ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت اپاتتى جاعداي ورىن السا دا اۋە كومپانيالارىنا قاتاڭ شارا قولدانىلمادى. كىنالىلەردى ءالى دە ىزدەپ الەك. وسى ماسەلەلەردىڭ باسىن اشىپ، بەلگىلى ءبىر تارتىپكە سالۋ ءىسى پارلامەنتتە قارالدى. اپتا باسىندا كولىك جانە كوممۋنيكاتسيا ءمينيسترى اسقار جۇماعاليەۆ ۇكىمەت ساعاتىندا بەرگەن ەسەبىندە ەلىمىزدەگى اۋە كومپانيالارى يكاو-نىڭ تالاپتارىنا مويىنسۇنۋىنا تۋرا كەلەدى دەدى. قازاقستاننىڭ اۋە كومپانيالارى تىعىرىققا تىرەلدى.

ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت اپاتتى جاعداي ورىن السا دا اۋە كومپانيالارىنا قاتاڭ شارا قولدانىلمادى. كىنالىلەردى ءالى دە ىزدەپ الەك. وسى ماسەلەلەردىڭ باسىن اشىپ، بەلگىلى ءبىر تارتىپكە سالۋ ءىسى پارلامەنتتە قارالدى. اپتا باسىندا كولىك جانە كوممۋنيكاتسيا ءمينيسترى اسقار جۇماعاليەۆ ۇكىمەت ساعاتىندا بەرگەن ەسەبىندە ەلىمىزدەگى اۋە كومپانيالارى يكاو-نىڭ تالاپتارىنا مويىنسۇنۋىنا تۋرا كەلەدى دەدى. قازاقستاننىڭ اۋە كومپانيالارى تىعىرىققا تىرەلدى.

يكاو - حالىقارالىق ازاماتتىق اۆياتسيا ۇيىمى. بۇكىل الەمنىڭ اۋە كومپانيالارى وسى ۇيىمنىڭ بەلگىلەگەن قاعيدالارىمەن ءجۇرىپ-تۇرۋى قاجەت. ايتپەسە «قارا تىزىمگە» ىلىنەدى دە، تابىستى باعىتتارعا ۇشۋعا تىيىم سالىپ قايتارادى. «قارا ءتىزىم» قازاقستاندى افريكا مەن ازيانىڭ اسا كەدەي ەلدەرىنىڭ قاتارىنا ءتۇسىردى. بىلتىر اتالمىش مينيسترلىك «قارا تىزىمنەن» شىعۋ ءۇشىن ەۋرووداقتىڭ شتاب-پاتەرىنە يكاو-نىڭ ەسكەرتۋلەرىنە قاتىستى ەسەپ ۇسىنعان بولاتىن. ال جۋىرداعى كولىك جانە كوممۋنيكاتسيا ءمينيسترىنىڭ دەپۋتتاتتار الدىندا ەسەپ بەرۋىن جىل سوڭىنداعى اپاتتى جاعدايلار جەدەلدەتكەن سياقتى.
2008-2013 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاندا 21 اۋە اپاتى ورىن العان. بۇل قايعىلى جايت يكاو-نى دا بەيجاي قالدىرماسا كەرەك.
- سوڭعى بەس جىلدا ەلىمىزدە 21 اۆياتسيالىق وقيعا بولدى. بۇل رەتتە تەحنيكانىڭ بۇزىلۋىنان - 3, سىرتقى فاكتورلار اسەرىنەن - 3, ال ۇشۋ تەحنيكاسى ەرەجەلەرىن بۇزعاندىقتان، ياعني ادام فاكتورىنان 15 وقيعا ورىن الىپ وتىر. بىراق وقيعا­لار­دىڭ نەگىزگى سەبەبى - ۇشۋ قاۋىپسىزدىگى تەحنيكاسى ەرەجەلەرىن ساقتاماۋ، ياعني ادامي فاكتور بولۋدا! ەگەر قاراپايىم تىلمەن ايتساق، كوپ جاعدايدا اپاتقا ۇشقىشتار كىنالى. قازاقستاندا جۇمىس ىستەۋگە جاقسى جاعداي جاسالماعان­. بۇل سالادا كادرلاردىڭ ساپاسى سىن كوتەرمەيدى. ولارعا ناقتى «نورمالنىي» جالاقى قاجەت!» - دەدى اسقار قۋانىشۇلى. ازاماتتىق اۆياتسيادا اپاتقا ۇشقىشتاردى كىنالاۋ جالادان قۇتىلۋدىڭ وڭاي تاسىلىنە اينالعان سياقتى. ولاردىڭ جالاقىسى دا تىم تومەن ەمەس. ەندەشە ۇشقىشتاردى جازعىرۋدىڭ ورنىنا ۇشىرۋ قاۋىپسىزدىگى مەن تەحنيكالىق تەكسەرىستەردى جيىلەتىپ، ءجىتى قاداعالاۋدى قولعا العان ءجون. جىل سوڭىندا شىمكەنت ماڭىنداعى ۇشاق اپاتىندا تەحنيكالىق تەكسەرىستىڭ ءاتۇستى جاسالعانى انىقتالدى. بۇل تۇيتكىلدى دەپۋتاتتار قاۋىمى ءبىرىنشى بولىپ كورسەتتى.
- دەپۋتاتتىق كورپۋس اۋە كەمەلەرىنىڭ تەحنيكالىق جاي-كۇيىن باقىلاۋدى كۇ­شەيتۋدى تالاپ ەتەدى! - دەپ مالىمدەدى ءما­جىلىس اتىنان دەپۋتات، ەكونومي­كالىق رەفورما جانە وڭىرلىك دامۋ كو­مي­تەتىنىڭ جەتەكشىسى سەيىتسۇلتان ايىمبەتوۆ. - ويتكەنى اۋە تاسىمالى قاۋىپسىز بولۋعا ءتيىس. بۇل اۋەكومپانيالاردىڭ جانە اۋە كەمەلەرى يەلەرىنىڭ كەز كەلگەن ەكونو­مي­كالىق نەگىزدەمەلەرىنەن باسىم بولۋعا ءتيىس. ۇشقىشتارعا كىنانى ارتا سالۋ وڭاي، - دەدى ول. اسقار جۇماعاليەۆ: «ادامي فاكتور كەسىرىنەن ورىن الاتىن اۆياتسيالىق وقيعالاردى ازايتۋ، ۇشۋ قاۋىپ­سىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ جانە قاۋىپسىزدىك جۇ­مىسىن باقىلاۋ ماقساتىندا وتكەن جى­لى پرەمەر-ءمينيستردىڭ وكىمىمەن يكاو ءاۋديتىنىڭ ەسكەرتپەلەرىن جويۋ بويىنشا ءىس-شارالاردىڭ ۆەدومستۆوارالىق جوسپارى بەكىتىلدى. سون­داي-اق يكاو-نىڭ تەحنيكالىق ىن­تى­ماقتاستىق بيۋروسىمەن تەحنيكالىق جانە كەڭەس بەرۋ تۋرالى كەلىسىم جاسالدى»، - دەدى. مامانداردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن ۇشۋ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ، تومەنگى جالاقى، تومەنگى بىلىكتىلىك جانە اۆياتسيالىق ينسپەكتوردىڭ مارتەبەسىنىڭ بولماۋى بويىنشا بيىلعى جىلى اۆياتسيالىق بيلىكتەردىڭ جاڭا قۇرىلىمى قۇرىلادى. ول ءۇشىن مينيسترلىكتىڭ شتاتتىق سانى شەڭبەرىندە ازاماتتىق اۆياتسيا كوميتەتىنىڭ شتاتى 65 ادامعا ارتادى، ونىڭ ىشىندە 80 پايىزى اۆياتسيالىق ماماندار بولسا، ال ينسپەكتورلار سانى 40 ادامدى قۇرايدى. «قازاقستاننىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە كولىك ماسەلەلەرى بويىنشا وزگە­رىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسى ازىرلەنىپ، دەپۋتاتتار تالقىسىنا ۇسىنىلعان بولاتىن. ەندى وسى وزگەرتۋلەردىڭ ۇستىنەن يكاو-نىڭ ۇسىنىستارى مەن تالاپتارى بويىنشا تاعى دا تولىقتىرىلاتىن بولادى. ونىڭ ەڭ نەگىزگىسى «ۇشۋ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ تالاپتارى»، ياعني يكاو-نىڭ حالىقارالىق ستاندارتتارىنا سايكەستەندىرۋ. «2013 جىلى قازاقستاندىق كومپانيالار مەن اۋە كولىكتەرىن يكاو ستاندارتتارىنا ءساي­كەس جانە وسى ۇيىم وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن قايتا سەرتيفيكاتتاۋ جۇرگىزىلەتىن بولادى! تۇراقتى رەيستەردە جولاۋشىلار تاسىمالداۋ­مەن اينالىساتىن كومپانيالار دا مىندەتتى تارتىپتە IOSA اۋديتىنەن وتەدى. يكاو-نىڭ بولجامدارى بويىنشا قايتا سەرتيفيكاتتاۋ ناتيجەسىندە قازاقستاندا بىرقاتار كوم­پانيالار ءوز جۇمىسىن توقتاتۋى ءمۇم­كىن»، - دەدى مينيستر مىرزا. بۇل - ۇشۋ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە جانە قازاقستان اۆياتسياسىن «قارا تىزىمنەن» شىعۋىنا ىقپالىن تيگىزەدى دەپ سەنەمىز.
دەپۋتاتتاردىڭ قولىنداعى مالىمەتىنە سۇيەنسەك، ەلىمىزدە مەملەكەتتىك تىركەۋدە 497 ازاماتتىق جولاۋشى ۇشاعى بار. ولاردىڭ 80 پايىزى توزىپ، پايدالانۋ مەرزىمى 20 جىلدان اسىپ كەتكەن. حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك شارالارىنا سايكەس، پايدالانۋ مەرزىمى 30 جىلدان اسپاۋى ءتيىس. «يكاو ستاندارتىنا ساي كەلمەيتىن، ەسكىرگەن اۋە كەمەلەرى پاركى وتاندىق ازا­مات­تىق اۆيا­تسيانىڭ ۇلكەن كەمشىلىگى بو­لىپ وتىر!» - دەپ سەيىتسۇلتان ايىمبەتوۆ ءسوزىن ناقتىلادى. ولار ەلىمىزدىڭ كومپانيالارىنا 80 ەسكەرتپە جاساعان ەكەن.
يكاو تالاپتارىنا ساي بولۋ ءۇشىن اۋە بيلەتتەرىنىڭ قۇنىن ارزانداتۋ، باسەكەلەستىكتى دامىتۋ، سەرۆيس، قىزمەت كورسەتۋدى جاقسارتۋ، سونداي-اق رەيستەردىڭ كەشىگۋىن بولدىرماۋ قاجەت. ءتىپتى ەلىمىزدە ەڭ قاراپايىم پايدالانۋشىلارعا سەرتيفيكات بەرۋ مەن ونىڭ قىزمەتى ودان ءارى قاداعالانبايدى. بۇل تالاپتاردىڭ قاتارىندا اۋەجاي ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ باسا نازارعا الىنعان ەكەن. ويتكەنى رەسپۋبليكا كولەمىندەگى اۋەجايلار كۇردەلى جوندەۋدەن وتپەگەلى 20 جىلدان اسىپتى. جاڭا تەحنيكالىق بازانىڭ قويىلماۋى كونتراباندالىق تاۋارلاردىڭ داۋرەنىن اسىرىپ كەلەدى. وعان مىسال رەتىندە تاراز قالاسىنداعى اۋەجايدى اتاۋعا بولادى. سكات كومپانياسىنىڭ نەگىزگى كەڭسەسى ورنالاسقان وسى اۋەجايدىڭ توزىعى جەتكەن، كومپانيا پاركىندەگى ۇشاقتاردىڭ دا احۋالى وسى ىسپەتتەس. بىراق جۋىردا مينيستر «اۋەجايلاردى دامىتۋ جونىنەن كەشەندى شارالار قابىلداۋ ناتيجەسىندە 2016 جىلعا قاراي 18 اۋەجايدىڭ ءبارى يكاو كاتەگوريالارىنا سايكەس كەلىپ، استانا مەن الماتى اۋەجايلارىنىڭ وتكىزۋ مۇمكىندىگى 2 ەسەگە ارتادى. جىل سايىنعى جولاۋشىلار تاسقىنىنىڭ ءوسىمى كەمىندە 10 پايىزدى قۇرايتىن بولادى»، - دەگەن ەدى. بىلتىر قۇرامىنا 27 ەلدىڭ وكىلدەرى ەنەتىن ەۋروپالىق كوميسسيانىڭ ۇشۋ قاۋىپسىزدىگى جونىندەگى كوميتەتى ەلىمىزدىڭ قولدانىستاعى اۆياتسيا جۇيەسىن رەفورمالاۋعا جانە ونى حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەستەندىرۋگە باعىتتالعان جۇمىستارىن وڭ باعالاعان. ءسويتىپ «ەير استانا» اۋە كومپانياسىنا ەۋرووداق ەرەجەسىنىڭ «ۆ» قوسىمشاسىنا جاڭا اۋە كەمەلەرىن ەنگىزۋگە رۇقسات بەردى. بۇل ۇلتتىق كومپانياعا ەۋروپاعا ۇشۋ باعىتتارىن كەڭەيتىپ، قوسىمشا كەمەلەردى قولدانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ۇكىمەت ساعاتىنىڭ قورىتىندىسىندا اسقار جۇماعاليەۆ كولىك ينفراقۇرىلىمىن تولىق قامتيتىن جاڭا باعدارلاما ازىرلەنىپ جاتقانىن ايتتى. ونى كەڭسە قىزمەتكەرلەرى عانا ەمەس، جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر دە دايىنداۋعا اتسالىسۋدا. بۇل باعدارلاما نەگىزىندە شاعىن اۆياتسيانى دامىتۋ كوزدەلىپ وتىر. شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى قىسى قاتاڭ ءۇرجار، زايسان اۋداندارىندا شاعىن اۆياتسيانىڭ العاشقى سىناق جوباسى جۇزەگە اسىرىلادى. رەسپۋبليكا بويىنشا جاڭا اۋەجايلار سالىنىپ، ولاردى ۇستاپ تۇرۋعا قارجىلاي سۋبسيديالار قاراستىرىلىپ جاتىر ەكەن. كولىك جانە كوممۋنيكاتسيا ءمينيسترىنىڭ ايتۋىنشا، بيىل 10 رەيسكە سۋبسيديا بەرىلەدى. بىلتىر ولاردىڭ سانى بار بولعانى 7 بولسا كەرەك. جاقىندا ءتيىستى بايقاۋلار ۇيىمداستىرىلىپ، سۋبسيديانى جەڭىپ العان اۋە كومپانيالارى شاعىن اۋەجايعا قاتىناۋدى باستايدى.
ازاماتتىق اۆياتسيا سالاسىنداعى كەلەڭ­سىزدىكتەر رەتتەلمەسە، اپاتتىڭ الدىن الۋ مۇمكىن ەمەس. وتاندىق اۆياتسيا حالىقارالىق تالاپتار مەن ستاندارتتارعا ساي جۇمىس ىستەپ، دامۋ جولىنا تۇسكەندە عانا قاۋىپسىزدىك قامتاماسىز ەتىلەدى. ال قاۋىپسىزدىك ەۋروپا ەمەس، ءوزىمىز ءۇشىن كەرەك.

اقنيەت وسپانباي

"تۇركىستان" گازەتى