بوداننىڭ مونولوگى

ول جاڭالىق اشقان جوق. تىڭ تۇجىرىم دا جاسامادى. وسىدان ون جىل بۇرىن ايتقان ويلارىن ازداپ «وڭدەپ»، تاعى قايتالاپ وتىر. شاماسى، وسى ون جىلدا دا سوزىنە دەن قوياتىن قوعامدىق ورتا تاپپاعان سياقتى. سوندىقتان دا سۆويك - وزىمەن-ءوزى مونولوگ قۇرۋدى ماشىعىنا اينالدىرعان، داۋرەنى وتكەن ساياساتكەر.
ونىڭ ساياساتكەرلىگىن مويىنداعان كۇننىڭ وزىندە، ساياساتكەر بولعاندا قاي ەلدىڭ، قانداي جۇرتتىڭ ساياساتكەرى دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋ كەرەك ەدى. بىراق زاماناۋي قازاقستاننىڭ تاريحىندا سۆويك سياقتى ساياساتكەردىڭ ايتارلىقتاي ءىز قالدىراتىندىعىنىڭ ءوزى كۇماندى بولعاندىقتان، ونىڭ ءتۇپ-تامىرىن زەرتتەپ جاتۋدىڭ قاجەتى بولماس.

بوداننىڭ مونولوگى

ول جاڭالىق اشقان جوق. تىڭ تۇجىرىم دا جاسامادى. وسىدان ون جىل بۇرىن ايتقان ويلارىن ازداپ «وڭدەپ»، تاعى قايتالاپ وتىر. شاماسى، وسى ون جىلدا دا سوزىنە دەن قوياتىن قوعامدىق ورتا تاپپاعان سياقتى. سوندىقتان دا سۆويك - وزىمەن-ءوزى مونولوگ قۇرۋدى ماشىعىنا اينالدىرعان، داۋرەنى وتكەن ساياساتكەر.
ونىڭ ساياساتكەرلىگىن مويىنداعان كۇننىڭ وزىندە، ساياساتكەر بولعاندا قاي ەلدىڭ، قانداي جۇرتتىڭ ساياساتكەرى دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋ كەرەك ەدى. بىراق زاماناۋي قازاقستاننىڭ تاريحىندا سۆويك سياقتى ساياساتكەردىڭ ايتارلىقتاي ءىز قالدىراتىندىعىنىڭ ءوزى كۇماندى بولعاندىقتان، ونىڭ ءتۇپ-تامىرىن زەرتتەپ جاتۋدىڭ قاجەتى بولماس.

وڭ شاقتى جىلدان بەرى وزىمەن-ءوزى مونولوگ قۇرىپ، ءوز ءسوزىن ءوزى «جاڭعىرتىپ» جۇرگەن سۆويكتى بۇل جولى دا ەلەۋسىز قالدىرۋعا بولار ەدى. بىراق «قۇلدان دا ءبىر دات» دەمەكشى، قايتا-قايتا ايتا الماي، قازاق ورتاسىنا جەتكىزە الماي جۇرگەن يدەياسى نە، جالپى سۆويك سياقتىلاردىڭ ءوزى مەن ءسوزى تاۋەلسىز قازاقستان دامۋىنا قانداي دا ءبىر ىقپال-اسەرى بولا ما دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەگەن ءجون سياقتى.
قوعامدا پىكىر الۋاندىعىن، ياعني ءپليۋراليزمدى دامىتۋدى قوس قولداپ قوشتايمىز. بىراق شاحانوۆ باستاعان ءبىر توپ ءوز كوزقاراسىن اشىق ءبىلدىرۋ قۇقىعىن پايدالانىپ، ورىس ءتىلىنىڭ رەسمي قارىم-قاتىناس مارتەبەسىن جويۋ تۋرالى ۇسىنىس بىلدىرگەندە، قوعامنىڭ بەلگىلى ءبىر شوعىرى دەرەۋ قارسىلىق ءبىلدىرىپ، اياق استىنان ابىگەرگە ءتۇسىپ جاتادى. ەكىنشى جاعىنان، سۆويك سياقتى «ءوزىن ورىس سانايتىن» «قازاقستاندىق ساياساتكەر» قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگى، كەلەشەگى، مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى ءوز ويلارىن ايتقاندا، قوعامنىڭ باسقا ءبىر بولىگى ورە تۇرەگەلىپ، ونىڭ ارتىنا يت قوسىپ قۋاتىنى دا جاسىرىن ەمەس.
سىرت قاراعاندا، ءسوز بوستاندىعىنىڭ كورىنىسىنە ۇقساعانىمەن، شىن مانىندە، بۇل قوعامنىڭ ىشىندە ءتۇرلى مۇددەلەردىڭ قايشىلىعى بار ەكەنىن بايقاتادى. ازىرگە، قانداي دا ءبىر توپتىڭ اسىعى الشىسىنان ءتۇسىپ كورگەن ەمەس. ورىسشىل توپ «ورىس ءتىلى قىسىم كورىپ جاتىر!» دەپ بايبالام سالسا، مەملەكەتتىك ءتىلدى قورعاۋشى توپ «قازاق ءتىلى ءالى قاعاجۋ كورۋدە!» دەپ قىنجىلىس بىلدىرەدى.
بىراق سۆويك ءوزىن بۇل ەكى توپتان دا ۇستەم كورگىسى كەلەتىندەي. ول «قازاقستاندا ەكى مەملەكەتتىك ءتىل بولۋى كەرەك» دەپ، قازاقتىلدى مەن ءورىستىلدى توپتاردىڭ اراسىنداعى قايشىلىقتى «جويىپ»، «ورتاق مادەني ورتا» قالىپتاستىرۋ جونىندە يدەيا ايتىپ ءجۇر.
شىن مانىندە، جيىرما جىلدان بەرى سۆويك مىرزانىڭ قازاقستان ءۇشىن قانداي ەڭبەك سىڭىرگەنىن باعامداپ بەرۋ قيىن. دەموكراتيالىق ۇردىستەردى دامىتۋعا اتسالىستى ما؟ ساياسي پارتيالار ينستيتۋتىن كۇشەيتۋگە ارەكەت ەتتى مە؟ ءسوز بوستاندىعىن كۇشەيتۋگە ۇلەس قوستى ما؟ قوعامدىق ويدى العا جەتەلەدى مە؟
بۇل سۇراقتاردىڭ ءبارىن ءبىز ەمەس، اۋەلى سۆويك مىرزا وزىنە-ءوزى قويىپ كورۋى ءتيىس. قوعامعا، تۇتاس مەملەكەتكە «دياگنوز» قوياردان بۇرىن، ساياساتكەر اۋەلى ءوزىنىڭ كىمنىڭ شوقپارىن نە ءۇشىن بەلىنە بايلاپ جۇرگەنىن ەسىندە ۇستاعانى دۇرىس.
سۆويكتىڭ ون شاقتى جىل بويى ءبىر يدەيا­نى قايتالاپ كەلە جاتقانى ەندىگى كەزدە «تەندەنتسياعا» اينالدى. مىسالى، جاقىندا «Zona.kz» سايتىندا ونىڭ «قازاقستان وتار ەل بولعان، قازىر دە سولاي، وتار بولا بەرەدى دە» دەگەن تاقىرىپپەن اۋىزبا-اۋىز سۇحباتىن جاريالادى. ونىڭ كەيبىر سوزدەرىنە قارسى پىكىر جازىپ، ءوزارا ايتىسىپ، ءدۇرداراز بولىپ جاتقان ينتەرنەت وقىرماندارىڭ جايىنا قويالىق تا، سۆويكتىڭ بۇعان دەيىن نە دەگەنىنە، قازىر نە دەپ جۇرگەنىنە دەن قويالىق.
سونىمەن، 2002 جىلى «جۇيەنىڭ شىندىعى» ما، الدە «وپپوزيتسيانىڭ شىندىعى ما؟» اتتى ماقالاسىندا ول بىلاي دەيدى: «...بىراق بۇل ينتەگراتسيا ەمەس، بۇرىننان كەلە جاتقان وتارلاندىرۋ. بار ايىرماشىلىق سوندا، بۇرىن قازاقستان اۋەلى رەسەي يمپەرياسىنىڭ، سوسىن كسرو-نىڭ شەكاراسى جابىق شەتكەرى وتارى بولدى، ال قازىر بارلىق ۇلكەن ويىنشىلاردىڭ اشىق وتارى. بۇل جالپىتاريحتىق پروتسەستىڭ كوزىمەن قاراعاندا ۇلكەن ىلگەرىلەۋشىلىك، بىراق سونىمەن قاتار، ۇلكەن كەمشىلىك تە، ونىڭ ۇستىنە، ءارى ءبىز ءۇشىن ۇلكەن قاتەر. ەڭ اۋەلى قاتەر «مەملەكەتقۇراۋشى ۇلت» - قازاقتارعا قاتىستى - زاماناۋي ۇلت رەتىندە قالىپتاسىپ ۇلگىرمەۋ، وتارشىلدىق ەكىنشى سورتتىق سيندرومنان ارىلا الماۋ، ۇلتتىق بىرلىكتى جانە مەملەكەتتىلىكتى ساقتاي الماۋ قاۋپى تۇر».
ال وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن عالامتوردا جاريالانعان «قازاقستان - جاڭا افريكانات؟» اتتى ماقالاسىندا ول «...دەگەنمەن، مەملەكەتىمىزدىڭ وركەندەۋشى ەلگە اينالۋ مۇمكىندىگىنە مالدانۋدىڭ ءجونى جوق. ءبىز الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي جانە، ەڭ باستىسى، يدەولوگيالىق قوڭسىسى ەسەبىندە عانا ءبىر بولشەگىنە اينالدىق. وتارشىلدىق - سيممەتريالىق دۇنيە، مەتروپوليانىڭ ۇستەمدىگى ونىڭ قاراۋىنداعى ايماقتىڭ وعان ەلىكتەگىش قاسيەتىنە جانە وركەنيەتىنە سايما-ساي. بۇل ورايدا ءبىزدىڭ وتارشىلدىق كەلەشەگىمىز انىق ءارى ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلۋى مۇمكىن» دەگەن.
سۆويك مىرزانىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى - ول كوپكە بەلگىلى شىندىقتىڭ ءبىر ۇشىعىن سىرتقا شىعارادى، سوندىقتان دا، ءبىر قاراعاندا، ءسوزى كوكەيگە قونىمدى. ودان سوڭ ول ءسوز جەلىسىن ودان ءارى جالعاپ، اڭگىمەنى ءوزى شىن مانىندە ايتقىسى كەلگەن يدەياعا بۇرا قويادى. بۇعان دەيىن تالاي رەت قولدانعان ءتاسىلى. مىسالى، قازاق ءتىلىنىڭ مۇشكىل ءحالىن مويىنداي وتىرىپ، ونى دامىتۋ ءۇشىن ورىس تىلىنە مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن بەرىپ، ەكەۋىن قاتار قولدانۋ قاجەتتىگىن ايتادى. ءبىرىنشى ويعا باس شۇلعىعان وقىرمان قوستىلدىلىك تۋرالى يدەيانى ەستىگەندە بىردەن قارسى شىعا الماي، «مىناۋ نە دەپ كەتتى؟» دەپ اڭتارىلا قالۋى ءسوزسىز. بۇل اڭتارىلىستى سۆويك ءوز يدەياسىن كەڭ تاراتۋ ءۇشىن پايدالانۋعا تىرىسادى. ول بىلتىر قازان ايىندا ينتەرنەت وقىرماندارىنىڭ سۇراقتارىنا جازباشا جاۋاپ بەرە وتىرىپ بىلاي دەگەن: «قازىرگى قازاقستاندىق زاماناۋي مادەنيەتكە قازاق-ورىس قوستىلدىگى سياقتى ماڭىزدى ەلەمەنتتى قوسۋ كەرەك».
تاعى بىردە قازاقستاننىڭ شيكىزاتتىق ەكونوميكاعا تاۋەلدى ەكەنىن ايتا كەلىپ، «ءبىز وتار ەل بولعانبىز، سول كەزدە شيكىزاتتىق قامىتتى كيىپ ەدىك، قازىر دە سول جاعداي، ەندەشە ءالى دە وتارمىز» دەگەن تۇجىرىمعا تىرەلەدى. العاشقى تۇجىرىمىنىڭ راس ەكەنىن ەشكىم جوققا شىعارا المايتىنى انىق، ەندەشە ودان كەلىپ شىعاتىن ەكىنشى ويدى سول كۇيىندە قابىلداۋ-قابىلداماۋعا كەلگەندە، وقىرمان تاعى داعدارادى. وسى تۇستا سۆويك «اقىرى، وتار ەلمىز، وسىعان كوندىگەيىك تە» دەگەن ويىن ودان ءارى شەگەلەي تۇسەدى.
سوڭعى سۇحباتىندا «بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتىڭ، ەلدىڭ، ەكونوميكانىڭ، ونىڭ جەكەلەگەن ازاماتتارىنىڭ وتارشىلدىق جاعدايى سىرتقى ەمەس، ىشكى فاكتور. سەن ءوزىڭدى قانشالىقتى بودان رەتىندە سەزىنسەڭ، سانامەن ەمەس، تۇيسىكپەن ءوزىڭدى بودان سياقتى ۇستاساڭ، سونشالىقتى بودانسىڭ» دەيدى سۆويك مىرزا. اقيقاتىندا، سۆويك ءوزىنىڭ بودان ەكەنىن وسىلايشا اشىق مويىندادى. ول شىنىن ايتتى.
البەتتە، سۆويك بارشا قوعامنىڭ لاكمۋس قاعازى ەمەس. شىنايى ء(ارى شىنشىل) ساياساتكەر ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان، ءوزى باعا بەرەتىن، ءوزى ارەكەت ەتىپ، قايراتكەرلىك كورسەتەتىن قوعامنىڭ بار مۇڭ-شەرىن، قاجەتتىلىگىن، بارى مەن جوعىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بىلسە كەرەك-ءتى. ال سۆويك سياقتىلار قوعامنىڭ باسىم بولىگىن قۇرايتىن ء(ارى سانى جاعىنان دا، ساپا جاعىنان دا بۇدان ءارى كۇشەيە تۇسەتىن!) قازاق (نەمەسە قازاقتىلدى) ورتادان تىس، الشاق. قازاقشا ايتقاندا، ءيىسى مۇرنىنا بارمايتىنداي الاڭسىز، حابارسىز. ول سويىلىن سوعاتىن ورتا - ورىسشىل شوعىر ونىڭ ءار ءسوزىن قالت جىبەرمەي قاعىپ الىپ وتىراتىن شىعار. بىراق سۆويككە سانى از، كۇنى ساناۋلى قازاقستانداعى ورىسشىل شوعىردىڭ اياسىندا عانا ارەكەت ەتۋ تاقياسىنا تارلىق ەتەتىن سياقتى. ەندەشە، ول ءوزى كىرىكپەگەن ورتانىڭ قاجەتتىلىكتەرى مەن سۇرانىستارى تۋرالى وي ايتقاندا، قانداي ماقسات كوزدەۋى مۇمكىن؟
ءبىرىنشى جاۋاپ - جاپپاي تانىمالدىققا ۇمتىلىس. قازاق ورتاسىن قاجايتىن بىرنەشە تاقىرىپتى قايتا-قايتا قاۋزاۋ ارقىلى ءوزىنىڭ بار ەكەنىن ءبىلدىرىپ وتىرۋ. بالكىم، سول ورتادا تانىمال بولماسا، ساياساتكەر رەتىندە ەلەۋسىز قالاتىنىن ىشتەي مويىنداۋدان تۋعان ارەكەت شىعار. ەندەشە، سۆويك مىرزا قازاقشا ۇيرەنىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدى كۇشەيتۋ مەن مەملەكەتشىلدىك سانا-سەزىمدى قالىپتاستىرۋ جايىندا وي ايتار بولسا، الدەقايدا ابىرويلى بولار ەدى.
ەكىنشى جورامال - تاپسىرىس. مۇنداي جاعدايدا سۆويك سياقتىلار بيلىك نەمەسە سىرت كۇشتەردىڭ تاراپىنان «وسىنداي يدەيانى قوعامدىق تالقىعا ۇسىنۋدىڭ بەيرەسمي» ءادىسىن جۇزەگە اسىرادى. قازاقشا ايتقاندا، الدەبىرەۋلەردىڭ كوسەۋى. مۇنداي جاعدايدا دا سۆويك مىرزانىڭ وزىنە جۇكتەلەر مىندەتتى ابىرويلى اتقارىپ جۇرگەنىنە كۇمانىمىز بار.
ويتكەنى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ءوزى سانى از، كۇنى ساناۋلى ورتانىڭ وكىلى بولعاندىقتان، ءارى بەلگىلى ءبىر يدەيانى سان جاڭعىرتىپ، بۇگىنگى وزگەرىستەردى كورمەۋگە بەكىنگەندىكتەن، ساياساتكەر ءسوزىنىڭ سالماعى ازايىپ، اتى ءوشىپ بارادى.
سۆويكتىڭ ەندىگى موينىنا العان ميسسياسى - مەملەكەتقۇراۋشى ۇلت اراسىنا «رەسەيگە وتار بولعانىڭ راس، قازىر باتىسقا وتارسىڭ، ەندەشە ءتۇپتىڭ تۇبىندە كىمگە وتار بولۋىڭدى دۇرىس تاڭدا» دەگەن جىمىسقى ويدى تاراتۋ جاتقانىن اڭداۋ قيىن ەمەس. قازاق ورتاسىندا كەدەندىك وداققا، ورىس تىلىنە قارسى كوتەرىلىپ جۇرگەن يدەيالارعا تويتارىس بەرۋدىڭ ءبىر ءادىسى - وسى. بىراق، وبالى نەشىك، بۇل تەك سۆويكتىڭ شىندىعى. ال اسقار سۇلەيمەنوۆ ايپاقشى، شىندىق كوپ، اقيقات - جالعىز.
اقيقات - قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ باياندى بولماعى، ونىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىنىڭ قانداي بولماعى، ەكونوميكاسىنىڭ قانداي بولماعى - مەملەكەتقۇراۋشى ۇلتتىڭ ەرىك-جىگەرىنە تاۋەلدى.
سۆويك ايتا بەرسىن.
ال ءبىز ارەكەت ەتەيىك.

"تۇركىستان" گازەتى