• 2013 جىلى 21 اقپاندا مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ونوماستيكا قىزمەتى سالاسىن ودان ءارى جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان زاڭعا قول قويدى. بۇل زاڭ بارلىق باعىتتاعى ونوماستيكا سالاسى ءۇشىن ناقتى باعىت-باعدار بەرە وتىرىپ، ونىڭ مەحانيزمىن رەتتەمەك. زاڭ جوباسىن تالقىلاۋ كەزىندە سوڭعى ۋاقىتتا نىساندارعا بەلگىسىز ادامداردىڭ اتتارى ءجيى بەرىلىپ كەتكەندىگى ايتىلعان بولاتىن. جاڭا قۇجات بۇعان توسقاۋىل بولماق ەدى.

الايدا شىعىس قازاقستان وبلىسىندا، ونىڭ ىشىندە اياگوز اۋدانىندا ەلباسى قول قويعان قۇجات كۇرەسىنگە لاقتىرىلدى. وبلىس اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆتىڭ اۋدان اكىمى مۇحتارحانوۆ انۋاربەككە بەرگەن پارمەنىمەن، يمانى كامىل بولعىر قوجاعاپانوۆ جۇمان مارقۇمنىڭ اتى  قوزى كورپەش - بايان سۇلۋدىڭ مۇردەلەرى جاتقان جالپاق قازاق ءۇشىن كيەلى مەكەنگە بەرىلمەك بولىپ، اۋدان دۇرلىگىپ جاتىر. ونداي جاسىرىن پارمەندى ساپارباەۆ كەزىندە اياگوز اۋدانىنىڭ اكىمى بولعان ن.ازىمباەۆقا دا بەرىپتى. بار بولعانى بولار-بولماس متس-ءتىڭ ديرەكتورى، ۇساق-تۇيەك قوي فەرماسىنا مەڭگەرۋشى عانا بولعان، ابىرويى قاتاردان وزباعان، ەسىمىن بۇكىل ەل تۇگىل، اۋىل-ءۇي ارەڭ ەسكە تۇسىرەتىن جانعا وبلىس اكىمىنىڭ قۇنىپەرەن جانتالاسۋىندا قانداي سىر بار؟

• 2013 جىلى 21 اقپاندا مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ونوماستيكا قىزمەتى سالاسىن ودان ءارى جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان زاڭعا قول قويدى. بۇل زاڭ بارلىق باعىتتاعى ونوماستيكا سالاسى ءۇشىن ناقتى باعىت-باعدار بەرە وتىرىپ، ونىڭ مەحانيزمىن رەتتەمەك. زاڭ جوباسىن تالقىلاۋ كەزىندە سوڭعى ۋاقىتتا نىساندارعا بەلگىسىز ادامداردىڭ اتتارى ءجيى بەرىلىپ كەتكەندىگى ايتىلعان بولاتىن. جاڭا قۇجات بۇعان توسقاۋىل بولماق ەدى.

الايدا شىعىس قازاقستان وبلىسىندا، ونىڭ ىشىندە اياگوز اۋدانىندا ەلباسى قول قويعان قۇجات كۇرەسىنگە لاقتىرىلدى. وبلىس اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆتىڭ اۋدان اكىمى مۇحتارحانوۆ انۋاربەككە بەرگەن پارمەنىمەن، يمانى كامىل بولعىر قوجاعاپانوۆ جۇمان مارقۇمنىڭ اتى  قوزى كورپەش - بايان سۇلۋدىڭ مۇردەلەرى جاتقان جالپاق قازاق ءۇشىن كيەلى مەكەنگە بەرىلمەك بولىپ، اۋدان دۇرلىگىپ جاتىر. ونداي جاسىرىن پارمەندى ساپارباەۆ كەزىندە اياگوز اۋدانىنىڭ اكىمى بولعان ن.ازىمباەۆقا دا بەرىپتى. بار بولعانى بولار-بولماس متس-ءتىڭ ديرەكتورى، ۇساق-تۇيەك قوي فەرماسىنا مەڭگەرۋشى عانا بولعان، ابىرويى قاتاردان وزباعان، ەسىمىن بۇكىل ەل تۇگىل، اۋىل-ءۇي ارەڭ ەسكە تۇسىرەتىن جانعا وبلىس اكىمىنىڭ قۇنىپەرەن جانتالاسۋىندا قانداي سىر بار؟

ويعا ءارتۇرلى كۇدىك ورالادى. «اكەسىنە اتاۋ الۋدىڭ قامىمىمەن توقتارحان (قوجاعاپانوۆ جۇماننىڭ ۇلى) تيەسىلى جەرىنە جۇعىم جۇيتكىتىپ جىبەردى مە ەكەن؟ الدە توقتارحاننىڭ ءبىزدىڭ اكىممەن (ساپارباەۆپەن) اراسىنداعى «باجالاردىڭ قيماستىعىنا» جول بەرىلدى مە ەكەن؟ نە توقتارحان ءبىزدىڭ اكىمدى «جاڭاقورعاندا ءوز اكەڭە اۋىل اتىن بەرگەندە، مەنىڭ اكەم توقالدان تۋىپ پا ەكەن» دەگەن قيسىنمەن ۇتتى ما ەكەن؟ الدە ءبىزدىڭ توقتارحان نازارباەۆ جانە اقش پرەزيدەنتى بيلل كلينتونمەن ۇشەۋارا سان مارتە تاباقتاس بولعانىن، ولاردىڭ وزىنەن اقىل سۇراعانىن ايتىپ، ساپارباەۆتى ساستىرىپ، ىقتىرىپ تاستادى ما ەكەن؟...» دەگەن كۇدىكتەردىڭ جەتەگىنە ەرىپ كەتە جازدايدى ەكەنسىڭ. الايدا مۇنداي قۇقايلارعا بوي الدىرا قوياتىنداي «ماشبەكۇلى ماستەك ويلى تەكسىز ۇلىق» دەۋگە اۋىز بارمايدى. ال توقتارحاننىڭ وتىرىكتى سۋداي ساپىرىپ، ەسىپ-ءبوسىپ جونەلگەندە، الدىنا قارا سالمايتىن «جۇيرىكتىگىن» مەن بالا كەزىمنەن بىلەمىن.

قىپشاق اقىنى، التىن وردا ءداۋىرى ادەبيەتىنىڭ وكىلى سايف ساراي «وتىرىك - جاراقات سياقتى، جازىلسا دا، ورنى قالادى» دەپ، ونىڭ ادام مىنەزىنىڭ مەرەز قاسيەتى، زياندى قۇبىلىس ەكەنىن ايتقان. وتىرىك رەتسيپەنتتەردى شاتاستىرۋ ماقساتىمەن ناقتى ءبىر جاعدايدا جەكەلەي نەمەسە الەۋمەتتىك ارتىقتىققا يە بولۋ نيەتىنەن تۋىندايدى. وتىرىكشى ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن، ءوزىن-ءوزى ماداقتاپ، شىندىقتى سانالى تۇردە بۇرمالايدى. ءسويتىپ وتىرىكشىلىك تۇلعانىڭ ساپالىق كورسەتكىشىنە اينالادى. الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق تۇرعىدا وتىرىك وتىرىكشىنىڭ ءادىسى بولسا، پسيحوپوتولوگيادا ول ادامداردى الداپ، شاتاستىرۋ پروتسەسىنەن قاناعاتتانارلىق سەزىمگە بولەنىپ، كوڭىلى تولاتىن ميفومان-پسيحوپاتتىڭ ماقساتى بولىپ كورىنىس بەرەدى. توقتارحان جۇمانۇلىن وسى ءبىر مەرەز ادەتتەن ساقتاندىرۋدى ازاماتتىق پارىزىم دەپ بىلەمىن.

توقتارحاننىڭ كوپ وتىرىگىنىڭ تارلاۋلى اۋىلىنا قاتىستى ءبىر پاراسىنا عانا توقتالايىق. «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ 2012 جىلدىڭ 8 قىركۇيەگى كۇنگى سانىندا جاريالانعان «سترانا، سەميا، يستوريا» اتتى ماقالادا: «...ساموي ۆىسشەي ناگرادوي توكتارحان كوجاگاپانوۆ ي ەگو وتەتس جۋمان ۆسەگدا سچيتالي دوبرۋيۋ پاميات ليۋدەي. يمەننو پوەتومۋ توكتارحان نا سۆوي دەنگي پوسترويل ۆ رودنوم سەلە تانسىك پود اياگوزوم سەلسكي دوم كۋلتۋرى. پودوبنوگو ۆو ۆسەي وكرۋگە نەت - پروستورنىي، سۆەتلىي...».

ال انىعىندا، اتالمىش مادەنيەت ءۇيى 1963 جىلى توقتارحاننىڭ ءتۇبىت مۇرتتى بوزبالا شاعىندا، پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتتىڭ ستۋدەنتى بولىپ جۇرگەندە، شارۋاشىلىق ادىسپەن ونىڭ قاتىسىنسىز سالىنعان ەكەن. 2003 جىلى بۇل نىسانعا جوندەۋ جۇمىسى جۇرگەندە، اۋداننىڭ سول كەزدەگى باسشىلارىنىڭ ءبىرىنىڭ (اتىن اتاماۋدى وتىنگەن) ايتۋىنا باقساق، جۇمىس بيۋدجەت قاراجاتىنا جۇرگىزىلىپتى. سوندا قوجاعاپانوۆتىڭ قارجى جۇمساعانى وتىرىك ەمەي - نە؟

ءجا، ءبىز ول قاراجاتتى ىندەتپەي-اق قويالىق. ەندى توقتارحان سالىپتى-مىس دەگەن اۋىلداعى مەشىت ۇيىنە كەلەيىك. «كازپراۆدادا» جاريالانعان ماقالادا مىنانداي سوزدەر بار: «كوگدا وتكرىۆالي دوم كۋلتۋرى...ستاريكي، پومنياششيە توكتارحانا ەششە مالچيشكوي، پودوشلي بلاگوداريت زا دوبروە دەلو. ي سامىي ستارىي اكساكال سكازال: ۆوت بى كتو ەششە يز ناشيح زەملياكوۆ سدەلال بى نام پوداروك - پوسترويل مەچەت...».

بۇدان ارى قاراي «ۇلى مەتسەناتتىڭ» جان تولقىنىسى «بۇل ءوتىنىش» بىلاي شارىقتايدى: «سلوۆا ەتي زاپالي توكتارحانۋ ۆ دۋشۋ. كوگدا ۆەرنۋليس ۆ الماتى، ون سكازال جەنە - ۋ ناس ەششە وستاليس دەنگي. زاچەم وني نام؟ دەتي ۆىروسلي، زاراباتىۆايۋت نا جيزن سامي، ۋ ناس ۆسە ۆ دومە ەست، نا جيزن منوگو نە نادو. داۆاي مەچەت ستاريكام پوسترويم! سكازانو - سدەلانو. چەرەز گود ۆ تانسىكە پودنيالاس مەچەت».

بىلمەگەندەر العاشىندا: «عاجاپ، جىگىت-اق ەكەن، اتىمتاي-جومارت وسىنداي-اق بولار!» دەسىپ جاتتى. بىراق ءىستىڭ ءمان-ءجايى وزگەشە بولاتىن. اتاپ ايتساق، وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلدارىندا تاڭسىقتا كلۋب ءۇيى سالىنادى. توقتارحاننىڭ كوسمەتيكالىق سىلاپ-سيپاۋ جاساپ، «جاڭا مەشىت تۇرعىزدىم» دەپ جۇمىر جەرگە جار سالىپ، اسپان استىن ازانداتقانى - وسى عيمارات. بۇل عيماراتتى جوندەۋگە جالعىز توقتارحاننىڭ ەمەس، ءبىراز جىگىتتىڭ پۇلى جۇمسالعانى بەلگىلى. ال ابىرويدى توقتارحان قانجىعاعا جەكە-دارا بايلاپ كەتتى.

«توقتارحان وزىنە ءوزى تاعى قانداي پيار تابار ەكەن؟» دەپ جۇرگەنىمىزدە، ىزدەگەنىمىز اياق استىنان ورالا كەتتى. بۇدان بەس-التى جىل بۇرىن يۋنەسكو-نىڭ ۇسىنىسىمەن، ىشىندە قوزى كورپەش - بايان سۇلۋدىڭ نەكروپولى بار، قازاقستانداعى ءۇش تاريحي نىسانعا جول سالىنباق ەدى. بۇل يگىلىكتى ىسكە باستاماشى ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ بولدى، ەسكەرتكىشكە جول سالۋ وسى يدەيادان تۋىنداپ، بيۋدجەتتەن قاراجات تا قارالدى. وسى تۇستا قوجاعاپانوۆ ينە كوزىنە ءوز كەندىرىن ساتىمەن ساباقتادى دا جىبەردى. مۇنداي ىڭعايلى ساتتە «دايىن اسقا - تىك قاسىق» بولا كەتۋدە ول تىم ءابجىل-اق. وستاپ بەندەردىڭ ءىنىسى مە دەپ قالاسىڭ!

قازاق قوعامىندا اكەنىڭ الاتىن الەۋمەتتىك ورنىنا ەرەكشە باسىمدىلىق بەرىلەدى. اكەنى سىيلاۋ، قۇرمەتتەۋ - وتباسى ەتيكاسىنىڭ يمپەراتيۆتى الەۋمەتتىك نورمالارىنا جاتادى. ادام ءوز اكەسىن جاقسى كورەدى. توقتارحان دا ادام. ول دا اكەسىن جاقسى كورۋى كەرەك. بىراق ول ادام رەتىندە ءتىپتى تابيعي ماقۇلىق رەتىندە، اقىل نەگىزىندە بەكىتىلگەن زاڭدارعا باعىنۋى ءتيىس. توقتارحان وزىنە تەك ماقساتقا جەتۋدىڭ قۇرالى دەپ قارايتىن بولسا، جالپى ادامزاتتىق ەتيكانىڭ ەرەجەسىنە سايكەسپەي، كۇناعا باتارى انىق.

توقتارحان اكەنى قۇرمەتتەۋدىڭ ءجون-جوسىعىن بەزبەندەي الماي، ونىڭ ارۋاعىن تەربەتىپ، مازاسىن كەتىرىپ جۇرگەنىن تۇسىنەر ەمەس. ادەتتە ءوز ۇلىنىڭ قادىرىن، ءوز پەرزەنتىنىڭ قاسيەتىن تۋعان توپىراعى ءبىرىنشى تانىپ-ءبىلۋشى ەدى. جۇماقتىڭ تورىندە بولعىر جۇمان اعانىڭ اتىنا تۋعان جەرى - قاراعاندىدا ءبىر توبەشىكتىڭ اتى بۇيىرماعانى قالاي؟ الدە ۇلىنىڭ ابىرويى ول وڭىردە ارقىراپ تۇرماعانى ما؟ اينالدىرا قوزى-باياننىڭ مۇردەسى جاتقان كيەلى مەكەندى شيىرلاي بەرەتىنى نەسى؟ الدە «تۋعان جەرگە» جەتە الماي، «تويعان جەردى» قيا الماي، جەم-تۇزاققا ىلىنگەن پۇشايمان با ەدى؟

P.S. جۇمان اعامىزدىڭ ارۋاعىن شۋلاتۋ ويدا جوق. ول ءۇشىن يمانى كامىل بولعىر اعانىڭ رۋحى ءبىزدى ەمەس، پۋشكيننىڭ ساڭىلاۋسىز، قاناعاتسىز كەمپىر-كەيىپكەرىنە بارعان سايىن ۇقساپ بارا جاتقان ۇلىن كىنالايتىن شىعار. ويتكەنى توقتارحان الاقانداي اۋىلدا اكەسى - جۇمان قوجاعاپانوۆتىڭ اتى بەرىلگەن مادەنيەت ءۇيىن، جۇمان قوجاعاپانوۆتىڭ ەسىمىمەن اتالاتىن كوشەنى، اناسى - قوجاعاپان كەلىنى كوشجان اپانىڭ اتىمەن اتالاتىن مەشىت ءۇيىن مىسە تۇتپاي، ەندى عاسىردان-عاسىرعا وزعان تاريحي اتتى بارىمتالاپ، ونى دا اكەسىنىڭ اتىمەن اتاۋعا جان سالا كىرىسكەن ارەكەتى - مىناۋ!

سوندا تاڭسىق اۋىلىنىڭ كوشەسىن دە، مادەنيەت ءۇيىن دە، مەشىت عيماراتىن دا، ءتىپتى ونىڭ اتىن دا ءبىر ءوزى يەلەنەتىندەي قوجاعاپانوۆتان وزگە بۇل اۋىلدا ۇل تۋماعان با؟ جۇمان قوجاعاپانوۆتىڭ ءوزى دە تاڭسىقتىڭ تۋماسى ەمەس ەكەنىن ەسكە الساق، كوڭىلگە بۇل ءوڭىر بۇرىن-سوڭدى تۇلعالى ازاماتقا تولعاقتى بولىپ كورمەگەن بە دەگەن كۇدىك ەرىكسىز سىعالايدى.

جوق، ءتىپتى ولاي ەمەس. تاڭسىق توپىراعىنان قالسا قازاققا، وزسا الەمگە تانىمال تۇلعالار جارالعان. ءۇش بىردەي ءمينيستردىڭ كىندىگى وسى اۋىلدا كەسىلگەن. ونداعان عىلىم دوكتورلارى تۇلەپ ۇشقان مەكەن. مەديتسينا سالاسى بويىنشا عالىم اعالارىمىز دۇنيە جۇزىنە ءماشھۇر ەكى بىردەي ىرگەلى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ ىرگە تاسىن قالادى. اۋدان، وبلىس باسقارعان كوپتەگەن تاڭسىقتىق ازاماتتاردىڭ قاتارى مول. سولاردىڭ بىردە-ءبىرىنىڭ ەسىمىن ەنشىلەگەن بىردە-ءبىر كوشە جوق.

ەندەشە «متس» مەڭگەرۋشىسى بولعان مارقۇمدى اسقاق ارۋاقتاردان ارتىق قويۋدىڭ سىرى نەدە؟ بالكىم، بۇل ساۋالىمىزعا وبلىس اكىمى جاۋاپ بەرەر؟

امانگەلدى
كەرىمتاەۆ،

شىعىس قازاقستان وبلىسى
«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»
(پروەكت «DAT» № 18 (194) وت 16 مايا 2013 گ.