ەلىمىزدە 2017 جىلى مەملەكەتتىلىكتى نىعايتۋدى كوزدەگەن «ساكرالدى قازاقستان» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى قۇرىلدى. نەگىزگى ماقساتى – جالپىۇلتتىق قاسيەتتى ورىنداردىڭ ءتىزىمىن ناقتىلاپ، ولاردى جان-جاقتى ناسيحاتتاۋ ەدى. سول ۋاقىتتا ورتالىق باسشىسى بەرىك ابدىعالي: «ءىس جۇزىندە، حالىق بۇل جەرلەردى بۇعان دەيىن انىقتاپ قويعان. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز – ساكرالدى ورىنداردىڭ بىرىڭعاي جەلىسىن قۇرۋ. بىزگە ساكرالدى جانە رۋحاني قۇندىلىقتار ماڭىزدى. ولار ۇلكەن تاربيەلىك جانە بىلىمدىك سيپاتتاعى ءرول وينايدى. كەلەشەكتەگى مىندەت – ولاردى كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ. ادامدار قانداي قۇندىلىقتارعا يە ەكەندەرىن ءتۇسىنۋى كەرەك»،- دەپ كورسەتتى. «ساكرالدى قازاقستان» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى قازاقستاننىڭ جالپىۇلتتىق كيەلى 100 نىسانىنىڭ ءتىزىمىن ۇسىندى. وندا ەرەكشە تاعزىم ەتىلەتىن تابيعي مۇرا ەسكەرتكىشتەرى; ارحەولوگيالىق جانە ارحيتەكتۋرالىق ەسكەرتكىشتەر; ءىرى ورتا عاسىرلىق قالالىق ورتالىقتار جانە قازاق حاندىعىنىڭ استانالارى; ءدىني جانە عيبادات ورىندارى; تاريحي تۇلعالارعا قاتىستى كيەلى ورىندار; ساياسي، تاريحي وقيعالارعا بايلانىستى ورىندار ناقتىلاندى.

قازاقستان بويىنشا قاسيەتتى، كيەلى ورىنداردىڭ سيپاتتاماسىن تاريحي، عىلىمي نەگىزدە تەرەڭ بىلەتىن جاڭادان اشىلعان بۇگىنگى ۇلىتاۋ وبلىسىنىڭ اكىمى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ساياساتتانۋ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، الاشتانۋشى عالىم بەرىك ابدىعاليدىڭ قازاقستان ايماقتارىنىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ بويىنشا ۇسىنىسىن ورىندى دەپ سانايمىز. مۇنداي ۇسىنىس ەلىمىز تاۋەلسىزدىكتى ەندى العان ۋاقىتتا ايتىلمادى. عالىمدارعا ونداي پىكىر بىلدىرۋگە حالىقارالىق گەوساياسي احۋال، ەلدەگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعداي مۇمكىندىك بەرمەدى. ەندىگى كەزەكتە، قازاق ەلىندە مەمەلەكەت قۇرۋشى حالىقتىڭ ۇلەس سالماعى جەتپىس پايىزدان اسقان ۋاقىتتا وسىنداي ۇسىنىستاردىڭ ءبىلدىرىلۋىن جانە جۇزەگە اسۋىن ورىندى جانە ۋاقىتىلى دەپ بىلەمىز.

بىرىنشىدەن، بىزدە ءبىر عانا قازاقستان اتاۋلى وتانىمىز بولۋى كەرەك. ونى وڭتۇستىك، سولتۇستىك، باتىس، شىعىس دەپ بولشەكتەۋدىڭ قيسىنى جوق. بۇلايشا بولگەندە ءبىر-بىرىمەن قىرعيقاباق وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك كورەيا ەسىمىزگە ەرىكسىز ورالادى. ولاردىڭ تاعدىرىنان قۇداي ساقتاسىن. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا 2018 جىلى تۇركىستان اتى بەرىلگەنى دۇرىس بولدى. قازاققا عانا ەمەس، تۇرىك بۇتاعىنان وربىگەن باۋىرلاس حالىقتار ءۇشىن تۇركىستان – قاسيەتتى ءسوز، كيەلى ورىن. تەگىندە، وسىنداي تاريحي ماعىناسى تەرەڭدە، حالىقتىڭ جادىندا ساقتالعان قاسيەتتى سوزدەردىڭ مەنتالدىك، ارحەتيپتىك، سيمۆولدىق ماعىناسى بارى بەلگىلى. قازاق بالاسى التاي دەگەندە تۇركىلىك تامىرىن، ساق، عۇن داۋىرىنەن جالعاسقان باي تاريحىن، سالتاناتتى كەزەڭىن كوز الدىنا ەلەستەتەدى.

ءبىر عاسىر بۇرىن الاش اقىنى ماعجان جۇمابايۇلى (1893-1938) وتتى ولەڭدەرىمەن قازاقتىڭ عانا ەمەس، كۇللى تۇركىلەردىڭ وتارشىلدىق ەزگىدە جاتقان كۇيىن باياندادى. «تۇركىستان»، «تەز بارام»، «ورال»، «جەر جۇزىنە...»، «ورال تاۋى»، «الىستاعى باۋىرىما» ولەڭدەرىندە ماعجاننىڭ اقىندىق قيالى التىن وردا، كوك تۇرىك، عۇن، ساق زامانىنا بويلاپ، بابالاردىڭ قاھارماندىق ەرلىگىن پاش ەتتى. ەرتە زامانداعى باتىر بابانىڭ ارۋاعىن ءتىرىلتۋ ارقىلى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ سانا-سەزىمىن وياتام دەپ سانادى. «جەر جۇزiنە ەر اتاعىم جايىلعان» دەپ باستالاتىن ولەڭىندە اقىن ءوزىن بىلاي قايرادى:

ەركiن ىرعىپ شىققام اسقار التايعا،

قىردا تۇرىپ ساداق تارتقام قىتايعا.

تالاي تايعاق، تار كەشۋدە تايماعان

باتىر جۇرەك، قايرات ەندi الداي ما؟!

وسى ولەڭدەگى وقيعا جەلىسى عۇن زامانىنان دا تەرەڭ ساق داۋىرىنە جەتەلەپ اكەتەتىنىن كوزى قاراقتى، كوكىرەگى وياۋ وقىرمان جاقسى اڭعارادى. ياعني، ءبىر كەزدەگى ءباھادۇر بابامىزدىڭ ەرلىگىنە باتىس پەن شىعىستىڭ ءبارى مويىنسۇنعان، ونىڭ الدىندا باس يگەن. ەندىگى تىرلىگىمىز قالاي بولدى؟ مۇنداي ۇساقتالۋ، نامىسسىزدانۋ ايبىندى تۇركىلەردىڭ ۇرپاعىنا جاراسا ما دەيدى شايىر.

«تۇرىكتىڭ التىن بەسىگى – التاي، ەرجەتىپ، ءوسىپ-ونگەن ورداسى – تۇركىستان» دەپ جازدى «قازاق تاريحىنان» زەرتتەۋىندە الاش قالام قايراتكەرى قوشكە كەمەڭگەرۇلى (1896-1937). الاش كەزەڭىندە التاي، تۇركىستان، تۇران سەكىلدى قاسيەتى، كيەسى بار سوزدەر كوركەم ادەبيەتتە، ماقالالاردا، عىلىمي-تانىمدىق زەرتتەتۋ ەڭبەكتەردە ماقساتتى تۇردە جازىلدى. ولارعا انىقتاما بەرىلىپ، سيپاتتاماسى اشىلدى. حالىق جادىندا ساقتالعان قاسيەتتى ءسوزدىڭ مەنتالدىك، ارحەتيپتىك ماعىناسىنىڭ ويانۋىنا نەگىز جاسالدى. الاش ارىستارى سول ارقىلى قازاق سانىسىن وياتىپ، تاريحي جادىن تەرەڭدەتۋدى كوزدەدى. بۇگىنگى تاڭدا، تاۋەلسىز ەل بولعان كەزىمىزدە ءبىز دە وسىلاي كيەسى بار سوزدەردى، قاسيەتتى جەر، سۋ اتاۋلارىن ايماق اتىنا بەرگەنىمىزدى جالعاستىرۋىمىز كەرەك دەپ سانايمىز. بۇل ورايدا ب.ابدىعاليدىڭ باتىس قازاقستاندى اقجايىق، شىعىس قازاقستاندى التاي دەپ اۋىستىرساق دەگەنى – قۇپتارلىق ۇسىنىس. زار زامان اقىنى مۇرات موڭكەۇلىنىڭ (1843-1906):

ەدىلدى كەلىپ العانى –

ەتەككە قولدى سالعانى.

جايىقتى كەلىپ العانى –

جاعاعا قولدى سالعانى،

دەپ قيلى تاعدىرىمىزدى جىرعا قوسقانىن بىلەمىز. وتارشىل پاتشالىق بيلىك جايىق وزەنىنىڭ اتاۋىن كارتادان ءوشىرىپ، ورنىنا ورالدى بەكىتسە دە، حالىق ساناسىندا، جادىندا بەكىپ قالعان بۇل قاسيەتتى ءسوزدىڭ ۇعىمىن وزگەرتە المادى. ءبىز بۇگىن تاريحي ادىلدىكتى ورناتۋ ماقساتىندا باتىس قازاقستان اتاۋى ورنىنا ورال ەمەس، اقجايىق دەگەن وبلىس اتاۋىن بەكىتۋىمىز كەرەك دەگەن پىكىردى قولدايمىز.

سولتۇستىك قازاقستاندى – قىزىلجار دەپ اۋىستىرۋعا بايلانىستى ءتۇرلى پىكىر ايتىلۋدا. البەتتە قىزىلجار اتاۋى پەتروپاۆل قالاسىنا بەرىلسە قۇبا-قۇپ بولار ەدى. سول قاسيەتى ولكەدە تۋىپ-وسكەن، ومىردەن ەرتە وزعان تالانتتى اقىن ەرىك اسقاروۆ (1959-2003) ولەڭدەرىندە تابيعات كورىنىسى، ونىڭ اسەم سۋرەتى بەرىلەدى دە، سونىمەن بىرگە اقىننىڭ تۋىپ-وسكەن اۋىلى، تۋعان جەرى، قاسيەتتى قىزىلجارى مەن كەربەز كوكشەسى سۋرەتتەلەدى. بۇل توپتاعى ولەڭدەرى تۋىپ-وسكەن اۋىلىنا، قىزىلجارى مەن كوكشەتاۋىنا ارنالعان: «قىس بولسا قىزىلجارعا كەتكىم كەلەر»، «قىزىلجاردا بيىل ءتىپتى قار قالىڭ»، «مايشام جارىعىندا جازىلعان جىر»، «ەسىمە ءتۇسىپ، وتكەن، كەتكەندەرىم»، «قارا ورماننىڭ قولتىعىنان جەل كىرىپ»، «كورگىڭ كەلسە قار بۇرقاعان بوراندى»، «قىزىلجار»، «مەن ەرتەڭ قىزىلجارعا تاعى اتتانام»، «قوستەرەكتىڭ قۇدىعى». وسى ورايدا بايقاعانىمىز، اقىن ولەڭدەرىندە پەتروپاۆل قالا اتى مۇلدە كەزدەسپەيدى. ەسەسىنە «قىزىلجارىم»، «قىزىلجار قىسى» ءسوزى مەن ءسوز تىركەسى ءجيى ۇشىراسادى. مىسالى: «قىس بولسا، قىزىلجارعا كەتكىم كەلەر»، «ءجۇر، جانىم، قىزىلجارعا كەتەيىكشى»، «قىزىلجاردا بيىل ءتىپتى قار قالىڭ»، «اباي ايتقان شىبىنسىز جاز كەرەك پە، // مىنا ءبىزدىڭ قىزىلجارعا كەل وندا!»، «قىزىقتىرسا پۋشكين سۇيگەن التىن كۇز، مىنا ءبىزدىڭ قىزىلجارعا تاعى كەل»، «سىنى كەتپەس سۇلۋلىقتىڭ بارلىعىن // مىنا ءبىزدىڭ قىزىلجاردان تاباسىڭ». اقىن وسى ارقىلى تۋعان قالاسىنىڭ ءتول اتى قىزىلجار ەكەنىن تاعى دا ەسكە سالعانداي. قالاسىنا دەگەن ىستىق ماحابباتىن اتا-باباسىنان قالعان قىزىلجار اتاۋىمەن جەتكىزگەندەي.

اقىن ءسوزى – حالىق تىلەگى، ونىڭ اياۋلى ارمان-اڭسارى. قازاق اقىندارى جىرلاپ وتكەن تۇران مەن تۇركىستان، التاي مەن اقجايىق، قىزىلجار مەن باياناۋىل قازاق ەلىنىڭ ءار بالاسىنا قاسيەتتى سوزدەر، كيەلى مەكەندەر. باياناۋىل وبلىس اتاۋىنا بەرىلگەنى دە قيسىنعا قونادى. البەتتە قازاق عىلىمىنا، رۋحانياتىنا، مادەنيەتى مەن ونەرىنە قاسيەتتى باياناۋىل توپىراعىنىڭ بەرگەنى تەلەگەي تەڭىز. حالىق اراسىندا «باياناۋىل فەنومەنى» دەگەن تۇسىنىك بار. ونىڭ باستاۋىندا بۇقار جىراۋ، شوڭ بي، مۇسا شورمانۇلى سىندى كورنەكتى اعارتۋشى، ەل اعالارى، قايراتكەرلەردىڭ تۇرعانى; جاياۋ مۇسا، ءماشھۇر ءجۇسىپ، جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى، سۇلتانماحمۇت تورايعىرۇلى، جارىلعاپبەردى جۇمابايۇلى، قانىش ساتباەۆ، الكەي مارعۇلان، شاپىق شوكين، زەيتىن اقىشەۆ، زەيىن شاشكين، شاكەن ايمانوۆ باستاعان عىلىم، ونەر، مادەنيەت تۇلعالارىمەن جالعاساتىنى بەلگىلى. سوندىقتان باياناۋىل دەگەندە تابيعاتى كوركەم، تۇلعالارى تەكتى ايماقتى كوز الدىمىزعا ەلەستەتەمىز. قاسيەتتى باياناۋىل ءسوزى پاۆلودار ورنىنا قولدانىلسا جاراسادى. وبلىس پەن قالا اتاۋى قازىر پاۆلودار دەپ اتالاتىنى ۋاقىتشا دەپ سانايمىز. تۇبىندە بۇل اتاۋلار دا قازاقشالانادى دەپ كامىل سەنەمىز.

وسى ورايدا شەشىمىن كۇتكەن الماتى وبلىسىنداعى ۇيعىر اۋدانى اتاۋىن دا ۇلتتىق ناقىشقا اۋىستىرۋ كەرەكتىگىن ەسكەرەمىز. ۇيعىرلار – قازاقپەن تامىرى ءبىر، ءدىنى مەن ءدىلى ورتاق تۋىسقان حالىق. ەلىمىزدە ۇيعىر ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ، سالت-ءداستۇرىنىڭ ساقتالۋىنا بارلىق جاعداي جاسالعان. الايدا شەكارالىق ايماقتا جەكە حالىق اتىندا اۋداننىڭ بولۋى جەرىمىزدىڭ بىرتۇتاستىعىنا كەدەرگى كەلتىرەدى، سونداي-اق بۇل جاعداي ولكەنىڭ بايىرعى جەرگىلىكتى تۇرعىندارىنىڭ نامىسىنا تيەدى. بىزدە نەمىس، وزبەك، كورەي، دۇنگەن سىندى جەكە حالىق اتىندا اۋدان جوق. بەتىن اۋلاق قىلسىن. تۋرا سولاي ۇيعىر اتىنداعى اۋداندى دا وزگەرتۋىمىز كەرەك دەپ سانايمىز.

ون شاقتى جىل بۇرىن بولاشاقتا مەملەكەت اتاۋىنىڭ قازاقستان ەمەس، قازاق ەلى دەپ وزگەرۋى جايىندا قوعامدا پىكىر ءبىلدىرىلدى. بۇل ورايدا ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز، «قازاق ەلى» مەملەكەت اتاۋى قازاقپەن بىرگە ەرتەدەن جاساپ كەلە جاتىر. ەل – تۇرىك تامىرلى ءتول ءسوزىمىز. مەملەكەت اتاۋى قازاق ەلى دەپ اۋىسسا، بۇل جاعداي وتانىمىزدىڭ حالىقارالىق كەڭىستىكتە يميدجدىك تۇرعىدان تانىلۋىنا، ۇلتتى ۇيىستىرىپ، جاڭا دەڭگەيگە دامۋىنا سەرپىن بەرەتىن جاعداي بولادى دەپ ويلايمىز. اتالعان ۇسىنىس ورىندى. تۇبىندە ول كۇنگە دە جەتەمىز دەپ بىلەمىز. قازاق ەلى اتاۋىن ايعاقتايتىن ەۋروپا، اقش، قىتاي ەلى كىتاپحانالارىنان تابىلعان كارتالار، دەرەك كوزدەرى مول. اسىرەسە بۇل اتاۋدى الاش وقىعاندارى زەرتتەۋلەرىندە، شىعارمالارىندا ءجيى قولداندى.

بۇگىنگى تاڭدا الدىمەن ەلىمىزدىڭ ايماق اتاۋلارىن ۇلتتىق ناقىشقا كەلتىرىپ الۋ – مەملەكەتتىك ماڭىزدى ءىستىڭ ءبىرى. بۇل ورايداعى باستامالاردى، قيسىندى ۇسىنىستاردى ءجون كورەمىز. كەيىنگى جىلداردا، ىلگەرى عاسىرلاردا ءبىر اتاۋلى، ءبىر مۇددەلى، ماقساتى ورتاق، تىلەگى جاقىن بولشەكتەنبەيتىن قازاق ەلى بولىپ قايتا تۇلەپ، ءبىرتۇتاس قۋاتتى ۇلتقا اينالامىز دەپ ەسەپتەيمىز. سول كەزدە ماعجان جارىقتىق جىرلاعانداي، تۇران توپىراعىنىڭ قارا شاڭىراعىندا قالعان قازاق حالقى تۋىسقان تۇرىك بۇتاعىنان وربىگەن باۋىرلارىنىڭ باسىن ودان ءارى بىرىكتىرە تۇسەدى دەپ سەنەمىز.

قايىربەك كەمەڭگەر

Abai.kz