بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن تاريحشى، عالىم قۇرمانعالي داكەنوۆ جازادى: 

 "جىلدا 31 مامىر قارساڭىدا قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الامىز. بىرنەشە كونفەرەنتسيا، دوڭگەلەك ۇستەل، كەزدەسۋلەر وتەدى. وسى كەزەڭدى زەرتتەيتىن عالىم رەتىندە بيىلعى جىلى دا 2 رەت عىلىمي كونفەرەنتسياعا، 2 رەت كەزدەسۋگە، 2 رەت دوڭگەلەك ۇستەلگە قاتىستىم، بايانداما جاسادىم، سويلەدىم. وسىلاردىڭ بارىندە "قازاق جەرىندەگى اشارشىلىقتى قالاي سيپاتتايسىز. ونى بولدىرماۋعا بولاتىن با ەدى" دەپ سۇراق قويادى.

ارينە بولماۋى دا مۇمكىن ەدى. بىراق ولاي بولمادى. سەبەبى، 1929 جىلى اقپانىندا كەڭەس وداعىندا نانعا كارتوچكا ەنگىزىلدى. ال، ارادا شامالى ۋاقىت وتكەن سوڭ شىلدەدە ەتكە كارتوچكا ەنگىزىلدى. ال، قازان ايىندا نان، جارما، ەت، ماي، قانت، ءشاي ت.ب جەتىسپەۋشىلىگى ايقىن سەزىلىپ، ءبارى كارتوچكامەن بەرىلە باستادى. ازىق تۇلىك جەتىسپەۋشىلىگى جاعدايىندا، ءارى شەتەلدەن زاۆود، فابريكالار ءۇشىن ستانوكتار ت.ب ساتىپ الۋ ءۇشىن موسكۆا قازاقستاندا ەت دايىنداۋ جۇمىستارىنا ەرەكشە ءمان بەردى.

ەلگە ارنايى كەلگەن ا.ميكويان "قازاقستاندا ەسەپكە الىنباعان مال وتە كوپ. تاپسىرمانى ارتتىرۋ كەرەك" دەپ ستالين مەن مولوتوۆقا جەدەل حات جىبەردى. گولوششەكين موسكۆا بەرگەن تاپسىرمانى قايتكەن كۇندە دە ورىنداۋ كەرەك دەپ تالاپ قويدى. 1930-1931 جىلدارى قازاقستانعا 493 500 توننا ەت وتكىزۋ جوسپارىن بەردى. بۇل كەڭەس وداعى بويىنشا ەڭ جوعارعى ەت دايىنداۋ تاپسىرماسى ەدى. بىزدە سۇمدىق اشارشىلىق بولدى دەپ ەۋروپارلامەنتتە، اقش كونگرەسىندە كوتەرگەن، ەكىنشى ورىنداعى ۋكراينا 434 800 توننا ەت وتكىزۋگە ءتيىستى بولادى. مىنە وسىلاي قازاق جەرىندە مال سويۋ پۋنكتتەرى اشىلىپ، مال سويىلىپ جونەلتىلە باستادى. نەگە بىزدە، الاپات اشارشىلىق بولدى، ال كورشىلەس ەلدەردە مۇنداي جاعداي بولمادى دەگەن سۇراق ءجيى قويىلادى. سەبەبى، اشارشىلىق قاقپانىنا تۇسپەگەن قازىرگى ورتالىق ازيانىڭ ءۇش مەملەكەتى – وزبەكستان، تۇرىكمەنستان جانە تاجىكستان نەبارى 66200 توننا وتكىزۋى كەرەك بولادى. قىرعىزستانعا بەكىتىلگەن ەت دايىنداۋ جوسپارى تىپتەن از بولاتىن. ارحيۆ قۇجاتتارىنا سۇيەنسەك، ماسكەۋ قالاسى مەن ماسكەۋ وبلىسىنا 1931 جىلدىڭ اقپان-ناۋرىز ايلارىندا جەتكىزىلگەن ەتتىڭ 53,9 پايىزى، لەنينگراد قالاسى مەن لەنينگراد وبلىسىنا جەتكىزىلگەن ەتتىڭ 43,3 پايىزى قازاقستاننان اكەلىندى.

ال رسفسر-ءدىڭ ماسكەۋ مەن لەنينگرادتان باسقا ايماقتارىنا جەتكىزىلگەن ەتتىڭ 57,5 پايىزى قازاقستاننان جەتكىزىلدى. وسى ۋاقىتتا قازاقستاندا الاپات اشارشىلىق بولىپ جاتتى. ت.رىسقۇلوۆتىڭ ستالينگە جازعان حاتىنا سۇيەنسەك، مەنىڭ ەلىمدە تورعاي (قازىرگى جانگەلدين اۋدانى) جانە باتپاققارا (قازىرگى امانگەلدى! اۋداندارىندا حالىقتىڭ 20-30 پروتسەنتى اشتان قىرىلدى، قالعان تۇرعىنداردىڭ كوپشىلىگى كوشىپ كەتتى.

ولار دا جول بويى جانە بارعان جەرلەرىندە كوبى قىرىلىپ قالدى. 1932 جىلى باتپاققارا اۋدانىندا بۇكىل مالدىڭ 4,1%، تورعاي اۋدانىندا 7% عانا قالعان. قازاقستاننىڭ بارلىق جەرىندە وسىنداي جاعداي بولدى. قارقارالىدا اشارشىلىققا دەيىن 50 مىڭ ادام بولسا، اشارشىلىقتان سوڭ 15 مىڭ ادام، جاڭارقادا 25 مىڭ ادامنان 5 مىڭ، ال شەت اۋدانىندا 26 مىڭ ادامنان 5 مىڭ ادام عانا قالعان. حالىقتىڭ تىرشىلىك كوزى مالىن كۇشپەن تارتىپ الۋى، ولاردىڭ قىرىلۋىنا اكەلدى. مىنە، ءبىز بىلەتىن تاريح وسى".

قۇرمانعالي داكەنوۆ

Abai.kz