16-17 مامىر كۇندەرى استانادا فيلولوگتاردىڭ ءبىرىنشى سەزى (تاۋەلسىز فيلولوگتارىمىز وسى سوزگە ءالى بالاما تابا الماپتى) بولدى. تۇسكە دەيىنگى جۇمىس ءبىرشاما ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىمەن تانىسۋ فورماتىندا ءوتىپ، تۇستەن كەيىن جيىن قاتىسۋشىلارى التى سەكتسيا بويىنشا ماسليحاتقا كوشتى.

ءبىز ءۇشىن باستىسى دا، وزەكتىسى دە ءالىپبي بولعاندىقتان، «تۇركى ەلدەرىندەگى لاتىن گرافيكاسىنىڭ نەگىزىندە جاڭا ۇلتتىق ءالىپبيدى ەنگىزۋ: پروبلەمالارى جانە ولاردى شەشۋدىڭ جولدارى» دەگەن تاقىرىپتا وتكەن دوڭگەلەك ۇستەل شاراسىنا قاتىسۋ ماڭىزدى بولدى.

شارانى عىلىم كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ا.ق. تولەشوۆ مىرزا اشىپ، لينگۆوكوميسسيا قۇرىلعاندىعىن جانە جاڭا ءالىپبي ماسەلەلەرى جونىندە بىرنەشە شارا وتكەندىگىن ايتىپ ءوتتى. اتالمىش كوميسسياعا قازاق عالىمدارىنان باسقا تۇركى ەلدەرىنەن دە ساراپشىلار تارتىلعاندىعى ءمالىم بولدى.

ودان ءارى جۇرگىزۋدى بۇرىنعى باس ءمۇفتي، ر.ب.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى دەربىسالى ءابساتتار مىرزا قولعا الىپ، العاشقى ءسوزدى ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى مالباقوۆ مىرزابەرگەنگە بەردى. باس ءتىلتانۋشى بولاشاق الىپبيگە تاڭارلىق التى بەلگىنى سانامالاپ شىقتى، سونداي-اق، بەتكە ۇستار 4 ۇستانىم بار ەكەن:

- فونولوگيا بويىنشا قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس جۇيەسىنە باعىنۋى;

- گرافولوگيا جاعىنان لاتىن تاڭبالارىنىڭ كلاسسيكالىق مازمۇنىنان اجىراماۋى;

16-17 مامىر كۇندەرى استانادا فيلولوگتاردىڭ ءبىرىنشى سەزى (تاۋەلسىز فيلولوگتارىمىز وسى سوزگە ءالى بالاما تابا الماپتى) بولدى. تۇسكە دەيىنگى جۇمىس ءبىرشاما ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىمەن تانىسۋ فورماتىندا ءوتىپ، تۇستەن كەيىن جيىن قاتىسۋشىلارى التى سەكتسيا بويىنشا ماسليحاتقا كوشتى.

ءبىز ءۇشىن باستىسى دا، وزەكتىسى دە ءالىپبي بولعاندىقتان، «تۇركى ەلدەرىندەگى لاتىن گرافيكاسىنىڭ نەگىزىندە جاڭا ۇلتتىق ءالىپبيدى ەنگىزۋ: پروبلەمالارى جانە ولاردى شەشۋدىڭ جولدارى» دەگەن تاقىرىپتا وتكەن دوڭگەلەك ۇستەل شاراسىنا قاتىسۋ ماڭىزدى بولدى.

شارانى عىلىم كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ا.ق. تولەشوۆ مىرزا اشىپ، لينگۆوكوميسسيا قۇرىلعاندىعىن جانە جاڭا ءالىپبي ماسەلەلەرى جونىندە بىرنەشە شارا وتكەندىگىن ايتىپ ءوتتى. اتالمىش كوميسسياعا قازاق عالىمدارىنان باسقا تۇركى ەلدەرىنەن دە ساراپشىلار تارتىلعاندىعى ءمالىم بولدى.

ودان ءارى جۇرگىزۋدى بۇرىنعى باس ءمۇفتي، ر.ب.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى دەربىسالى ءابساتتار مىرزا قولعا الىپ، العاشقى ءسوزدى ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى مالباقوۆ مىرزابەرگەنگە بەردى. باس ءتىلتانۋشى بولاشاق الىپبيگە تاڭارلىق التى بەلگىنى سانامالاپ شىقتى، سونداي-اق، بەتكە ۇستار 4 ۇستانىم بار ەكەن:

- فونولوگيا بويىنشا قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس جۇيەسىنە باعىنۋى;

- گرافولوگيا جاعىنان لاتىن تاڭبالارىنىڭ كلاسسيكالىق مازمۇنىنان اجىراماۋى;

- ۇلتتىق كەلبەتىنىڭ بولۋى (ونىڭ قانداي ەكەنى ءبارىبىر تۇسىنىكسىز بولىپ قالدى);

- تۇركىلىك ۇستانىم، ياعني جالپىتۇركىلىك بىرىگۋ ىسىنە قايشى بولماۋى. وعان قوسا، بۇگىندە جوبالاردى نەگىزگى ءۇش توپقا بولۋگە بولاتىندىعىن كەلتىردى. الايدا، قازاق ءتىلى ماسەلەلەرىن بىردەن ءبىر شەشەتىن باستى مەكەمە باسشىسىنىڭ بۇل ۋاجدەرى ءالى عىلىمي جاعىنان مويىندالعان نەمەسە ساياسي بەكىتىلگەن دەگەننەن گورى، جەكە عالىمنىڭ پىكىرى دەۋگە تۋرا كەلەدى. سەبەبى، اتالمىش ينستيتۋت بۇعان دەيىن الىپبيگە قاتىستى دايەكتى تۇجىرىمدى ۇسىنىپ، ونى عىلىمي ورتادا تالقىلاۋدان وتكىزگەنى بەيمالىم. ونىڭ ۇستىنە ءالىپبي ۇدەرىسىنە عىلىمي مونيتورينگ جاسالىپ وتىرماعانى ءوز الدىنا.

كەلەسى كەزەكتە لاتىن جازۋىنا بىزدەن بۇرىن وتكەن تۇركى ەلدەرىنىڭ عالىمدارىنا ءسوز بەرىلدى. اتاپ ايتساق، وزبەكستان قازاعى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ماحامبەت ءجۇسىپوۆ ءوز ەلىنىڭ لاتىنشاعا وتكەننەن كەيىنگى گرافولوگيالىق  الۋان جاعدايعا ۇشىراعان اقۋالىنا توقتالدى. ول كىسىنىڭ ايتۋىنشا، وزبەكستانداعى لاتىنشاعا كوشكەن وزبەك پەن قاراقالپاق مەكتەپتەرىن بىلاي قويعاندا، 449 قازاق مەكتەبى، 68 قىرعىز، 380 ورىس جانە 180 تاجىك مەكتەپتەرى ەشتەڭە بولماعانداي كيريلشە وقىپ جاتىر. بۇل جاعىنان ەلدە پسيحولينگۆيستيكالىق جانە سوتسيولينگۆيستيكالىق ماسەلە قالىپتاسىپ، ەكى الۋان گرافولوگيالىق قابىلداۋ ساناسى قالىپتاسىپ وتىرعان كورىنەدى. الايدا، ول كىسى اتالمىش ماسەلەنىڭ بۇعان دەيىنگى تىلدىك جانە مەنتالدىق جاعىنان الۋاندىق بولىپ كەلگەنىن ءسوز ەتە قويمادى. شاماسى، اقپارات قابىلداۋ كوزىنىڭ الۋاندىعى دا ادام ساناسىنىڭ قالىپتاسۋىنا اسەرى بار دەگەندى ايتقىسى كەلسە كەرەك. الايدا، ءورىستىلدى قاۋىمنان وزگەسى اقپاراتتى وزدەرىنىڭ وقۋ تىلدەرىندە الىپ جاتقانىنا كۇمانىمىز بار، دەمەك، بۇل - سوتسيولينگۆيستىڭ سارابى ەمەس، فيلولوگ-عىلىمنىڭ جەكە ءۋاجى عانا ەكەنىن ەسكەرەيىك. پىكىرشىنىڭ دەرەگىنە قاراعاندا، ول ەلدەگى وزبەكتىڭ ساندىق ۇلەسى 78 %، قازاقتار سانى - 820 مىڭ، تاجىكتەر - 700 مىڭ، 1 ميلليون 600 مىڭداي ورىستار بار. الايدا، م.ءجۇسىپوۆ مىرزا قازاقستاندا قازاقتىلدى اقپاراتپەن قامتۋ ءورىستىلدى كوزگە قاراعاندا التى ەسە از بولعاندىقتان، جاڭا جازۋدىڭ الەۋەتى تيىسىنشە  6 ەسە از بولۋىن ەسكەرىپ، سونى بىردەن قولعا الۋ ماسەلەسىن ايتقانى بارىنشا قۇندى شىقتى.

سودان كەيىن ءسوز العان ازەربايجان باۋىرىمىز، ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى ماحمۋدوۆ مەسۋد ازەربايجاندا لاتىنشاعا كوشۋ ەمەس، لاتىنشا ءالىپبيدى قالپىنا كەلتىرۋ ساياساتى جۇرگەنىن باسا ايتتى جانە ول ساياسات تۇپكىلىكتى جۇزەگە اسىپ، بۇگىندە كۇن تارتىبىنەن الىنعاندىعىن كەلتىردى. دەگەنمەن، ازەربايجاندا جەرگىلىكتى حالىق ۇلەسى 94 پايىز ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇل تىلدىك ورتا ءۇشىن بارىنشا مول مۇمكىندىك ەكەنى راس.

كەلەسى كەزەكتە قىرعىز باۋىرىمىز، بىشكەك ۋنيۆەرسيتەتى لينگۆيستيكا جانە الەم تىلدەرى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى مۇساەۆ سىرتباي جولدوشۇۇلى ءسوز الدى. ول كىسىنىڭ ايتۋىنشا، قىرعىزدار 1995 جىلى لاتىن قارىپتى الىپبيگە دايارلانىپ، ءوتىپ كەتە جازداعان. 34 دىبىستان تۇراتىن قىرعىز ءتىلىنىڭ جاڭا ءالىپبيى 28 ارىپتىك الىپبيگە ازىرلەنگەن ەكەن. الايدا، ءتۇرلى ساياسي جاعدايلار قولبايلاۋ بولعانى بار، باسقاسى بار، بۇگىنگە دەيىن بۇل ماسەلە ساياسي ورتادا ونشا ءسوز بولماي وتىرعاندىعىن، الايدا گۋمانيتارلىق سالا ماماندارى مەن عالىمدار اراسىندا بارىنشا وزەكتى ەكەندىگىن جەتكىزدى. قىرعىز عالىمى: «ەگەر سىزدەر وتسەڭىزدەر - ءبىز دە قاراپ وتىرا المايمىز!» - دەدى.

ءاربىر سويلەۋشىگە سۇراق قويۋ مۇمكىندىگى بەرىلسە دە ونى، بارىنشا پايدالانعان ءبىرى كىسى بولدى. ول - تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ماتەماتيك التىنبەك شارىپباەۆ ەدى. ونىڭ ساۋالى كىمگە قالاي قويىلسا دا، كلاسسيكالىق ا-26 الىپبيىنە نەگىزدەلمەگەن ءالىپبي تەحنيكالىق جاعىنان ۇتىمدى بولا ما دەگەنگە سايدى.

اقىرىندا، ءسوز العان ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، بەلگىلى قازاق فونولوگى جۇنىسبەك ءالىمحان مىرزا اڭگىمەنى شيراتا  وتىرىپ، ءالىپبيدى اراقاشىقتىققا ءسوز تاسۋشى بايلانىس قۇرالى ەمەس، ونى مەكتەپكە امان-ەسەن قالاي جەتكىزىپ، سىڭىرەمىز دەگەن ماسەلە ماڭىزدىراق جانە ءتىلدى تەحنيكاعا ەمەس، كەرىسىنشە تەحنيكانى تىلگە بەيىمدەۋ كەرەك دەگەندەي ۋاجىمەن تەحنوكراتتاردى ءبىر تۇقىرتىپ ءوتتى. فونولوگ-عالىم ورتاعا «اركىم ءوز مىندەتىن اتقارسىن: فونولوگتار دىبىس جۇيەسىن جاڭا الىپبيگە امان-ەسەن وتكىزۋمەن، گرافولوگتار ءارىپتىڭ تىڭعىلىقتى ءارى جەڭىل دە جۇيەلى بولۋىن قامتىسىن، گرامماتيكتەر ەملە-ەرەجەلەردى جوندەسىن، فيلولوگتار جاڭا ءالىپبيدىڭ قولدانىمىن تەكسەرسىن، ال قولدارىنان كەلسە، اقپاراتتىق تەحنولوگتار جاڭا الىپبيگە قاجەتتى بارلىق پروگراممالاردى قولعا السىن، سوندا ءبارىمىز دە مىندەتتى تەڭدەي ءبولىپ، كۇردەلى ماسەلەنى وڭايلاتامىز جانە تەزدەتەمىز» دەگەندەي ءۋاج تاستادى.

ارينە، اندا-ساندا قوعامدى دۇرلىكتىرىپ قوياتىن مۇنداي وتىرىستار الۋان پىكىردى ءبىر ارناعا ۇيىستىرۋدا پايداسى زور. وسى جولى الدىڭعى وتىرىستاردا بولعان ەكىۇداي پىكىر ءبىر باعىتقا اۋىسقانداي اسەر بار: ا-26 فورماتى مورالدىق جاعىنان ۇتىلىپ، قاتىسۋشىلاردىڭ قۇرامىنا قاراي ما ەكەن، ت-34 نۇسقاسى رۋحاني قولداۋ العان سەكىلدى. بۇل دا العا قاراي ءبىر قادام دەۋگە بولادى. ويتكەنى، وسى جولى قاراما قارسى وسى ەكى ۇستانىمنىڭ ءبىر-بىرىمەن ەشقاشان بىرىگۋى مۇمكىن ەمەستىگى ايقىندالدى.

الايدا، بۇل ىرگەلى ماسەلە تياناقتى تۇردە مەملەكەتتىك مىندەتكە اينالىپ وتىر دەۋگە بولمايدى. سەبەبى، ءالى كۇنگە ءار تۇكپىردە جەكە باستامامەن جۇرگەن عالىمدار اندا-ساندا دوڭگەلەك ۇستەلدە باس قوسقانمەن، ۇدەرىستى ءبىر ۇياعا اينالدىرعان جاعداي جاسالعان جوق. ءتىپتى، بۇل ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى تاراپىنان دا ناقتى زەرتحانا اشىپ، مەملەكەتتىك جوبا رەتىندە قولعا الىنباي وتىر. ال، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى تاراپىنان قۇرىلعان لينگۆيستيكالىق كوميسسيانىڭ عىلىمي تۇرپاتىنان گورى قوعامدىق سيپاتى مول ەكەنىندە ءسوز جوق. ءماجىلىس دەپۋتاتى داريعا نازارباەۆا ايتقانداي، عالىمداردى ءبىر اپتاعا ءبىر ورىنجايعا قاماماساق تا، ءبىر ورتالىق ەتىپ، باستارىن قوسىپ، ورتاق مىندەتتى ءالى مويىندارىنا جۇكتەگەن جوقپىز. سوندىقتان بۇل ماسەلەدە ءالى مەملەكەت تاراپىنان تياناقتى قولعا الىنعان شارا بار دەۋگە بولمايدى.

Abai.kz