الەم تاريحىندا –  «ترويا التىنى» نەمەسە ارحەولوگ «شليمان التىنى» دەپ اتالاتىن ارتەفاكتىلەر ارحەولوگيا سالاسىنىڭ جارقىن بەتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. بۇل شەدەۆر تەك ساقتالعان قازىنانىڭ قۇندىلىعىمەن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ونىڭ ءوزىن تابۋ تاريحىمەن دە ەرەكشە. تىنىمسىز شليمان ادەبي شەدەۆر – گومەردىڭ «يليادا» ەپوپەياسىنىڭ ىزىمەن گەرمانيا ۇكىمەتىنىڭ قارجىلىق قولداۋىنا سۇيەنىپ، «ترويا التىنىن» تابۋ ەكسپەديتسياسىنا قاتىسىپ، الەمدىك قاۋىمداستىقتى ءدۇر سىلكىندىرگەن-ءدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالعاننان كەيىن باعا جەتپەس قازىنا باسقا ەلگە شىعارىلىپ، زىم-زيا جوعالدى. وكىنىشكە وراي، قازىرگى ۋاقىتتا «ترويا التىنى» تەك گەرمانيا ءۇشىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار الەمدىك قاۋىمداستىق مۋزەيلەرىندە دە ەلدىڭ تاماشالاۋ مۇمكىندىگىنەن ايىردى.

***

سونىمەن، قر ۇلتتىق مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى، ەكس-مينيستر ا. مۇحامەديۇلىنىڭ ۇستىنەن سوت پروتسەستەرى ءجۇرىپ جاتىر. سوتتىڭ ءبىرىنشى وتىرىسىندا ا. مۇحامەديۇلى: «مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆتىڭ 2020 جىلعى 15 ناۋرىزداعى ەلدە توتەنشە جاعداي ەنگىزۋ تۋرالى جارلىعىن ورىنداۋ ماقساتىندا مەن «التىن ادامدى» كورمە ءوتىپ جاتقان ءۇندىستاننان قازاقستانعا ءدىن-امان قايتارۋعا ۇيعارىم جاسادىم.  البەتتە، قازاقستاننىڭ ۇندىستانداعى ەلشىلىگى مەن قر سىرتقى ىستەر مينيسترلگىنىڭ ارالاسۋىمەن ەلدە لوكداۋن ەنگىزىلگەن سوڭعى كۇنىندە، ياعني 2020 جىلعى 22 ناۋرىزدا اسا قۇندى جادىگەردى قازاقستانعا ديپلوماتيالىق پوشتامەن جەتكىزە الدىق. ەگەر ءبىز ىندەت ءورشىپ تۇرعان جانە كورونوۆيرۋستىق شەكتەۋلەر تەك 2021 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي الىنىپ تاستالعان الىس ءۇندىستاندا قالدىرساق، وندا ءبىز «التىن ادامدى» تەك قازاقستان ءۇشىن عانا ەمەس، الەمدىك تاريح ءۇشىن دە جوعالتىپ الار ەدىك. مەن تاعىلعان كىنانى مويىندامايمىن. ەلدىڭ زاڭدارىن بۇزعان ەمەسپىن»، – دەپ زاڭدى بۇلجىتپاي ورىنداعان ادامنىڭ ايىپتى دەپ تانىلعانىنا نالىپ وتىر.

ءىس نەدەن باستالدى؟

«رۋحاني جاڭعىرۋ» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى شەڭبەرىندە قازاقستان مەن ءۇندىستاننىڭ ۇلتتىق مۋزەيلەرى اراسىنداعى ۋاعدالاستىققا سايكەس، «التىن ادامنىڭ» الەم مۋزەيلەرىنە شەرۋى كورمەسى 2020 جىلعى 18 ناۋرىز بەن 18 ءساۋىر ارالىعىندا نيۋ-دەلي قالاسىندا جوسپارلانعان بولاتىن. كورمەنىڭ ەكسپوناتتارى 2020 جىلدىڭ 26 اقپانىندا ءۇندىستاننىڭ ۇلتتىق مۋزەيىنە جىبەرىلدى، ەكسپوزيتسيالىق جۇمىستار كورمەنىڭ اشىلۋ مەرزىمىنە دەيىن جۇرگىزىلدى. كورمەنىڭ اشىلۋى – 2020 جىلعى 18 ناۋرىزدا قازاقستاننىڭ ۇندىستانداعى ەلشىسى ە.الىمباەۆتىڭ، ءۇندىستان ۇلتتىق مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى جانە باسقا دا شاقىرىلعان تۇلعالار مەن كەلۋشىلەردىڭ قاتىسۋىمەن ءوتتى.

بۇدان ءارى، قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعى بار، مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترىنىڭ مىندەتىنىن اتقارۋشى نۇرعيسا داۋەشوۆتىڭ قولى قويىلعان حاتتى ورىنداۋ ماقساتىندا «التىن ادامنىڭ» كورمەسى 2020 جىلى 22 ناۋرىزدا قازاقستانعا جەتكىزىلدى. بىراق، 221 ملن. تەڭگە سوماسى كولەمىندە زالال كەلتىرىلدى دەگەن «دامۋ» اۋديتورلىق كومپانياسى» جشس جەكە كومپانياسىنىڭ قورىتىندىسى نەگىزىندە ايىپتاۋ اكتىسىنە ارقاۋ بولعان ءىستىڭ ءتۇيىنى نەدە؟ كورمە  جوسپارداعى ءبىر اي ەمەس (2020 جىلعى 18 ناۋرىزدان 18 ساۋىرگە دەيىن), تەك 3 كۇن عانا (2020 جىلعى 18 ناۋرىزدان باستاپ 21 ناۋرىزعا دەيىن) ءوتتى. ايتا كەتەيىك، «دامۋ» اۋديتورلىق كومپانياسى شاقىرۋ بيلەتتەرىن، بۋكلەتتەردى، كاتالوگتاردى، فلوريستيكانى جانە ت.ب. ازىرلەنگەن باسپا ونىمدەرىنىڭ ايىرماشىلىعىن ءبىر اي ەمەس، 3 كۇنگە عانا ەسەپتەگەن...

تاريحي شەگىنىس

«التىن ادام» («التىن جاۋىنگەر») وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا ەسىك قالاسىندا (الماتى قالاسىنان 70 شاقىرىم جەردە.) ساق قورعانىنىڭ جەرلەۋ ورىندارىنان تابىلعانى ەستەرىڭىزدە بولار. اتاقتى اكادەميك ق. اقىشەۆ باستاعان قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى شۇعىل شاقىرىلدى. الىستاعى تاريحي شەجىرەدەن بىلەتىنىمىزدەي، كوپتەگەن عاسىرلار بويى پاتشا بيلەۋشىلەرىنىڭ قازىناسىن تولتىرۋ ءۇشىن ەسىكتەگى ساق قورعاندارىن توناپ كەلگەن كەيبىر ارحەولوگيالىق توپتار (قارا ارحەولوگتار) قۇرىلدى. باقىتىمىزعا وراي، ول قورعان 2 دەڭگەيدەن تۇرعانىن جات پيعىلدى ارحەولوگتار بىلمەگەن. جوعارعى قاباتىندا جەرلەنگەن كىسىنىڭ مۇلكى تالان-تاراجعا ءتۇستى. ال، تومەنگى قاباتىندا تاعى ءبىر قابىردىڭ بارىن ولار بولجاي الماسا كەرەك. مىنە، «التىن ادام» جەرلەنگەن جەردە قىمبات كيىمنەن باسقا كەيبىر تۇرمىستىق ىدىستار، رۋنيكالىق جازۋى بار شىنىاياق سياقتى جانە ت.ب. قىمبات زاتتار شىققان. باسقا ەلدە ۇلىن قورعاپ، قارا ارحەولوگتاردىڭ قۇربانى بولعان اكەنىڭ كورەگەندىگى ارقاسىندا الەمدىك تاريح ءۇشىن «التىن ادام» مۇرا رەتىندە قالدىرىلدى. ول ءبىز ءۇشىن التىن بوركى، باعالى شاپانىمەن ەمەس، تەرەڭ ماعىنالى، فيلوسوفيالىق نىشانىمەن دە قىمبات! ەندى ءبىز ەكىنشى وقيعانىڭ كۋاسى بولدىق. «التىن ادامنىڭ شەرۋى» كورمەسى 1,4 ميلليارد حالقى بار ءۇندىستاندا ءوتتى. كەلىسسوزدەر 3 جىل بويى جۇرگىزىلدى. كەنەت، الەمدە ادامزات تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان اۋقىمدى ينفەكتسيا ءورشىدى. 2021 جىلدىڭ مامىرىندا رەسمي مالىمەتتەرگە سايكەس، كوروناۆيرۋستان 3,4 ميلليون ادام قايتىس بولدى. ناقتى كورسەتكىش بۇدان دا كوپ بولۋى مۇمكىن! كوروناۆيرۋس   ۇندىستاندا، قىتايدا، پاكىستاندا، بانگلادەشتە جانە ت. ب. كورشى ەلدەردە تىم قاتتى ءورشىدى.

سونداي-اق، ءۇندىستان تەرروريزمنىڭ، حالىقتىق تولقۋدىڭ تالاي ارەكەتتەرىن باستان وتكەرگەن ەل ەمەس پە!  لاڭكەستەر مۋمباي قالاسىنداعى قوناقۇيدى باسىپ العان 2008 جىلدى ەسكە تۇسىرەيىكشى. 20 كۇن بويى 12 ميلليون حالقى بار بۇكىل مۋمباي قاۋقارسىز كۇي كەشپەپ پە ەدى؟

ەگەر تەرگەۋ توبىنىڭ جانە پروكۋراتۋرانىڭ ايىپتاۋ اكتىسىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا «التىن ادامنىڭ شەرۋى» كورمەسى 2020 جىلدىڭ 18-21 ناۋرىزىندا اشىلعاننان كەيىن ءۇندىستاننىڭ ۇلتتىق مۋزەيىندە كورونوۆيرۋستىق شەكتەۋلەر اياقتالعانعا دەيىن، ياكي ەكى جىلعا قالىپ قويسا، «التىن ادامنىڭ» تاعدىرى قالاي بولارى ءبىر قۇدايعا ايان.

P.S. ءيا، ءىستى جۇرگىزىپ وتىرعان سۋديا ب.ىدىرىسوۆقا دۇرىس شەشىم شىعارۋ وڭايعا تيمەسى انىق. ءبىر جاقتان الىپ قاراساق، «التىن ادام» وتانىنا امان-ەسەن قايتارىلدى. ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعىندا جەكە اۋديتورلىق كومپانيانىڭ قورىندىسىنا نەگىزدەلگەن قۇجاتتار تۇر. ول تارازىنىڭ قاي جاعىنا شىعار ەكەن؟

ءسابيت تىلەۋۇلى

Abai.kz