الەم تاريحىندا قازاق ەلىنەن شىعىپ، قازاق دەگەن حالىقتى بۇكىل الەمگە تانىتىپ، وزگە ەلدە جەرلەنگەن ۇلى عۇلامالارى از بولماعان. سول بابالارىمىز جەرلەنگەن ەلدەر، ولاردىڭ قازاق ەكەنىن ءبىلىپ، قازاق ازاماتتارى سول ەلگە اتا-بابالارىنىڭ باسىنا بارا قالعان جاعدايدا، ولاردى توبەسىنە قويىپ قادىرلەگەن. قازاق دەگەن حالىقتىڭ تۇپكى تاريحى تەرەڭ، جاراتىلىس بولمىسىنىڭ عاجاپ ەكەندىگىنە تاڭعالىسقان.
ولاردىڭ قاتارىنا عۇلاما-عالىم، الەكساندريادان كەيىنگى الەمدەگى ەڭ ۇلكەن كىتاپحانانى يەلەنگەن ەلىمىزدىڭ ماقتانىشى، قازىرگى قازاق جەرىندەگى وتىرار وركەنيەتىنىڭ پەرزەنتى، 76 تىلدە سويلەگەن، سول تۇستىڭ رۋحاني الەمىندە بۇكىل تورتكۇل دۇنيەدە وعان تەڭ كەلەر تۇلعا بولماعان، الەمنىڭ ەكىنشى اريستوتەلى اتانعان ءابۋ-ناسىر ءال-فارابي بابامىزدى جاتقىزامىز. ادامزاتتىڭ ۇلى عۇلاماسى اتانعان بابامىز سيريانىڭ داماسك قالاسىندا جەرلەنگەن.
قىپشاق (قازاق) دالاسىنان شىعىپ، مىسىر ەلىن بيلەگەن، سول جەرگە جەرلەنگەن - بەيبارىس سۇلتان. ول بيلىك قۇرعان جىلدارى مىسىر ەلى الەمگە تانىلعان. بەيبارىس جارتى الەمدى جاۋلاعان شىڭعىسحان اسكەرىنە دە، باتىستىڭ كرەست جورىقشىلارىنا دا، تويتارىس بەرگەندىكتەن، ول ەلدى ەشكىم جاۋلاپ الا الماعان. بۇكىل مۇسىلمان الەمى ونى مۇحاممەد پايعامبار جانە قوجا احمەت ياساۋيداي قۇرمەت تۇتادى. مىسىر ەلى كۇنى بۇگىندە دە بۇكىل قازاق بالاسىنا بەيبارىس ۇرپاعى دەپ ۇلكەن ىقىلاسپەن قارايدى.

الەم تاريحىندا قازاق ەلىنەن شىعىپ، قازاق دەگەن حالىقتى بۇكىل الەمگە تانىتىپ، وزگە ەلدە جەرلەنگەن ۇلى عۇلامالارى از بولماعان. سول بابالارىمىز جەرلەنگەن ەلدەر، ولاردىڭ قازاق ەكەنىن ءبىلىپ، قازاق ازاماتتارى سول ەلگە اتا-بابالارىنىڭ باسىنا بارا قالعان جاعدايدا، ولاردى توبەسىنە قويىپ قادىرلەگەن. قازاق دەگەن حالىقتىڭ تۇپكى تاريحى تەرەڭ، جاراتىلىس بولمىسىنىڭ عاجاپ ەكەندىگىنە تاڭعالىسقان.
ولاردىڭ قاتارىنا عۇلاما-عالىم، الەكساندريادان كەيىنگى الەمدەگى ەڭ ۇلكەن كىتاپحانانى يەلەنگەن ەلىمىزدىڭ ماقتانىشى، قازىرگى قازاق جەرىندەگى وتىرار وركەنيەتىنىڭ پەرزەنتى، 76 تىلدە سويلەگەن، سول تۇستىڭ رۋحاني الەمىندە بۇكىل تورتكۇل دۇنيەدە وعان تەڭ كەلەر تۇلعا بولماعان، الەمنىڭ ەكىنشى اريستوتەلى اتانعان ءابۋ-ناسىر ءال-فارابي بابامىزدى جاتقىزامىز. ادامزاتتىڭ ۇلى عۇلاماسى اتانعان بابامىز سيريانىڭ داماسك قالاسىندا جەرلەنگەن.
قىپشاق (قازاق) دالاسىنان شىعىپ، مىسىر ەلىن بيلەگەن، سول جەرگە جەرلەنگەن - بەيبارىس سۇلتان. ول بيلىك قۇرعان جىلدارى مىسىر ەلى الەمگە تانىلعان. بەيبارىس جارتى الەمدى جاۋلاعان شىڭعىسحان اسكەرىنە دە، باتىستىڭ كرەست جورىقشىلارىنا دا، تويتارىس بەرگەندىكتەن، ول ەلدى ەشكىم جاۋلاپ الا الماعان. بۇكىل مۇسىلمان الەمى ونى مۇحاممەد پايعامبار جانە قوجا احمەت ياساۋيداي قۇرمەت تۇتادى. مىسىر ەلى كۇنى بۇگىندە دە بۇكىل قازاق بالاسىنا بەيبارىس ۇرپاعى دەپ ۇلكەن ىقىلاسپەن قارايدى.
تاشكەنتتە جەرلەنگەن قازاقتىڭ توبە ءبيى تولە بي بابامىز (وزبەك اعايىندار بابامىزدىڭ مازارىنداعى جازۋىن «قارلىعاش اۋليە» دەپ وزگەرتكەن دەپ جازدى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى جاقىندا، - اۆت.).
كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ ءبيى ايتەكە بي، ول دا وزبەكستاننىڭ بۇقارا ۋالاياتىندا جەرلەنگەن.
تاعى ءبىر سونداي ءىرى تۇلعالاردىڭ ءبىرى قازاق دالاسىندا دۇنيەگە كەلىپ، سۇيەگى سوناۋ المانياداعى بەرلين قالاسىندا جاتقان ۇلى عۇلاما مۇستافا شوقاي بولىپ تابىلادى. كەزىندە كەڭەس ۇكىمەتى ونى ءوز ەلىمىزگە قانشاما «قۇبىجىق» ەتىپ كورسەتكەنىمەن سىرت ەلدەر شوقايدى تۋعان حالقى ءۇشىن بۇكىل سانالى ءومىرىن سارقا جۇمساعان ساياسي قايراتكەر، ءىرى كۇرەسكەر رەتىندە تانيدى. ول تۋعان حالقىنىڭ وركەنيەتتى تاۋەلسىز ەلدەر قاتارىندا ورىن الۋى جولىندا كۇرەس جۇرگىزدى. ونىڭ «ۇلت ازاتتىعى-حالىقتى ساقتايتىن قورعان» دەگەن قاناتتى ءسوزى ەشقاشاندا ءمانىن جويماق ەمەس. سونىمەن قاتار ونى بۇكىل تۇركى تىلدەس حالىقتار قادىر تۇتادى. ويتكەنى مۇستافا شوقاي تەك، قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل تۇركىنىڭ ىنتىماقتاسىپ بىرگە جاساۋىن ارمانداعان، سول جولدا كۇرەسكەن قايراتكەر ەدى.
ىنتىماق - تاۋەلسىزدىك كەپىلى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا ول «تۇتاس تۇركىستان» يدەياسىن كوتەردى. سول يدەيا بۇگىندە تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تاجىريبەلى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ورتالىق ازيا وداعىن قۇرۋ باستاماسىمەن قابىسىپ جاتىر.
اداي نەمەرەسى قۇدايكە ۇلى قوساي، اتى اڭىزعا اينالعان باتىر، 120 جاس جاساعاندىقتان ورىستار ونى «ولمەيتىن كوششەي» دەپ اتاعان. قوساي اتا مازارى قاراقالپاقستاننىڭ حوجەلى اۋدانى بەستوبە جەرىندە. اتانىڭ 500 جىلدىعىنا ۇلكەن اس بەرىلىپ، كەڭ كولەمدە اتاپ ءوتىلدى. حالىق اراسىندا ەر قوساي جىرىنىڭ بىرنەشە نۇسقاسى بار.
التى الاشقا ايگىلى، حالىق باتىرى، «وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى» ءبيى سىرىم داتۇلىنىڭ زيراتى قاراقالپاق جەرىندە. جەرگىلىكتى حالىق ونىڭ قابىرىن «عايىپ اتا» دەپ اتايتىن كورىنەدى.
قازاقتىڭ دارىندى ۇلى، ءدىن جانە قوعام قايراتكەرى، ينجەنەر-گەولوگ عالىم، ەمشى، اعارتۋشى، الدىڭعى جىلى 125 جاس مەرەيتويى اتاپ وتىلگەن ورازماعانبەت تۇرماعانبەتۇلىنىڭ (ورازماعانبەت احۋن) مازارى تۇركمەنىستان جەرىندە جاتىر. ورازماعانبەت - قانىش ساتباەۆتان دا بۇرىنعى، قازاقتىڭ العاشقى گەولوگى.
قازاق حالقىنىڭ وزگە ەلدەردەن ەرەك داستۇرلەرىنىڭ ءبىرى، بۇل جارىق دۇنيەدەن وتكەن جاقىندارى مەن جايساڭدارىن ەسكە الىپ، ارۋاعىنا باعىشتاپ اس بەرىپ، قۇران شىعارىپ، دۇعا وقىتۋى بولىپ تابىلادى. اتا-بابالارىمىز اللانىڭ حاقتىعىن، اقىرەت كۇنىنىڭ بارلىعىن، ادامنىڭ ءتانى ولسە دە جانى (رۋحى) ولمەيتىنىن، ۇنەمى جەلەپ-جەبەي جۇرەتىنىن ەجەلدەن بىلگەن. قازاقتا «ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەن ءسوز سودان قالعان.
وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا قازاق جەرىندە دۇنيەگە كەلىپ، جات جەرلەرگە جەرلەنگەن ۇلى اتا-بابالارىمىزدى ۇرپاقتارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەستەن شىعارعان ەمەس. اس تا بەرىلۋدە، دۇعا دا باعىشتالۋدا. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، ەگەر كىمدە-كىم ءار-ءتۇرلى سەبەپتەرمەن وسى ەلدەرگە بارا قالعان جاعدايدا، ۇلى بابالار مازارىنا سوعىپ، دۇعا باعىشتاۋ - ءاربىر قازاق ازاماتىنىڭ پارىزى ەكەنىن ۇمىتپاعاي!

«ءۇش قيان» گازەتى، 13.08.2009