اسسامبلەيا جيىنى: سەپاراتيزم جانە مەملەكەتتىك ءتىل...
بۇگىن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ءحححىى سەسسياسىنىڭ وتىرىسى ءوتتى. جيىندى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ اشتى.
«ەلىمىز جاقىندا قازاقستان حالقىنىڭ بىرلىگى كۇنىن اتاپ وتەدى. بۇل – ىرىس-ىنتىماقتى، تاتۋلىق پەن كەلىسىمدى دارىپتەيتىن مەيرام. قازاقستان ءۇشىن بۇل اسا ماڭىزدى مەرەكە. ەلىمىز بىرلىك كۇنىن مىندەتتى تۇردە اتاپ وتۋگە ءتيىس. سەبەبى قاسيەتتى وتانىمىزدىڭ ىرگەسى ءبۇتىن، تۇعىرى مىعىم بولسىن دەسەك، بىرلىگىمىز ارقاشان بەكەم بولۋى كەرەك. بۇل – انىق اقيقات. اسسامبلەيانىڭ القالى جيىنىن جىل سايىن ەل بىرلىگى كۇنىنە وراي وتكىزۋ داستۇرگە اينالدى. بۇل سەسسيا – كوكتەم مەزگىلىندە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە وتەتىن ەڭ اۋقىمدى ءىس-شارا. مۇندا ەلىمىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى ۇسىنىستار ايتىلادى.
مەن بىلتىرعى سەسسيادا اتا زاڭىمىزعا وزگەرىستەردى رەفەرەندۋم ارقىلى ەنگىزۋ تۋرالى باستاما كوتەردىم. كوپ ۇزاماي حالقىمىز ءوزىنىڭ تاريحي تاڭداۋىن جاسادى. كونستيتۋتسياعا ەنگىزىلەتىن وزگەرىستەردى قولداپ داۋىس بەردى»، - دەدى پرەزيدەنت.
مەملەكەت باسشىسى اسسامبلەيا وتىرىسىندا قانداي ماڭىزدى ماسەلەلەردى قوزعادى؟ قاراپ كورەيىك:
«تاتۋلىق پەن كەلىسىمنىڭ ەرەكشە ماڭىزدى ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىردەي سەزىنبەۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى كەيدە «اسسامبلەيانىڭ قاجەتى جوق» دەگەن ۇشقارى، ياعني كۇماندى پىكىرلەر ايتىلىپ جاتادى. شىن مانىندە، اسسامبلەيا – مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ ىرگەسىن بەكىتىپ تۇرعان باستى ينستيتۋت.
قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى – بىرلىگىمىزدى نىعايتۋعا قىزمەت ەتەتىن بىرەگەي قۇرىلىم. اسسامبلەيا قاسيەتتى قازاق جەرىن مەكەن ەتكەن بارشا ەتنوستى ۇيىستىرىپ وتىر. وندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ازاماتتاردى بىرلىكتىڭ ەلشىسى دەۋگە بولادى».
***
«داڭقتى وتانداستارىمىزدى، سپورتشىلارىمىزدى، مادەنيەت قايراتكەرلەرىمىزدى، عالىمدارىمىز بەن ستۋدەنتتەرىمىزدى، كاسىپكەرلەرىمىزدى شىققان تەگىنە قاراماستان، شەتەلدە ۇنەمى قازاقتار دەپ اتايدى. بۇل – تابيعي قۇبىلىس. سولاي بولۋعا ءتيىس.
ءبىزدىڭ قوعام – ورتاق يدەالدار مەن قۇندىلىقتار بىرىكتىرگەن ەركىن ءارى جاۋاپكەرشىلىگى مول ازاماتتاردىڭ وداعى. بۇل – جالپىۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدىڭ تاعى ءبىر جارقىن كورىنىسى. سوندىقتان بۇگىندە ازاماتتارىمىزدىڭ بارلىعى وزدەرىن ۇلكەن ءارى ءبىرتۇتاس قازاق وتباسىنىڭ، شىن مانىندە، قازاق ۇلتىنىڭ مۇشەسى سەزىنەدى».
***
«ءاربىر ازامات ءوز بولاشاعىن قازاقستانمەن تىعىز بايلانىستىرۋى كەرەك. سوندا عانا حالقىمىز ءبىرتۇتاس ەل بولىپ تۇرا الادى. ەشكىمدى ۇلتىنا، تىلىنە، دىنىنە قاراپ كەمسىتۋگە بولمايدى. قوعامدا مۇنداي ۇستانىمعا ساي بولەكتەنۋگە جول بەرىلمەيدى. ارقايسىمىز – قازاقستان اتتى قاسيەتتى قارا شاڭىراقتىڭ پەرزەنتىمىز. ءبارىمىز – بۇگىنگى ءومىرى جانە بولاشاعى – ءبىر باۋىرلاس ازاماتتارمىز»
***
«بىرلىگىمىز بەن ىنتىماعىمىزعا نۇقسان كەلتىرۋگە باعىتتالعان كەز كەلگەن ارانداتۋشىلىقتاردى تاباندى تۇردە توقتاتۋ كەرەك. قوعامدىق ورتادا ءتۇرلى بۇرمالاۋلار نەمەسە جالعان، دەسترۋكتيۆ باسىلىمدار سانىنىڭ ايتارلىقتاي ارتقانىن كورىپ وتىرمىز. ولاردىڭ اۆتورلارىنىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ قازاقستانعا ەش قاتىسى جوق، شەتەلدەن ارەكەت ەتە وتىرىپ، قوعامىمىزعا الاۋىزدىق تۇقىمىن سەبۋگە تىرىسادى. ولاردىڭ سوزدەرى مەن ارەكەتتەرى سەنىمسىزدىك اتموسفەراسىن تۋدىرۋعا، ادامدار اراسىندا الاۋىزدىق تۋدىرۋعا، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىككە نۇقسان كەلتىرۋگە باعىتتالعان».
***
«اسسامبلەيانىڭ قىزمەتىن بىرتىندەپ ۇلتتىڭ ىقپالداستىق الەۋەتىن كۇشەيتۋگە باعىتتاۋ كەرەك. سونداي-اق اسسامبلەيا ەتنومادەني جانە باسقا دا قوعامدىق بىرلەستىكتەردىڭ قىزمەتىنە تىڭ سەرپىن بەرۋ ماسەلەسىنە ايرىقشا نازار اۋدارۋى قاجەت. ولار ەتنوسارالىق كوممۋنيكاتسيانىڭ ءتيىمدى جولدارىن قالىپتاستىرۋعا ءتيىس. ءتۇرلى ەتنوستاردىڭ مادەنيەت قايراتكەرلەرى اراسىندا قوعامدىق ديالوگتىڭ بولۋى وتە ماڭىزدى. جۇمىس ءتاسىلى قازىرگى زامانعا ساي بولعانى ءجون. ۇكىمەت وسى ايتىلعان ماسەلەلەرگە نازار اۋدارۋى كەرەك»
***
«بارلىق ازاماتتىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ ماسەلەسى ساياساتىمىزدىڭ ستراتەگيالىق باعىتى بولىپ قالا بەرەدى. قازاق ءتىلى – ازاماتتىق ينتەگراتسيانىڭ ءتيىمدى قۇرالى، مادەني-رۋحاني تۇتاستىقتىڭ جارقىن كورىنىسى. سونداي-اق قازاق ءتىلى عىلىمي پروگرەسس پەن ءبىلىمنىڭ وزىق جەتىستىكتەرىنە جول اشاتىن قۇرالعا اينالۋى كەرەك.
بۇل – تەك سالالىق مينيسترلىكتەردىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قوعام بولىپ شەشەتىن تاريحي مىندەت. وسى رەتتە اسىراسىلتەۋشىلىك پەن داڭعازالىققا جول بەرمەي، پاراساتتى ءارى دايەكتى تۇردە ارەكەت ەتكەن ءجون. مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىماعان جانە ءتيىستى دەڭگەيدە مەڭگەرمەگەن ازاماتتار ءتىل بىلمەگەنى ءۇشىن قىسىم كورمەۋگە ءتيىس. سونىمەن قاتار ءبىزدىڭ قوعامدا مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋ، ونى بىلۋگە ۇمتىلۋ قالىپتى جاعدايعا اينالۋى قاجەت.
قازاق تىلىنە سۇرانىس ارتقاندا عانا ول كوپشىلىك كەڭ قولداناتىن ءتىل بولادى. تۇپتەپ كەلگەندە، بىرنەشە ءتىل ءبىلۋ – ءار ادامنىڭ مادەنيەتتىلىگىنىڭ بەلگىسى. ال مەملەكەتتىك ءتىلدى، اسىرەسە انا ءتىلىن، ياعني قازاق ءتىلىن ءبىلۋ – قانداي دا ءبىر ازاماتتىڭ مادەني ورەسى، ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىگى قانشالىقتى بيىك ەكەنىن بىلدىرەدى. سونداي-اق قانشالىقتى پاتريوت ەكەنىن كورسەتەدى. جالپى، مەملەكەتتىك ءتىل توڭىرەگىندە وڭ كوزقاراس ۇستانۋ قاجەت. ءتىل ماسەلەسىنە قاتىستى بارلىق پىكىرتالاس ەتنيكالىق ەمەس، ازاماتتىق جانە ساياسي سيپاتقا يە ەكەنىن ءتۇسىنۋ ماڭىزدى».
***
«اسسامبلەيانىڭ ساياسي پارتيالارمەن جانە مەملەكەتتىك ورگاندارمەن ءوزارا قارىم-قاتىناسىن كۇشەيتۋ كەرەك. بۇل جۇمىستى ورتالىقتا جانە ايماقتاردا جۇرگىزگەن ءجون. ءبىز اۋقىمدى ساياسي رەفورمالاردىڭ ناتيجەسىندە شىنايى پىكىر الۋاندىعىنا قول جەتكىزدىك. ارينە، ءار ساياساتكەردىڭ ءوز پىكىرى بولۋى ورىندى.
ەلىمىزدى دامىتۋ، كۇندەلىكتى ماسەلەلەردى شەشۋ تۋرالى كوزقاراستار ۇنەمى بىردەي بولا بەرمەيدى. بۇل – تۇسىنىكتى. الايدا ەل بىرلىگىن ساقتاۋعا كەلگەندە ءبىز جۇدىرىقتاي جۇمىلا ءبىلۋىمىز كەرەك. ەتنوسارالىق كەلىسىم ساياساتىندا ءسوز بەن ءىس ءبىر جەردەن شىعۋعا ءتيىس.
اسسامبلەيا ساياسي پارتيالارمەن اقىلداسىپ، كەڭەسىپ وتىرۋى قاجەت. سوندا بىرلىگىمىزدى نىعايتامىز. ەتنوسارالىق قاتىناسقا قاتىستى كەز كەلگەن ارانداتۋدىڭ جولىن كەسەمىز».
***
«پارتيالاردى ورتاق ىسكە جۇمىلدىرۋدىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى جولى – پارلامەنتتە دەپۋتاتتىق بىرلەستىك قۇرۋ. اسسامبلەيادان سايلانعان بەس سەناتور بۇل شارۋانىڭ باسى-قاسىندا ءجۇرۋى كەرەك. ەتنوسارالىق قاتىناس سالاسىنداعى ءوزىن ءوزى باسقارۋ ينستيتۋتتارىن دامىتۋ – ماڭىزدى مىندەتتىڭ ءبىرى. اسسامبلەيا بۇل جۇمىستى ەتنومادەني بىرلەستىكتەردىڭ قىزمەتىن ۇيلەستىرۋ ارقىلى اتقارۋدا.
وسىندا مينيسترلىكتەردىڭ، مەكەمەلەردىڭ، ايماقتاردىڭ، پارلامەنتتىڭ جانە پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ باسشىلارى وتىر. ولاردىڭ كوپشىلىگى – اسسامبلەيا مۇشەسى. اسسامبلەيا قىزمەتىنە بەلسەنە اتسالىسۋ – بارشاڭىزعا ورتاق مىندەت. اسسامبلەيا دا اكىمدىكتەر مەن ءماسليحاتتاردىڭ جۇمىسىنا اتسالىسۋى قاجەت. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اسسامبلەيا جانە بيلىك ورگاندارى ءوزارا تىعىز بايلانىستا بولۋعا ءتيىس. مۇنىڭ ايرىقشا ءمانى بار.
قۇزىرەتتەردى جوعارىدان تومەنگە بەرۋ ىسىندە وسى ماسەلەنى ەسكەرگەن ءجون. مەملەكەتتىك ورگان باسشىلارى اسسامبلەيا وكىلدەرىمەن تۇراقتى كەزدەسىپ وتىرۋى قاجەت. مۇنداي كەزدەسۋلەر كەم دەگەندە جارتى جىلدا ءبىر رەت وتكىزىلۋى كەرەك».
***
«مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن كەشەندى تالداۋ قاجەت. ۇكىمەت جىل سوڭىنا دەيىن ءتيىستى وزەكتى ۇسىنىمدارمەن ۇلت قۇرۋ پروتسەسىنىڭ اعىمداعى جاي-كۇيىن تالداي وتىرىپ، ساراپتامالىق بايانداما دايىنداۋى ءتيىس».
***
«مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ عىلىمي ۇسىنىستارعا نەمقۇرايلى قاراۋى، كوبىنە كەرى بايلانىسسىز قالادى. بۇل، جالپى، بايىپتى اڭگىمە ءۇشىن ۇلكەن تاقىرىپ. بەيىندى مينيسترلىكتەردەن، مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسىنان عىلىمي-تالداما جۇمىسىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ جانە پراكتيكالىق قايتارىمى بويىنشا ناقتى ۇسىنىستار كۇتەمىن».
***
«تەرىس پيعىلداعىلاردىڭ تالپىنىسىمەن تۇرمىستىق نەمەسە قىلمىستىق سيپاتتاعى كەز كەلگەن كيكىلجىڭ ەتنوسارالىق دەڭگەيگە شىعىپ، اۋىر زارداپتارعا اكەلۋى مۇمكىن. سوندىقتان ءبىز جاۋاپتى ازاماتتار رەتىندە راكديكاليزمنىڭ، ەكسترەميزم مەن سەپاراتيزمنىڭ كەز كەلگەن بەلگىلەرىنە قارسى تۇرىپ، بۇل ماسەلەدە بايىپتى ءارى قاتاڭ، تۇپتەپ كەلگەندە ادىلەتتى بولۋىمىز كەرەك».
Abai.kz
