قازىر قالام ۇستاعان ەكىنىڭ ءبىرى: "قازاق ءۇشىن وتقا دا، سۋعا ءتۇسىپ ءجۇرمىن!" دەپ، ەنتىگىن باسا المايدى. دالەل-دايەك سۇراساڭ، كوزىمەن جەر شۇقيدى...

شىندىعىندا، قازىرگى زامانداس تۇبەگەيلى وزگەردى: بولمىسىمەن دە، مىنەز-قۇلقىمەن دە، پەيىل-نيەتىمەن دە، ءىس-ارەكەتىمەن دە. وكىنىشتىسى: جاعىمسىز قادەتتەرى كوبەيىپ كەتتى. ادىلدىك، ادالدىق، تازالىق، اقيقات، زاڭدىلىق، يماندىلىق سياقتى اسىل قاسيەتتەردەن ارىلىپ-ايىرىلاپ بارامىز...

ەركىن ەل بولعانىمىزبەن، ەل ءىشىن ۇرەي مەن قورقىنىش جايلاعان. قازىر بيلىك تارماقتارىنىڭ جەمقورلىققا بەلشەسىنەن باتقاندىعىن، كەز كەلگەن زاڭدى بەلىنەن باساتىن جۇگەنسىزدىگىن بىلمەيتىن ادام جوق. ءتۇپتىڭ-تۇبىندە وسىناۋ وراسان باسسىزدىق – ەرتە مە-كەش پە – ءاربىرىمىزدىڭ ءۇيىمىزدىڭ ەسىگىن قاعاتىندىعىن تۇيسىنە بەرمەيمىز. اۋرۋدىڭ الدىن الماسا اسقىنادى. تارتىپسىزدىك پەن تاسىرلىققا قارسى تاس اتۋ كەرەك، كەسكىلەسكەن كۇرەس جۇرگىزۋ كەرەك.

جەرىمىزدى ساقتاۋ، ءتىلىمىزدى اقتاۋ، تابيعي بايلىقتارىمىزدى قورعاۋ، ۇلتتىق مۇددەلەرىمىزدى قولداۋ جايىنداعى جيىندارىمىزعا 1,5-2 ملن حالقى بار ۇلكەن الماتىدا نەبارى ەكى-ءۇش مىڭ ادام شىعادى. ويتكەنى، حالىق قالىڭ ۇيقىدا. كوپشىلىك كەشەگى كەڭەستىك ماسىل مىنەزدەن دە، قۇلدىق تۇسىنىكتەن دە ءازىر ارىلماعان. "ادىلدىك پەن ادالدىقتى بىرەۋ الىستان اكەلىپ، بىزگە مىقتاپ ورناتىپ بەرەدى", دەپ ويلايدى...

قازىر قالام ۇستاعان ەكىنىڭ ءبىرى: "قازاق ءۇشىن وتقا دا، سۋعا ءتۇسىپ ءجۇرمىن!" دەپ، ەنتىگىن باسا المايدى. دالەل-دايەك سۇراساڭ، كوزىمەن جەر شۇقيدى...

شىندىعىندا، قازىرگى زامانداس تۇبەگەيلى وزگەردى: بولمىسىمەن دە، مىنەز-قۇلقىمەن دە، پەيىل-نيەتىمەن دە، ءىس-ارەكەتىمەن دە. وكىنىشتىسى: جاعىمسىز قادەتتەرى كوبەيىپ كەتتى. ادىلدىك، ادالدىق، تازالىق، اقيقات، زاڭدىلىق، يماندىلىق سياقتى اسىل قاسيەتتەردەن ارىلىپ-ايىرىلاپ بارامىز...

ەركىن ەل بولعانىمىزبەن، ەل ءىشىن ۇرەي مەن قورقىنىش جايلاعان. قازىر بيلىك تارماقتارىنىڭ جەمقورلىققا بەلشەسىنەن باتقاندىعىن، كەز كەلگەن زاڭدى بەلىنەن باساتىن جۇگەنسىزدىگىن بىلمەيتىن ادام جوق. ءتۇپتىڭ-تۇبىندە وسىناۋ وراسان باسسىزدىق – ەرتە مە-كەش پە – ءاربىرىمىزدىڭ ءۇيىمىزدىڭ ەسىگىن قاعاتىندىعىن تۇيسىنە بەرمەيمىز. اۋرۋدىڭ الدىن الماسا اسقىنادى. تارتىپسىزدىك پەن تاسىرلىققا قارسى تاس اتۋ كەرەك، كەسكىلەسكەن كۇرەس جۇرگىزۋ كەرەك.

جەرىمىزدى ساقتاۋ، ءتىلىمىزدى اقتاۋ، تابيعي بايلىقتارىمىزدى قورعاۋ، ۇلتتىق مۇددەلەرىمىزدى قولداۋ جايىنداعى جيىندارىمىزعا 1,5-2 ملن حالقى بار ۇلكەن الماتىدا نەبارى ەكى-ءۇش مىڭ ادام شىعادى. ويتكەنى، حالىق قالىڭ ۇيقىدا. كوپشىلىك كەشەگى كەڭەستىك ماسىل مىنەزدەن دە، قۇلدىق تۇسىنىكتەن دە ءازىر ارىلماعان. "ادىلدىك پەن ادالدىقتى بىرەۋ الىستان اكەلىپ، بىزگە مىقتاپ ورناتىپ بەرەدى", دەپ ويلايدى...

بۇگىنگى قازاق قوعامى قايسارلىق پەن جاناشىرلىققا ءزارۋ. باسىن كوتەرىپ، كەۋدەسىن باستىرمايتىن; ءزابىر كورگەن زارلى جاماعات ماڭدايىن تىرەيتىن تۇلعالار تىم از. ءتىپتى، ساۋساقپەن سانارلىق، جوقتىڭ قاسى...

"...قازاقى ورتادا تاربيەلەنگەن اداممىن، بىراق، ەلدە بار پروبلەما ءبىزدىڭ وتباسىمىزدا دا جوق دەپ ايتا المايمىن!" – دەگەن تانىمال ساياساتكەر جارماحان ايتبايۇلى تۇياقبايدىڭ ءسوزىن وقىپ، وقىس ويعا قالدىم.

ادەتتە، بيلىكتەگى ادامدى اتاسى بولەك، اناسى جاتتاي كورۋگە داعدىلانعان تۇيسىگىمىز – بيلىكتەگى جىلى ورىن، قولايلى قىزمەتىن ءوز ەركىمەن تاستاپ، قاراپايىم حالىق جاعىنا شىققان بۇگىندە 65 جاستاعى 50 جىلدىق ەڭبەك جولى بار ادامعا دا، استە، اسا جىعىلىپ سەنە قويمايمىز-اۋ؟!.

سەنىم مەن نانىم جۇرداي زاماندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ايتپەسە، وتباسىنداعى ون بالانىڭ ەڭ ۇلكەنى بولعاندىقتان، بۇعاناسى بەكىمەي جاتىپ، بەينەتتى ەڭبەككە ارالاسىپ، كومباين جۇرگىزۋشىسىنىڭ كومەكشىسى، 8-سىنىپتان باستاپ كومباينشى بولىپ تەر توككەن، دەمالىس سايىن ءۇي باقشاسىندا وسىرگەن جەمىس-جيدەك، كوكونىستى تاشكەنت بازارىنا پۇلداپ، اكە-شەشەسىنە قانت-ءشايىن ايىرۋعا قولعابىس ەتكەن، ءومىر جولىن اۋىلدىڭ قاراپايىم جۇمىسشىسىنان باستاعان ادامعا دا سەنىمسىزدىك كورسەتەمىز. سوندا جۇمىسشىعا سەنبەگەن ەلدىڭ بولاشاعى قالاي بولماق؟!.

...قازاقتىڭ قادىم تاريحىندا "سايلاۋ ادىلەتسىز ءوتتى!" دەپ، كەنەت، بيىك لاۋازىمدى قىزمەتى مەن جۇماقتاي جۇمساق دارەجەسىن تاستاپ شىققان جالعىز ادام – جارماحان تۇياقباي. ءاربىر وزەكتى پەندەنىڭ شاماسى جەتىپ، جىگەرى شىدايتىن شارۋا ەمەس. جۇرەگى مەن ارى تازا ادامنىڭ قىلىق-قاسيەتى!..

پەندە جەكە باسىنىڭ باقىتىن، بايلىق-قازىناسىن نە ءۇشىن، قانداي بيىك ماقساتتار ءۇشىن قۇربان قىلادى؟ جاراتقان يەمىز ادامعا جالعىز مارتە عۇمىر بەرەدى. ياعني، قايتا-قايتا قاتەلەسىپ، كەمشىلىكتەرىڭدى دۇركىن-دۇركىن تۇزەتۋگە مۇمكىنشىلىگى بولمايدى، ادامنىڭ ءومىرى تىم قىسقا، كۇرمەۋگە كەلمەيدى...

ەندەشە، كەڭ ماعىنادا، ومىرلىك دەڭگەيدە، جەكە باسىڭنىڭ تاعدىر-تالايىندا ءبىر-اق رەت قاتەلەسۋگە بولادى. باسقا مۇمكىندىك جوق. وسىناۋ جالعىز مۇمكىندىكتى قولدان بەرىپ، جاقسى تۇرمىستان، ابىروي-قۇرمەتتەن – تارشىلىق تۇرمىسقا، بىتپەس كۇرەسكە بەل شەشىپ، بەلسەنە كىرىسۋ – وڭاي ما؟..

بيلىكتىڭ ءوز ەركىمەن كەتۋ – اسا قيىن. الدا-جالدا كەتە قالساڭ، ونىڭ جۇزدەگەن سەبەپ-سالدارلارى بولۋى مۇمكىن. بىراق، مەنىڭشە، باستىسى ەكەۋ:
1. ىرىقسىز قۋىلۋ، 2. سىيىسا الماۋ، ياعني، سەنىمدى جوعالتۋ.
مەن جارماحان ايتبايۇلى تۇياقبايدىڭ سوڭعى سەبەپپەن كەتكەنىنە سەندىم... سەنگەن سەبەبىم: "مەن ارىمنىڭ "ايتقانىن" ىستەدىم، ۇياتىمدى اتتاپ كەتە المادىم. ەرتەڭ بىرەۋلەر مەنى دە: "الگىلەرمەن بىرگە وتىرىپ، بىلگەنىن بىرگە ىستەدى عوي" دەپ كىنالىپ-كۇستانالاماسىن، دەدىم. بالالارىم مەن نەمەرەلەرىم مەنىڭ اتى-جونىممەن جازىلۋعا ارلانباسىن دەدىم" – دەپ جازدى جاقاڭ (جارماحان تۇياقباي).

جاقاڭنان كەشەگى "سىرلاس-مۇڭداس دوستارى" دا ءبىر-اق كۇندە تۇگەل تەرىس اينالدى. كۇنى كەشە جاتساڭ – جاستىق، وتىرساڭ – ورىندىق بولۋعا ءازىر ء"لاپپاي، تاقسىرلار" تەگىس عايىپ بولدى. مەملەكەتتەگى №3 ادام ءاپ ساتتە شىڭىراۋعا قۇلادى. "تاڭداۋ مەزگىلى" جەتكەندىگىن ءمالىم ەتكەن جاقاڭنان: "مەن نەنى جوعالتىپ، نەنى تاباتىنىمدى جاقسى بىلەمىن. جوعارعى بيلىكتى اياۋسىز سىناۋدىڭ مەن ءۇشىن قانداي دا بولماشى لاۋازىمنىڭ ەسىگىن تارس جاپقاندىعىن تەرەڭ تۇسىنەمىن" – دەگەن سوزدەردىڭ قانشالىقتى قيىنشىلىقپەن شىققاندىعىن اركىم-اق ءۇنسىز ۇعىندى.

"وپپوزيتسياعا كەلگەنىمدە، جاس بالاداي سەنگىش ەدىم" دەگەن تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ العاشقى باس پروكۋرورى، مەملەكەتتىك تەرگەۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى، پارلامەنت دەپۋتاتى، ەلىمىزدىڭ بيلىك دەڭگەيىندەگى ءۇشىنشى ادام – پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ توراعاسى جارماحان تۇياقبايدىڭ ءوزىن-ءوزى سالماقتى ۇستاپ، ساليقالى ءسوز ساپتاپ، قاراپايىم بولمىس، جۇپىنى كيىنگەنىنە العاشىندا مەن دە يلانا قويمادىم.

ايتكەنمەن، ايدىك شەشىمىمەن ەلدى ءدۇر سىلكىندىرگەن ساياساتكەر بىرقالىپتى مىنەز-قۇلقىننان تانباي: "ماسەلە تەك قانا بيلiكپەن تەكەتiرەستiكتە، تەك قانا، بiر-بiرiمiزدi جامانداۋدا ەمەس. ول ساياسي وركەنيەتتiلiكتiڭ، ساياسي مادەنيەتتiلiكتiڭ كورiنiسi ەمەس. بيلiكتە جاقسى ادامدار دا، ناشار ادامدار دا بار. ءبارiن "جامان ادام" دەپ ايتا المايمىز. بiز ەگەر دە ءوزiمiزدi جوعارعى دەڭگەيلi, وركەنيەتتi, العا قويعان ماقساتىنا جەتۋگە ۇمتىلعان ساياسي كۇش دەپ ەسەپتەيتiن بولساق، وندا بiز بيلiكتi تەك قانا سىناپ قويماي، ول جiبەرiپ جاتقان قاتەلiكتەردiڭ، ادiلەتسiزدiكتەردiڭ جويىلۋ جولدارى قانداي، بۇگiنگi كۇنi ەلدەگi پروبلەمالاردىڭ شەشiلۋ جولدارى نەدە، دەپ سول تىعىرىقتان شىعۋ كورسەتۋ جولىن ۇسىنامىز." – دەگەن وتكىر دە اششى مالىمدەمەسىنەن كەيىن، قازاق قوعامىنداعى قارسىلىق قادەتىن اۋىزدىقتايتىن عانا ەمەس، اقىلعا كەلتىرىپ، ارتىنان ەرتە الاتىن كۇش دۇنيەگە كەلدى، دەپ ءتۇسىندىم. بۇل – كۇش-قۋاتى كەمەل، مۇمكىندىگى مول، ىشكى جان-دۇنيەسى تەگەۋرىندى تۇلعانىڭ ءۋاجى ەدى.

بيلىكتىڭ "وتان" پارتياسىنىڭ كەشەگى باسشىلارىنىڭ بىرەگەيى – "سوتسيال-دەموكرات" جەيدەسىن كيدى. جەيدەسى قونىمدى ەكەن، بىراق، ەل بيلىگىنىڭ شىن بەت-پەردەسىن كورىپ، شىنايى بولمىسىنان شوشىندى.

قازاق وپپوزيتسياسىنىڭ اسحاناسىنداعى بەرەكەسىزدىكتى كورىپ، كوڭىلىنە ءتۇيدى. قىم-قيعاش قارسىلىقتار مەن قاتەلىكتەرگە ءسۇرىندى. قازاق وپپوزيتسياسىنىڭ قوس بۇيرەگى قىسىمدا ەكەن: الدىمەن، ءوزارا اۋىزبىرلىگى جوق، سوسىن، بيلىكتىڭ قوقان-لوققىسى كۇشتى كورىندى. ءا دەگەندە مۇيىزدەرى قاراعايداي قوس ساياساتكەر قۇربان بولدى. بىرنەشە بەلسەندىلەر مەن جىگەرلى جورنالشىلار دا اجال تىرناعىنا ءىلىندى.

قينالعانعا قول ۇشىن بەرەتىن، ۋشىققان احۋالعا اسەر ەتەتىن كۇش-قۋات قازاق وپپوزيتسياسىندا بولماي شىقتى. جۇرەك اۋىردى، جان كۇيزەلدى، قولدان كەلەر دارمەن جوق... بۇل – قازاق وپپوزيتسياسى باستامالارىنىڭ السىزدىگى ەمەس، وپپوزيتسيا بىرلىگىنىڭ الجۋازدىعى بولاتىن.

"مەن بىلەمىن!" دەيتىن وركوكىرەكتىك اركىمدە-اق بار، بىراق، ورتاق ماقسات، نەگىزگى مۇددەگە جەتۋ جولىندا تەك قۇر ايقاي، بوس قوقان-لوققىمەن جالىنداتىپ-جالاۋلاتا بەرمەي، اراكىدىك قارسىلاستارمەن اڭگىمەلەسىپ-كەلىسىم جاساۋعا دا تۋرا كەلەدى. قازاقتىڭ وپپوزيتسيالىق پارتياسىنىڭ باسشىسى بولۋ – جەڭىل جول ەمەس. بۇل – ءبىرىنشى كەزەكتە جالپى قازاق وپپوزيتسياسىنىڭ باسىن قوسىپ، بىرىكتىرۋگە تىرىسۋ. ازىرگە بۇل بەدەرلى بەلەس جاقاڭا دا الدىرماي، الىستان "قول بۇلعاپ" تۇر...
دەگەنمەن، ءماجىلىستىڭ كەشەگى ماڭعاز توراعاسى، قاتاڭ تالاپتى پروكۋرور، قاتال ءتارتىپتى تەرگەۋ كوميتەتىنىڭ باسشىسىنىڭ – از عانا ۋاقىتتا ءسوزى جۇمساق، ءوڭى جىلى، سىندى كوتەرەتىن، ءمىندى جەتەلەيتىن جاعىمدى ساياساتكەرگە اينالعانىنا دوسى دا، دۇشپانى دا اڭ-تاڭ قالدى.

جالپاق جۇرت تا، رەسمي بيلىك تە "وپپوزيتسيا" دەگەن ءسوزدى – "قارسىلىق" دەپ تۇسىنەدى. تۇبىرىمەن قاتە. انىق اداسۋ. شىنداپ كەلگەندە، وپپوزيتسيا – قوعامنىڭ قوزعاۋشى كۇشى. بيلىكتىڭ بالاماسى نەمەسە قارسىلاسى ەمەس، بيلىكتىڭ سەرىكتەسى جانە كەڭەسشىسى.
20 جىلدان اسقان ەركىن تاريحىمىزدا وسىناۋ شىندىقتى تۇڭعيىق ءتۇسىنىپ، بوياماسىز ۇعىنساق – الەۋمەتتىك الەۋەتىمىز اناعۇرلىم قۋاتتى بولار ەدى. ساياسي تۇعىرىمىز مىقتى، ءال-اۋقاتىمىز ارتىق تۇرار ەدى...

اقىلدى وپپوزيتسيانىڭ تۇعىرناماسى – تابيعي جولمەن دامۋ مەن مامىلە ادىسىمەن العا جىلجۋ. "ەلدىڭ بالامالى دامۋ جولىن ۇسىنعان ادام – ەلدىڭ دۇشپانى ەمەس. مەن بۇگىن "بىرەۋدى جاۋاپقا تارتايىق" دەۋدەن اۋلاقپىن. ەلدەگى جاعدايدى جاقسارتۋ ءۇشىن قاتەلىك جاساعانداردىڭ بارلىعىنا سىرتتاي كەشىرىم جاسايىق. ەگەر ەلباسى ساياسي رەفورمانى ءوزى جۇرگىزسە، ەلدى باسقارۋدى جالعاستىرا بەرسىن" – دەيتىن جاقاڭ ايتقان تۋرا ءسوز، اشىق اڭگىمە ەلدىڭ بارىنە بىردەي جاعا ما ؟ جوق!

قازاق وپپوزيتسياسىنىڭ تاكتيكالىق تاسىلدەرى مەن ستراتەگيالىق ساليقالىلىعىندا بەلگىسىز ءبىر كەمشىن-ءمىن، تۇسىنىكسىز تۇيتكىل بار ەكەندىگى راس. ويتكەنى، جاقتاستارى از، جاناشىرلارى كەم. قازاقتان تىم قاشىق، ادامنان تىم الىس...
مىسالى، قازاعى قالىڭ وڭتۇستىكتىڭ قايناعان ىستىعىندا تۋىپ-وسكەن قازاقي ازامات جاقاڭنىڭ جالپىۇلتتىق سوتسيال-دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ (جسدپ) وزەگى – قازاقىلىعى باسىم الماتى، قىزىلوردا، جامبىل، وڭتۇستىك قازاقستان، اتىراۋ جانە ماڭعىستاۋ وبلىستارى بولسا دا، جالپى سانى 140 مىڭ ادامنىڭ اينالاسىنان الىستاي الماي تۇر.

ءبىر زاماندا بيلىك پارتياسىنىڭ تىزگىنىن ۇستاعان تاجىريبەلى دە تىسقاققان تۇلعا: "قازاق ۇلتىن قورلايتىن ءسوز ايتقانى ءۇشىن كىم بولسا دا قىلمىستى جاۋاپقا تارتىلۋى ءتيىس. ء"تيىستى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى نە باعىپ وتىر؟" دەگەن سۇراق تۋىندايدى" – دەيتىن ۋىتى اششى، قۋاتى جويقىن مالىمدەمەلەر جاساعاندا، قازاقتان باسقا ۇلتتىڭ ءتۇپ-تۇقيانى تىجىرىنىپ، توقتاپ قالادى.

جاڭا دەموكرات جان-جۇرەگى سىزداپ: ء"اربiر سانالى ادامنىڭ ۇلتتىق ماسەلەگە بەيتاراپ قاراماۋى كەرەك. قازاقستاندا 4 ميلليوننان استام ادام كەدەيشiلiك قامىتىن كيiپ ءجۇر. ونىڭ باسىم كوپشiلiگi كiم؟ قازاق!
كەيبiر اۋىلدىق جەرلەردە كەدەيشiلiك دەڭگەيi تۇرعىنداردىڭ 80 پايىزىنان استامىن قامتىدى. قۇرت اۋرۋىمەن اۋىراتىنداردىڭ سانى سوڭعى بەس جىلدا 81,5 پايىزعا ءوستى. جۇكتi ايەلدەردiڭ 55 پايىزى ساپالى تاماقتانباۋدىڭ كەسiرiنەن انەمياعا شالدىقتى. مۇنىڭ ءبارى قازاقتار!" – دەگەندە، قابىرعالى قازاعى كەڭىرەنىپ كەتتى...

وكىنىشكە قاراي، «ادىلەتتى قازاقستان ءۇشىن!» قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، وپپوزيتسيالىق توپتان پرەزيدەنت سايلاۋىنا ورتاق ۇمىتكەر جارماحان تۇياقبايدىڭ: «ن.نازارباەۆتىڭ ەلدى باسقارىپ وتىرعانىنا 15 جىل بولدى. بىراق، 15 جىل ەل باسقارۋ كەرەك دەگەن قاي جەردە جازىلعان؟» – دەگەن باتىل سوزىنە باسىن يزەپ، ايىزى قانعان قازاعى، جەمە-جەمگە كەلگەندە، بيلىككە باسشۇلعىعىشتىق سىرقاتىنان اجىراي الار ەمەس.

"حالىق بايلىعىنىڭ تالان-تاراجعا سالىنعانىن، تابيعي شيكىزاتتاردىڭ بارلىعىن شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ يەلەنىپ وتىرعانىن، مۇنايدان تۇسكەن قاراجاتتىڭ وففشورلار ارقىلى شەنەۋنىكتەردىڭ قالتاسىنا جۇتىلىپ جاتقانىن، زەينەتكەرلەر مەن جۇمىسشىلاردىڭ ەڭبەكاقىسى وسكەنىمەن، تاۋار باعاسىنىڭ بىرنەشە ەسەگە كوتەرىلىپ، ەكونوميكانىڭ ينفلياتسياعا ۇشىراعانىن، كونستيتۋتسيادا "پرەزيدەنتتىڭ جاقىن تۋىستارى مەملەكەتتىك جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتتە ىستەۋىنە بولمايدى" دەپ جازىلسا دا، ەلباسىنىڭ كۇيەۋ بالالارىنىڭ قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ باسىم بولىگىن "اشسا – الاقانىندا، جۇمسا – جۇمىرىعىندا" ۇستاپ-باسقارىپ وتىرعاندىعىن، پرەزيدەنتتىڭ قىزدارىنىڭ ەلدەگى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى مەن زەرگەرلىك، قۇرىلىس سالالارىن بيلەپ-توستەپ كەلە جاتقاندىعىن" شىمىرىكپەي تۋرا ءارى دالەلدى ءسوز ەتكەن ەلىمىزدەگى №1 ەركىن ويلى ادام – جارماحان تۇياقبايدىڭ دا ارتىنا شام الىپ تۇسكەن اشىق دۇشپاندارى مەن قاسىندا ءجۇرىپ، "قابىرعا" كەمىرگەن جاسىرىن جاۋلارى از ەمەس...

...سەركەسى ساليقالى قازاقتىڭ سوتسيال-دەموكراتتارى بيلىكپەن مامىلەلەسۋگە، كەلىسۋگە ءاردايىم ءازىر. "مەنىڭ ەشكىمگە وشتىگىم دە، وكپەم دە جوق، – دەيدى ءبىر كەزدەگى قازاقتىڭ باس تەرگەۋشىسى جاقاڭ. – تەك قانا ەلدەگى ساياسي شەشىمدەردى قابىلداۋ ادىستەرىمەن كەلىسە المايمىن. ءيا، ءبىزدىڭ وپپوزيتسيانىڭ وزىنە دە قايتا جاڭعىرۋ، مودەرنيزاتسيا، تاكتيكالىق تاسىلدەر مەن ستارتەگيالىق ماقساتتاردى وزگەرتۋ، ءتىپتى، كەزكەلگەن جاعدايعا بەيىمدەلە الۋ (كرەاتيۆ) قاجەتتىگىن تۇسىنەمىن. بيلىك پەن وپپوزيتسيانىڭ ءبىر-بىرىنە كەسكىلەسە قارسى تۇرۋى – ەشقانداي جاقسىلىققا دا، جەڭىسكە دە جەتكىزبەيدى. تاياۋ شىعىس تا، "اراب كوكتەمى" دە سوزىمىزگە دالەل..."

راسىندا، جاقتاستارى رەسەيمەن وداقتاستىققا قاشاندا مۇقيات بولۋدى ۇنەمى ەسكەرتۋدەن جالىقپاعان جاقاڭنىڭ كەدەن وداعى تۋرالى ماسەلەنىڭ تەرەڭىنە بويلاپ: "وتاندىق ونىمدەرىمىز باسەكەلەسە الا ما؟" – دەگەن دايەكتى دالەلى ەستە قالىپتى. وكىنىشتىسى سول: جاقاڭنىڭ جاقتاستارىنىڭ كەدەن وداعى مۇشەلەرىنىڭ ەكونوميكالىق سايكەسسىزدىك جايىنداعى كۇدىگى راس بولىپ شىقتى. كەلەسى تارتىس ەۋرازيالىق وداقتىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزگە توندىرەتىن قاۋپى توڭىرەگىندە وربىمەك...

زاڭگەر ادام قاشاندا قۇقىق قاعيدالارىنان قالىس كەتپەي، قاي ماسەلەگە دە زاڭدىلىق تۇرعىسىنان باعا بەرەدى. ال، ادىلدىك كوكپارعا تۇسكەن قوعامدا اقيقاتقا قول جەتكىزۋ مۇمكىن بە؟ ماسەلەن، سوتتىڭ توراعاسى زاڭنىڭ باپتارىن باسشىلىققا الماي، قارجىلىق توپتاردىڭ ايداعانىنا كونىپ، ايداۋىنا جۇرسە – مۇنداي ماڭگۇرت ەلدىڭ بولاشاعى بار ما؟!. ەلدەگى زاڭ شىعارۋدىڭ التىن تۇعىرى – پارلامەنتتىڭ قوس پالاتاسىنىڭ قۇقىقتارىنا تۇساۋ تۇسسە، نە بولعانى؟..

"جاعدايدى جاقسارتاتىن جالعىز عانا جول بار، ول – اتا زاڭىمىزعا وزگەرتۋلەر ەنگىزۋ، – دەيدى كەشەگى ءماجىلىس سپيكەرى. – ول ءۇشىن پارلامەنتتىڭ قوس پالاتاسى مەن پرەزيدەنتتىڭ كەلىسىمى قاجەت. بۇگىنگى كۇنى مۇنىڭ ءوزى مۇلدەم مۇمكىن ەمەس نارسە."
ءىستىڭ ءيىنىن، كۇرمەۋدىڭ ءتۇيىنىن بىلەتىن ادامنىڭ كوڭىلسىزدەي ءسوزى – ەرىكسىز سەنىمىڭدى سەتىنەتىپ، ءۇمىتىڭدى كەمىتەدى...

بۇگىنگى شەنەۋنىك بەدەلدەن جۇرداي. قىزمەتىنە باقىلاۋ جوق. قىزمەت بابىن پايدالانبايتىن، پارا المايتىن، سىبايلاس جەمقورلىققا كونبەيتىن شەنەۋنىكتى كورمەدەن دە تاپپايسىڭ. مەملەكەتتىك قىزمەت جۇيەسى: پارا الماي – بايىمايتىن، لاۋازىم بولماي – سىيلانبايتىن، سىبايلاستىق جاساماي – سەنبەيتىن، جەمقورلىق ەتپەي – وسپەيتىن تاسىلمەن تۇزىلگەن.

قازىر بيلىكتەگى سىبايلاس جەمقورلىقپەن – بيلىكتىڭ ءوزىن كۇرەستىرىپ قويعان. ءوز-وزىمەن كۇرەسكەن پالۋاندى كوردىڭىز بە؟!. ۇگىت-ناسيحات، جالىنىپ-جالبارىنۋ، ۇيالتىپ-قىزارتۋ، قورقىتىپ-ۇركىتۋ ادىستەرى دە بار. بيلىك "وڭ قولىمەن" الىپ، "سول قولىمەن" سالىپ جاتىر.

سىبايلاس جەمقورلىق – بيلىكتىڭ وزىنە قاۋىپ توندىرە باستادى. نە ىستەمەك كەرەك؟ تەز ارادا، شۇعىل قيمىلداپ، قۇقىقتىق رەفورمالار جاساۋ كەرەك!..

تاعى دا ساياسي رەفورماسىز – قۇقىقتىق رەفورمالار جاساۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگى الدىمىزدى كەس-كەستەيدى. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەلىمىزدىڭ سوت سالاسىندا دا، باسقا قۇقىق سالالارىندا دا رەفورمالار جاساۋعا تالپىنىستار بولدى. ايتكەنمەن، سىرقات ادامدى ەمدەۋ ءۇشىن، الدىمەن، جالپى ساۋىقتىراتىن دارۋمەندەر سالىپ، ورگانيزمدى تۇتاس تازارتىپ الۋ قاجەت. سول سەكىلدى قانداي دا ءبىر رەفورما – ساياسي رەفورماسىز ناتيجە بەرمەيدى، سىرقات ادام كۇش-قۋاتىن جيناماي، اۋرۋىن جەڭە المايدى...
ايتالىق، "پروكۋراتۋرانىڭ تىكەلەي مىندەتتەرىن ايقىن انىقتاپ الۋ كەرەك، – دەيدى بۇرناعى باس پروكۋرور. – پروكۋراتۋرا – اتا زاڭىمىزعا عانا باعىنىپ، قولدانىستاعى زاڭداردى باسشىلىققا الاتىن تاۋەلسىز، ءادىل، الالاپ-بۇرمالامايتىن جوعارعى قاداعالاۋشى ورىن با، الدە، قىلمىسكەرلىكپەن كۇرەسەتىن، بەلگىلى قىلمىستىق ىستەردى تەرگەۋمەن اينالىساتىن قىلمىستىق قۋالاۋشىلىق ورگانى ما؟ قازىرگى پروكۋراتۋرا دەگەنىمىز – جوعارعى قاداعالاۋشىلىقتى دا، قىلمىستىق قۋالاۋشىلىقتى دا ءتيىستى دارەجەسىندە اتقارۋعا قاۋقارى جەتپەيتىن قۇراما عانا. باس پروكۋراتۋرانىڭ شتات سانى سوڭعى جىلدارى 2-3 ەسە ءوستى. وسى وڭ ناتيجەسىن بەردى مە؟.."

بۇرىنعى باس پروكۋرور جاقاڭ قۇقىق جۇيەسىنىڭ سۇيەگىن شاعىپ، مايىن جەگەن مايتالمان مامان. سوندىقتان: "بيلىك تارماقتارىنىڭ جاۋاپكەرشىلىكتەرىن انىقتاپ ءبولىپ الىپ، حالىقتىڭ قاتاڭ باقىلاۋىن ورناتاتىن ناقتى تەتىكتەر تاۋىپ، جۇزەگە اسىرماساق، ءبىر ورنىمىزدا ۇيەلەپ تۇرا بەرەمىز!" – دەيدى ءتارتىپتى سويلەپ، تياناقتى وي قورىتاتىن كەشەگى اسكەري پروكۋرور.

ءبىزدىڭ جەكە تاعدىرىمىزدىڭ دا، ءتىپتى، بالالارىمىز بەن نەمەرەلەرىمىزدىڭ كۇللى تاعدىرىنىڭ دا – قولدانىستاعى زاڭداردىڭ تالاپ-قۋاتىمەن ەمەس، بىرەۋلەردىڭ كوڭىل-كۇيلەرىنە، تۋىستىق-جۋىستىعىنا، دوستىق-قاستىعىنا، تەلەفون اڭگىمەلەرىنە بايلانىستى شەشىلەتىن جاعدايدى قالاي عانا جىبەرىپ الدىق، قالايشا بايقاماي قالدىق، دەگەن اشۋ-ىزا، ۋايىم-قايعى ىشتەي ەزىپ-جانشيدى، ءاربىرىمىزدى...

...ءبىر زاماندا، بالكىم، جاقاڭداردىڭ قاتارىنا باسقا ادامدار، جاڭا تولقىن كەلەر. مۇمكىن مۇنى ء"ۇشىنشى كۇش" دەپ اتايمىز با، "قۇرىلتاي" دەيمىز بە، ايتەۋىر، ارى تازالاۋ، نيەتى ادالداۋ، بالا-شاعاسىنىڭ ەرتەڭىنە باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزدايتىن ادامدار باس بىرىكتىرىپ، مىندەتتى تۇردە قازاق ەلىن جاڭارتىپ-جانداندىرۋعا ۇمتىلىس جاسار...

بالكىم، بۇل توپقا ساياسي كوزقاراستارى ءارالۋان ادامدار شوعىرلانۋى دا كادىك. باستى ماسەلە – بەتىمەن كەتكەن بيلىكتىڭ كەۋدەسىن باسىپ، تاۋبەسىنە ءتۇسىرۋ; جايىلىپ جاتقان جاعدايدىڭ ەتەك-جەڭىن جيناپ، قالىپقا كەلتىرۋگە كۇش سالۋ.
ارمان-مۇڭى وسىعان سايعان قازاقتىڭ باس وپپوزيتسيونەرى بىلاي دەيدى: "ەگەمەندىكتىڭ 20 جىلىندا حالىق بيلىككە دە، باسقاعا دا سەنۋدەن قالدى. سوندىقتان ءبىز جاڭا تۇجىرىمدامامىزدا: "حالىققا دا، بيلىككە دە ەڭ اسىل قاسيەت – ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارىن قايتارۋ كەرەك" دەپ جازدىق..."

جاڭاوزەن قاسىرەتىنىڭ ءتۇيىنى دە قاراپايىم ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردىڭ تابانعا تاپتالۋىندا جاتىر. جۇمىسشىلار مەن قوجايىندارىنىڭ اراسىندا كەلىسپەۋشىلىك ورىن الدى. جۇمىسشىنىڭ تالابىنا قۇلاق اسپاي، كەكىرەيگەن قوجايىن قولدان قارسىلىق تۋعىزدى. كەلىسپەۋشىلىكتىڭ تامىرىن تاۋىپ، داۋدىڭ كۇرمەۋىن شەشۋ ارقىلى دەلدال بولۋعا ءتيىس بيلىك بىردەن قوجايىنداردى قولداپ شىعا كەلدى. اقىرى، جاعداي ۋشىعىپ، باقىلاۋ شەڭبەرىنەن شىعىپ كەتتى.
ەلىمىزدەگى جاپپاي جۇمىسسىزدىق – كەدەيشىلىككە الىپ كەلدى، كەدەيشىلىك – كيكىلجىڭگە سۇيرەدى. بيلىك ءار قادامىن "جەتى ولشەپ، ءبىر كەسىپ", ايبايلاپ باسۋى كەرەك.

...قازىر جارماحان تۇياقبايدىڭ بيلىكتەن ءوز ىرقىمەن باس تارتقانىنا 9 جىل تولدى. وسى جىلداردا بىردە-ءبىر ادام اشىعىن ايتىپ، ادىلدىك قۋىپ، ءوز ەركىمەن بيلىكتەن باس تارتقان جوق! ءسىرا، جاڭا قازاق تاريحىندا مۇنداي جۇرەك جۇتقان باتىل قادام مەن بەت قاراتپاس باتىرلىق قاسيەتتىڭ جالقى يەسى – ۇلتىمىزدىڭ ۇلاعاتتى ۇلى، قازاقتىڭ قاھارمان پەرزەنتى جارماحان تۇياقباي جالعىز بولىپ قالاتىن سياقتى!

دەسە دە، بيلىكتىڭ ۇشار باسىندا ءىشى قازانداي قايناپ، ءتىلىن تىستەگەن تازا جىگىتتەر دە از ەمەس. وسىدان 10-15 جىل بۇرىن بيلىكتىڭ بەلگىلى ءبىر تارماقتارى مەن كەزەڭدەرىندە شىندىقتىڭ ۇشىن شىعارىپ، از دا بولسا، ادال ءسوز ايتۋعا مۇمكىندىك بار ەدى، بولماشى وي ەركىندىگى بار ەدى – قازىر وعان قارا قۇلىپ سالىندى. ءبارىن بەلگىسىز ۇرەي بيلەگەن، قورقىنىش قىسقان. بيلىككە دە، وپپوزيتسياعا دا كوڭىلى قالعان جۇرت جولدان اداسىپ، قايسىبىر لاڭكەستەردىڭ قۇرىعىنا ءتۇسىپ جاتىر...

بيلىك جاۋاپكەرشىلىك سەزىنىپ، قوعام باقىلاۋ قويماسا، كوڭىلسىز كۇنىڭنىڭ كولەڭكەسى كەتپەيدى. شەنەۋنىك وزىنەن-ءوزى اقىلعا كەلىپ، ارىنا جۇگىنبەيدى. مەملەكەتتىك قىزمەتتە كادر تاڭداپ-ىرىكتەۋدەن باستاپ، ءاربىر تاعايىنداۋدىڭ ءبارى حالىقتىڭ الاقانىنداعىداي ايقىن دا اشىق بولۋى كەرەك. سوندا عانا ءبىلىمدى وزىپ، بىلىكتى وسەدى.

دەسە دە، بۇلاي بولارىنا: قازاق توپىراعىندا ادالدىق جەڭىپ، ادىلدىكتىڭ ورنارىنا سەنۋدىڭ ءوزى قيامەت. ال، ەلىمىزدىڭ باس دەموكراتى: ء"بىزدىڭ ەلىمىزدە ءبارى دە بولۋى مۇمكىن!" – دەپ، ءۇمىت شىراعىن ۇرلەيدى... ءبىزدىڭ تىلەگىمىز دە جاقاڭنىڭ نيەتىمەن ساباقتاس: ء"بىزدىڭ ەلىمىزدە تەك قانا جاقسىلىقتار بولسىن!".
"تاڭداۋ مەزگىلىنىڭ" مايتالمان-مارقاسقاسىمەن باسقاشا بولۋى مۇمكىن بە؟!.

قاجىمۇقان عابدوللا،
"قازاق ەلى" حالىقتىق قوزعالىسىنىڭ توراعاسى
Abai.kz