەڭدىك اپەرگەن سوتسياليزم» دەيمىز؟..

وركەنيەتتى ەلدەردە «ادام قۇقىق­تا­رىن شەكتەۋ مەن ۇلتتاردىڭ نامىسىن تاپ­تاۋ - اسا اۋىر قىلمىس» سانالادى جانە بۇۇ-نىڭ قۇجاتتارىمەن زاڭداس­تىرىلعان. وسى قۇجاتتى مويىندايتىن ونداعان ەلدەردىڭ ءتىزىمىنىڭ باسىندا كسرو تۇراتىن. الايدا، ءتىپتى «جەنەۆا كونۆەنتسياسىن» مويىنداماعان كسرو، ونداي حالىقارالىق قۇجاتتارعا پىسقى­رىپ تا قارامادى. كسرو الەمدەگى بىردەن-ءبىر «سوتسياليستىك ەل»، «كوممۋنيزم قۇرى­لىسشىسى» دەپ كەۋدەلەرىن كەرىپ، كورشى­لەس جاتقان ءالسىز ەلدەردى قورقىتۋمەن اي­نالىستى.

سول ساياساتتىڭ ىقپالىمەن سوعىستان كەيىنگى جىلدارى، ناقتىلاپ ايتساق، 1956 جىلى ۆەنگرياعا، 1968 جىلى چەحوسلوۆا­كياعا، 1979 جىلى اۋعانستانعا، 1980 جى­لى پولشاعا مۇزداي قارۋلانعان كسرو اسكەرلەرى ەنگىزىلدى. كەڭەستىك بيلىكتىڭ بۇل اگرەسسياسى بارىنشا بۇركەمەلەنىپ، «ين­تەر­نا­تسيونالدىق كومەك» دەپ اتالدى.

ك.ماركستىڭ «سوتسياليستىك قۇرىلىس» ەكونوميكاسىن باسقارۋ قاعيدالارىن ىسكە اسىرعان ۆ.ي. لەنين، ي.ستالين، ن.حرۋششەۆ، كەيىننەن ل.برەجنەۆ پەن يۋ.اندروپوۆتار، قوعامنىڭ بارلىق سالاسىن مەملەكەتتەندىرۋدى كوزدەدى، سول ارقىلى مەملەكەتتىك كاپيتاليزمدى ودان ءارى دامىتتى. نارىقتىق ەكونوميكانىڭ ورنىن جوسپار­عا نەگىزدەلگەن ەكونوميكا باستى. پارتيا­لىق باسقارۋدىڭ ءتيىمسىز ءارى كۇردەلى جۇيە­سى كسرو ەكونوميكاسىنىڭ تامىرى­نا بالتا شاپتى، ەكونوميكا باسەكەگە قابىلەتتى بولۋدان قالدى. ميلليونداعان ادامدار قانشا تىرىسقانىمەن، كسرو-نى ءوندىرىستى، قۋاتتى ەلگە اينالدىرا المادى. ناتيجەسىندە ەلىمىزدە كۇندەلىكتى تۇتىنۋ تاۋارلارى تاپشى بولدى: ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەك، ءدارى-دارمەكتەر جەتىسپەدى. كول­حوزدارعا نەگىزدەلگەن اۋىل شارۋاشى­لى­عى كەڭەس حالقىن اسىراي المادى. كسرو جىل سايىن شەتەلدەن استىق ساتىپ الۋعا ءماجبۇر بولدى. سونداي-اق، التىن، ۆاليۋتا ساتۋ ارقىلى اۆستراليا، كانادا، ارگەنتينا سياقتى ەلدەردەن بيداي الىپ وتىرعان. رەسمي مالىمەتتەر بويىنشا اقش-تان 17 ملن. 900 توننا بيداي ساتىپ العان (1975 ج.), كوپ كەشىكپەي ونىڭ كولەمىن 12 ملن. تونناعا وسىرگەن. بۇل پروتسەسس وسىلاي جالعاسا بەردى.

مامانداردىڭ ايتۋىنشا، 1954-1956 جىلدارى تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋدىڭ دە پايداسىنان زيانى كوپ بولعان، تاعى دا ازىق-تۇلىك شەتەلدەن جەتكىزىلدى.

كسرو-دا حالىققا «جوعارى ءبىلىم بەرۋ»، «مەديتسينالىق كومەك» سياقتى الەۋ­مەتتىك سالالاردىڭ قىزمەتى تەگىن بولدى. وسى ءبىر «تەگىن» دەگەن ءسوز پارتيالىق ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىندا ۇتىمدى پاي­دا­لانىلدى. بىراق، بۇل «تەگىنشىلىك» ادام­داردىڭ ايلىق جالاقىسىن تولەۋ نەمەسە كەم تولەۋ ەسەبىنەن جۇرگىزىلدى. قازاقتا «بۇل نە دەگەن باتپان قۇيرىق، ايدالادا جاتقان قۇيرىق» دەگەن ءسوز بار، ياعني تەگىن دۇنيە بولمايدى، «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار» دەگەن ماعىنادا ايتىلعان.

تاعى ءبىر پروبلەما - ادامداردى مۇلكىنەن ايىرۋ. جالپى كەڭەس حالقى جەكە مەنشىگىنەن، باسقارۋ ىسىنەن، مادەنيەتى مەن سالت-داستۇرىنەن ايىرىلۋ قاۋپىن باستان كەشىردى. كولحوزدار مەن سوۆحوزدار، زا­ۆودتار مەن فابريكالار «جالپى حالىق­تىق مەنشىككە»، ياعني بيۋروكراتيا مەن نومەنكلاتۋرانىڭ قولىنا ءوتتى، بۇقارا­لىق مەكەمەلەر قۇرىلدى، ءسويتىپ جۇمىس­شىلار ءوندىرىس قۇرال-جابدىقتارىنان ايى­رىلدى. ولاردىڭ كوبى ەڭبەگىنىڭ جەمىسىن كورە المادى، تەڭگەرمەشىلىك سالدارى­نان جالاقى، سىياقى بولىنگەن كەزدە «جو­عارى كورسەتكىشتەرى» ەسكەرۋسىز قالدى. سونداي-اق، مەملەكەت قوعامدىق ۇيىمدار ارقىلى ادامداردى ىنتالاندىرىپ وتى­رۋ­دى ەستەن شىعارمادى، ولاردىڭ كەۋدەسىن وردەندەر مەن توسبەلگىلەرگە تولتىر­دى، اتى-جوندەرىن ءباسپاسوز ارقىلى جاريالاپ، ەل-جۇرتىمەن تانىس­تىرىپ قويدى، ساۋىقتىرۋ ورىندارىنا جولدامالار ۇيىم­داستىردى.

سوعىستان كەيىن اقش-پەن تەكەتىرەس­كەن كسرو جانتالاسىپ باقتى. بىراق، ءبا­سەكەگە قابىلەتسىز كسرو جەڭىلىپ قالدى، سوتسياليستىك يدەولوگيا مەن كومپارتيا­نىڭ بەدەلى ءتۇستى. مىناداي فاكتىلەردى كەلتىرەيىك، 1991 جىلى كومپارتيا مۇشە­لەرىنىڭ سانى 21 ملن.-نان 15 ملن.-عا قىس­قارىپ كەتكەن. بىراق، كومپارتيانى ءبىرجولاتا كۇيرەتكەن اقىرعى سوققى 1991 جىل­دىڭ تامىزىندا بەرىلدى. كوپ كەشىكپەي، بيلىككە كەلگەن بوريس ەلتسين ركسفر اۋماعىنداعى كوكپ قىزمەتىن مۇلدەم توقتاتتى. وسى جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى دا تاراتىلادى. وسىلايشا، 1991 جىل تاريح قويناۋىنا ماركستىك-لەنيندىك ەكسپەري­مەنت­­تىڭ اياقتالۋ كەزەڭى رەتىندە ەندى. كوممۋنيستىك پارتيا كەڭەس حالقىنا جاساعان قياناتتارى ءۇشىن نە كەشىرىم سۇرامادى، نە قوشتاسا المادى، سول كۇيىمەن ارەنادان شىقتى.

كەڭەستىك جۇيە ارقىلى ءوزىن كورسەتكەن، بۇرىن-سوڭدى بولماعان قاتىگەز، شەكسىز بيلىكتى قالاي اقتاساڭىز دا، ول ءبىر كەزدەرى ار سوتى الدىندا جاۋاپ بەرۋى ءتيىس.

وتكەن جىلى استانا قالاسىندا «1932-1933 جىلدارداعى اشارشىلىق قۇر­باندارىنا ەسكەرتكىش» مونۋمەنتىنىڭ اشىلۋ راسىمىندە سويلەگەن سوزىندە ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆ: «بۇل، بىرىنشىدەن، اشارشىلىقتا قۇربان بولعان ميلليون­داردىڭ رۋحىنا بۇگىنگى بۋىننان تاعزىم. ەكىنشىدەن، كەلەر ۇرپاق اتا-بابالارىنىڭ قانداي قاسىرەتتەردى باستان وتكەرگەنىن ءبىلىپ جۇرۋىنە قاجەت تاعىلىم» دەگەن بولاتىن. سوندىقتان، ەرتە مە، كەش پە، تاۋبەگە كەلۋ رۋحاني جاعىنان تازارۋعا، ىلگەرىلەۋگە جول اشادى.

*  *  *

ءححى عاسىرداعى قوعامتانۋشىلار مەن عالىمداردىڭ كوپشىلىگى ماركس «ماني­فە­سىنىڭ» بۇكىل ادامزاتقا «زيان­دى كىتاپ» بولعانىن مويىندايدى. كەڭەستىك داۋىردە الەۋمەتتىك ەكسپەريمەنتتىڭ اسەرىمەن ادام­داردىڭ قۇقىقتارى شەكتەلدى، جان­دارى كۇيزەلدى، قۇرباندىققا ۇشىرادى. بۇل جۇيە، حح عاسىردىڭ 90-جىل­دا­رىن­دا جەر-جاھانعا ءوزىنىڭ تىم ءالسىز، باسەكەگە قابىلەتسىز مەملەكەت قۇرعانىن كورسەتتى. ءبىر كەزدەرى وداققا بىرىككەن رەسپۋبليكالار دا كەڭەستىك بيلىكتىڭ وسالدىعىن مويىندادى، اقىرى ولار جانتالاسىپ، كسرو-نىڭ كۇيرەۋىن تەزدەتتى. بۇل نەنى كورسەتەدى؟.. قانداي كەزەڭدە دە، قانداي قوعامدا دا بيۋروكراتيا ۇنەمى باقىلاۋدا بولۋى كەرەكتىگىن كورسەتەدى، ولاي ەتپەگەن جاعدايدا توتاليتاريزم كۇش الىپ، قايتادان ءتىرىلۋى مۇمكىن.

بۇركىتباي اياعان،

تاريح عىلىمدارىنىڭ

دوكتورى، پروفەسسور.

"ەگەمەن قازاقستان" گازەتى